Xuất khẩu nông sản hàng hóa Việt Nam – Trung Quốc: Bất cập và những giải pháp

Trần Quang Huy và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 124(10): 75 - 82<br /> <br /> XUẤT KHẨU NÔNG SẢN HÀNG HÓA<br /> VIỆT NAM – TRUNG QUỐC: BẤT CẬP VÀ NHỮNG GIẢI PHÁP<br /> Trần Quang Huy*, Trần Xuân Kiên<br /> Trường Đại học Kinh tế và Quản trị kinh doanh – ĐH Thái Nguyên<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Xuất khẩu nông sản của Việt Nam sang thị trường Trung Quốc trong giai đoạn vừa qua đã có<br /> những kết quả đáng ghi nhận như nông sản hàng hóa xuất khẩu tăng cả về số lượng và chất lượng,<br /> cơ cấu nông sản xuất khẩu đa dạng và mang lại giá trị thặng dư cho đất nước, tốc độ tăng trưởng<br /> và phát triển trong xuất khẩu nông sản hàng hóa có tính ổn định tương đối. Cùng với kết quả được<br /> thì xuất khẩu nông sản đã và đang đối mặt với thách thức mới trong hoạt động xuất khẩu sang thị<br /> trường Trung Quốc như nông sản xuất khẩu chủ yếu là xuất thô, sản phẩm có tính cạnh tranh thấp,<br /> hàm lượng khoa học công nghệ còn thấp và chịu nhiều áp lực từ hàng rào kỹ thuật... Từ cơ sở phân<br /> tích thực trạng hoạt động xuất khẩu nông sản của Việt Nam sang thị trường Trung Quốc, tác giả đề<br /> xuất một số giải pháp nhằm tháo gỡ khó khăn trong xuất khẩu nông sản hàng hóa của Việt Nam<br /> đối với thị trường Trung Quốc để vượt qua những thách thức và duy trì tăng trưởng ổn định trong<br /> thời gian tiếp theo.<br /> Từ khóa: Xuất khẩu nông sản, Nhập khẩu nông sản, Nông sản hàng hóa, Xuất nhập khẩu hàng hóa<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ*<br /> <br /> trạng Việt Nam nhập siêu ngày càng lớn.<br /> <br /> Sau gần 30 năm tiến hành đổi mới, tăng<br /> trưởng kinh tế của Việt Nam đạt được có<br /> phần đóng góp rất lớn của xuất khẩu. Chiến<br /> lược định hướng xuất khẩu được xem là một<br /> trong những trụ cột của công cuộc cải cách<br /> kinh tế. Trong giai đoạn 2001 – 2013, kim<br /> ngạch xuất khẩu tăng mạnh, đạt trung bình<br /> 20,39%/năm, năm 2013 đạt 132,033 tỷ USD,<br /> tương đương gần 75% so với GDP. Cùng với<br /> sự phát triển của kinh tế, hoạt động xuất khẩu<br /> của Việt Nam sang Trung Quốc đạt nhiều<br /> thành tựu, giá trị thương mại hai chiều Việt<br /> Nam – Trung Quốc liên tục tăng trưởng<br /> nhanh chóng. Theo số liệu thống kê năm<br /> 2013, Việt Nam xuất khẩu sang thị trường<br /> Trung Quốc đạt 13,1 tỷ USD, chiếm 9,92%<br /> trong tổng giá trị xuất khẩu của Việt Nam<br /> trong năm 2013 (giá trị xuất khẩu nông sản<br /> hàng hóa năm 2013 của Việt Nam sang Trung<br /> Quốc đạt 4,14 tỷ USD). Tuy nhiên, giá trị<br /> nhập khẩu từ Trung Quốc trong năm 2013 của<br /> Việt Nam đạt 36,8 tỷ USD, tăng 26,7% so với<br /> năm 2012 (tương ứng với 7,8 tỷ USD). Có thể<br /> thấy, thương mại Việt Nam – Trung Quốc<br /> đang tăng trưởng không cân bằng với tình<br /> <br /> Hoạt động thương mại giữa Việt Nam và<br /> Trung Quốc trong thời gian vừa qua đã đạt<br /> được những kết quả đáng ghi nhận với số<br /> lượng hàng hóa trao đổi qua lại giữa hai quốc<br /> gia ngày càng tăng về số lượng và giá trị<br /> trong trao đổi, đặc biệt đối với các mặt hàng<br /> nông sản của Việt Nam. Tuy nhiên, hoạt động<br /> xuất khẩu nông sản của Việt Nam đã và đang<br /> có những thách thức như nông sản xuất khẩu<br /> chủ yếu là xuất thô, sản phẩm có tính cạnh<br /> tranh thấp, hàm lượng khoa học công nghệ<br /> còn thấp và chịu nhiều áp lực từ hàng rào kỹ<br /> thuật… Từ nghiên cứu thực tiễn và phân tích<br /> hoạt động xuất khẩu nông sản của Việt Nam<br /> trong thời gian vừa qua, bài viết đề xuất một<br /> vài giải pháp nhằm tháo gỡ những khó khăn<br /> trong quá trình xuất khẩu nông sản trong thời<br /> gian tới.<br /> <br /> *<br /> <br /> Tel: 0912 132025, Email: huytranqtkd@tueba.edu.vn<br /> <br /> HOẠT ĐỘNG XUẤT NHẬP KHẨU CỦA<br /> VIỆT NAM VÀ XUẤT NHẬP KHẨU<br /> VIỆT NAM – TRUNG QUỐC GIAI ĐOẠN<br /> 2008 – 2013<br /> Để rõ hơn về hoạt động xuất nhập khẩu của<br /> Việt Nam trong thời gian vừa qua, bài viết<br /> tổng hợp và giới thiệu một số công trình<br /> nghiên cứu đã công bố về hoạt động xuất<br /> nhập khẩu Việt Nam – Trung Quốc:<br /> 75<br /> <br /> Trần Quang Huy và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> - Nghiên cứu của Trung tâm Thương mại<br /> Quốc tế UNCTAD/WTO (ITC) và Cục Xúc<br /> tiến Thương mại Việt Nam (VIETTRADE)<br /> với nội dung Đánh giá tiềm năng xuất khẩu<br /> của Việt Nam (8/2005) đã đánh giá tổng quan<br /> tiềm năng xuất khẩu của khoảng 40 ngành<br /> hàng tại Việt Nam. Báo cáo so sánh và xếp<br /> hạng ngành hàng theo nhiều khía cạnh khác<br /> nhau, tình hình xuất khẩu tại Việt Nam và các<br /> điều kiện cung cấp nội địa của các ngành<br /> hàng. Báo cáo đã xác định tiềm năng xuất<br /> khẩu và các mặt hàng gặp giới hạn đối với các<br /> mặt hàng của Việt Nam. Đánh giá tiềm năng<br /> xuất khẩu các mặt hàng đối với các khu vực<br /> kinh tế, nền kinh tế và các quốc gia. Tuy<br /> nhiên, báo cáo này so với thời điểm hiện nay<br /> thì số liệu không còn tính thời sự, chính sách<br /> đã thay đổi nhiều nên các khuyến nghị không<br /> còn phù hợp, bên cạnh đó báo cáo không<br /> phân tích và đánh giá riêng cho nhóm ngành<br /> hàng nông sản.<br /> - Quỹ Châu Á (The Asia Foundation – TAF)<br /> và Viện Nghiên cứu Quản lý kinh tế Trung<br /> ương (CIEM) với Báo cáo nghiên cứu năng<br /> lực cạnh tranh của doanh nghiệp xuất khẩu<br /> trong ba ngành may mặc, thủy sản và điện tử<br /> ở Việt Nam (2011). Báo cáo đã tổng hợp và<br /> phân tích tổng quan thực trạng xuất khẩu của<br /> Việt Nam giai đoạn 2001 – 2010 với các nội<br /> dung như: Tăng trưởng kim ngạch xuất khẩu;<br /> Độ mở của nền kinh tế đã rất lớn, trong khi<br /> tiềm năng xuất khẩu còn dồi dào; Cơ cấu xuất<br /> khẩu; Các mặt hàng xuất khẩu chủ lực của<br /> Việt Nam; Đầu vào, nguyên liệu phụ liệu cho<br /> sản xuất xuất khẩu; Cơ cấu thị trường xuất<br /> khẩu và cơ cấu mặt hàng. Nội dung đã đề cập<br /> báo cáo đã chỉ ra hoạt động xuất khẩu của<br /> Việt Nam và Trung Quốc về số lượng mặt<br /> hàng, giá trị và kim ngạch xuất khẩu. Tuy<br /> nhiên, báo cáo đề cập nhiều đến các nhóm<br /> ngành hàng để so sánh với ba nhóm ngành<br /> may mặc, thủy sản và điện tử; báo cáo chưa<br /> phân tích các nội dung chuyên sâu về kim<br /> 76<br /> <br /> 124(10): 75 - 82<br /> <br /> ngạch xuất nhập khẩu nông sản của Việt Nam –<br /> Trung Quốc trong giai đoạn từ 2008 đến nay.<br /> - Nghiên cứu của Dự án hỗ trợ Thương mại<br /> đa biên – EU _ VIET NAM MUTRAP III<br /> (MUTRAP - 2011) với Báo cáo tác động của<br /> cam kết mở cửa thị trường trong WTO và các<br /> hiệp định khu vực thương mại tự do (FTA)<br /> đến hoạt động sản xuất, thương mại của Việt<br /> Nam và các biện pháp hoàn thiện cơ chế điều<br /> hành xuất khẩu nhập khẩu của Bộ Công<br /> thương giai đoạn 2011 – 2015. Báo cáo đã đề<br /> cập đến hệ thống chính sách và cam kết của<br /> Việt Nam khi tham gia WTO, FTA và các<br /> hiệp định khác (trong đó có hiệp định<br /> CAFTA); phân tích và đánh giá của báo cáo<br /> đã chỉ ra cơ hội và thách thức đối với Việt<br /> Nam trong hoạt động xuất khẩu – nhập khẩu<br /> đối với các nước trên thế giới, trong đó có<br /> hoạt động xuất nhập khẩu giữa Việt Nam –<br /> Trung Quốc; Báo cáo đã đánh giá diễn biến,<br /> tác động đối với nền kinh tế và xuất nhập<br /> khẩu của Việt Nam đối với các thị trường, các<br /> quốc gia trên thế giới. Tuy nhiên, báo cáo<br /> phân tích mang tính tổng quan, chưa phân<br /> tích và chỉ rõ được những hạn chế của thương<br /> mại Việt Nam – Trung Quốc, đặc biệt là hoạt<br /> động thương mại (xuất nhập khẩu) nông sản<br /> hàng hóa.<br /> Với một số nghiên cứu đã trình bày ở trên, bài<br /> viết này phân tích và đánh giá mang tính<br /> chuyên sâu và đề cập sát hơn tới tình hình<br /> thực tế trong hoạt động xuất nhập khẩu nông<br /> sản giữa Việt Nam – Trung Quốc trong thời<br /> gian gần đây.<br /> Hoạt động xuất nhập khẩu và thương mại hai<br /> chiều giữa Việt Nam với các nước trên thế<br /> giới nói chung và Trung Quốc nói riêng trong<br /> giai đoạn 2008 – 2014 có xu hướng liên tục<br /> tăng với tốc độ tăng trưởng nhanh và ổn định,<br /> trong thời gian tới với hệ thống các hiệp định<br /> Việt Nam đã ký kết với các tổ chức thương<br /> mại, các quốc gia, vùng lãnh thổ và khu vực,<br /> dự báo sẽ tiếp tục có những bước tăng trưởng<br /> cả về số lượng và chất lượng.<br /> <br /> Trần Quang Huy và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 124(10): 75 - 82<br /> <br /> Biểu đồ 1. Giá trị xuất nhập khẩu Việt Nam (2008 – 2014)<br /> Nguồn: Tổng Cục thống kê Việt Nam, 2008 – 2014<br /> <br /> Biểu đồ 2. Cán cân thương mại với một số quốc gia (giai đoạn 1995 – 2011)<br /> Nguồn: Tổng Cục Thống kê Việt Nam, 1995 – 2011<br /> <br /> Trong giai đoạn 2008 – 2014, giá trị xuất<br /> khẩu hàng hóa của Việt Nam tăng trưởng<br /> bình quân khá cao đạt giá trị 17,06%/năm; giá<br /> trị xuất khẩu của Việt Nam sang thị trường<br /> Trung Quốc tăng trưởng bình quân đạt<br /> 25,5%/năm, trong đó giá trị xuất khẩu nông<br /> sản hàng hóa tăng trung bình 24,4%/năm<br /> (Biểu đồ 1.1). Tuy nhiên, khi xem xét về xuất<br /> nhập khẩu của Việt Nam đối với các nước<br /> trên thế giới và Trung Quốc cho thấy: giai<br /> đoạn từ 2000 đến 2011, Việt Nam luôn trong<br /> xu hướng nhập siêu và cán cân thương mại<br /> thâm hụt (Biểu đồ 1.2); giai đoạn từ 2012 đến<br /> 6 tháng đầu năm 2014, Việt Nam có xu<br /> hướng xuất siêu và cán cân thương mại có sự<br /> <br /> ổn định tương đối (Năm 2012, xuất siêu đạt<br /> trên 780 triệu USD; Năm 2013 xuất siêu đạt<br /> trên 9,8 triệu USD và 6 tháng đầu năm 2014<br /> đạt trên 1,5 tỉ USD).<br /> Cán cân thanh toán của Việt Nam với các<br /> quốc gia và Trung Quốc trong mối tương<br /> quan về thương mại có thể thấy: thâm hụt<br /> thương mại của Việt Nam và Trung Quốc là<br /> lớn và có xu hướng gia tăng; Việt Nam có xu<br /> hướng xuất siêu sang một số quốc gia phát<br /> triển (EU, Hoa Kỳ) nhưng lại nhập siêu từ các<br /> nước trong khu vực (Nhật Bản, Hàn Quốc,<br /> ASEAN, Trung Quốc). Vấn đề này đang đặt<br /> ra thách thức cho Việt Nam trong hoạt động<br /> 77<br /> <br /> Trần Quang Huy và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> xuất nhập khẩu, đặc biệt là xuất khẩu, nếu cán<br /> cân thương mại không được cải thiện, hoạt<br /> động xuất khẩu không được cơ cấu lại sẽ dẫn<br /> đến tình trạng nhập siêu trong thương mại đối<br /> với các nước trong khu vực, đặc biệt là Trung<br /> Quốc sẽ ngày càng trầm trọng hơn.<br /> Trong giai đoạn 2008 – 2013 và 6 tháng đầu<br /> năm 2014, xuất khẩu nông sản hàng hóa của<br /> Việt Nam sang Trung Quốc chủ yếu là các<br /> mặt hàng như: hải sản, hàng rau quả, hạt điều,<br /> cà phê, chè, gạo, sắn, cao su (trong đó gạo và<br /> sắn chiếm giá trị lớn nhất, khoảng 55% tổng<br /> giá trị nông sản xuất khẩu). Giá trị xuất khẩu<br /> của Việt Nam sang thị trường Trung Quốc<br /> luôn trong trạng thái nhập siêu (giá trị nhập<br /> khẩu cao gấp 2,8 lần so với giá trị xuất<br /> khẩu), trong đó giá trị hàng hóa xuất khẩu<br /> nông sản hàng hóa của Việt Nam chiếm tỉ<br /> trọng trung bình khoảng 35,03% trong tổng<br /> giá trị xuất khẩu của Việt Nam sang thị<br /> trường Trung Quốc.<br /> Mặc dù, trong giai đoạn 2008 – 2014, giá trị<br /> xuất khẩu có tốc độ phát triển trung bình<br /> khoảng 25,54%/năm, cao hơn tốc độ tăng của<br /> nhập khẩu (đạt 19,01%/năm) nhưng tốc độ<br /> tăng không đảm bảo cho Việt Nam có thể<br /> giảm tỷ trọng giữa nhập khẩu và xuất khẩu,<br /> không làm cán cân thương mại có thể dịch<br /> chuyển theo hướng ngược lại. Đây chính là<br /> bài toán cho các nhà quản lý, các đơn vị sản<br /> xuất kinh doanh (doanh nghiệp) như: việc<br /> hoạch định các chính sách xuất khẩu các hàng<br /> hóa của Việt Nam đối với thị trường Trung<br /> Quốc, tận dụng thời cơ và cơ hội trong các<br /> hiệp định đã ký kết giữa Trung Quốc với các<br /> nước ASEAN, hiệp định song phương về<br /> thương mại giữa Việt Nam và Trung Quốc,<br /> định hướng và dịch chuyển phương thức xuất<br /> khẩu từ tiểu ngạch sang chính ngạch, nâng<br /> cao chất lượng hàng hóa nông sản và đầu tư<br /> công nghệ chế biến cho xuất khẩu nông sản.<br /> Mặc dù giá trị xuất khẩu nông sản sang thị<br /> trường Trung Quốc của Việt Nam luôn có xu<br /> hướng tăng về giá trị cũng như về số lượng<br /> các mặt hàng nông sản xuất khẩu, tuy nhiên<br /> trong hoạt động xuất khẩu nông sản sang thị<br /> trường Trung Quốc, chính phủ cũng như các<br /> đơn vị sản xuất kinh doanh (đơn vị xuất khẩu)<br /> còn nhiều điểm bất cập ở những vấn đề sau:<br /> 78<br /> <br /> 124(10): 75 - 82<br /> <br /> Thứ nhất, hoạt động xuất khẩu nông sản qua<br /> Trung Quốc đa phần xuất theo đường tiểu<br /> ngạch, luôn tiềm ẩn nhiều rủi ro đối với đơn<br /> vị xuất khẩu (doanh nghiệp), không thu được<br /> tiền hoặc thu tiền chậm, thậm chí doanh<br /> nghiệp (thương nhân) Trung Quốc chỉ ký<br /> nhận hàng, tiền trả sau nhưng thực tế doanh<br /> nghiệp Trung Quốc không trả tiền. Theo Hiệp<br /> hội Lương thực Việt Nam (VFA) trong năm<br /> 2013, Trung Quốc nhập khẩu khoảng hơn 1,5<br /> triệu tấn gạo theo đường tiểu ngạch trong<br /> tổng khoảng 3,7 triệu tấn gạo được Việt Nam<br /> xuất khẩu sang thị trường Trung Quốc.<br /> Thứ hai, sự phụ thuộc hoặc tập trung xuất<br /> khẩu vào thị trường Trung Quốc dẫn đến tình<br /> trạng thương nhân bị ép giá hoặc phải hạ giá<br /> mới có thể bán hàng. Mặc dù thị trường<br /> Trung Quốc là thị trường lớn, lượng tiêu thụ<br /> luôn có xu hướng tăng nhưng tính ổn định của<br /> thị trường thấp, dẫn đến tình trạng khi cung<br /> vượt quá cầu, việc xuất khẩu lập tức gặp khó<br /> khăn. Thị trường xuất khẩu luôn trong tình<br /> trạng bị động, việc điều tiết hoạt động nhập<br /> khẩu nông sản do phía Trung Quốc chi phối<br /> (chủ động). Theo báo cáo của Bộ Công<br /> thương, trong thời gia qua, Trung Quốc chiếm<br /> 40% thị phần xuất khẩu về gạo; 80 – 90% thị<br /> phần xuất khẩu cao su, thanh long, bột sắn<br /> trong tổng lượng xuất khẩu của Việt Nam.<br /> Việc ép giá đối với nông sản Việt Nam đơn<br /> cử như vải quả sấy khô, đầu vụ thương nhân<br /> Trung Quốc mua với giá từ 8 – 9 NDT/kg<br /> (tương đương 24.000 – 29.0000 đồng/kg)<br /> nhưng khi các doanh nghiệp (thương nhân)<br /> Việt Nam nhập hàng về nhiều để xuất khẩu<br /> sang thị trường Trung Quốc thì giá bị dìm<br /> xuống còn 4 – 6 NDT/kg.<br /> Thứ ba, yêu cầu về chất lượng nông sản của<br /> thị trường Trung Quốc không cao, làm ảnh<br /> hưởng đến tư duy của thương nhân Việt Nam<br /> là “chất lượng nào cũng bán được”, điều này<br /> dẫn đến tình trạng thương nhân, doanh nghiệp<br /> xuất khẩu nông sản chất lượng thấp, không có<br /> sự đầu tư nâng cao chất lượng sản phẩm nông<br /> sản, hệ lụy xảy ra khi thị trường Trung Quốc<br /> tạm thời ngừng nhập khẩu hoặc không nhập<br /> khẩu nông sản sẽ dẫn đến tình trạng nông sản<br /> mất giá, không bán được cho bất kỳ thị<br /> trường nào ngoại trừ thị trường Trung Quốc.<br /> <br /> Trần Quang Huy và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 124(10): 75 - 82<br /> <br /> Biểu đồ 3. Cơ cấu hàng hóa xuất khẩu sang thị trường Trung Quốc (2008 – 6/2014)<br /> <br /> Nguồn: Tổng Cục Thống kê Việt Nam, 2008 – 2014<br /> Biểu đồ 4. Cơ cấu hàng hóa nhập khẩu từ thị trường Trung Quốc (2008 – 6/2014)<br /> <br /> Nguồn: Tổng Cục Thống kê Việt Nam, 2008 – 2014<br /> Bảng 1. Giá trị xuất khẩu nông sản Việt Nam sang Trung Quốc (2008 – 2014)<br /> Chỉ tiêu<br /> 2008<br /> 2009<br /> 2010<br /> 2011<br /> 2012<br /> 2013<br /> 6/2014<br /> <br /> Giá trị XK<br /> sang thị trường<br /> Trung Quốc<br /> (1000 USD)<br /> 4.535.669,500<br /> 4.909.025,328<br /> 7.308.800,253<br /> 11.125.034,000<br /> 12.388.226,959<br /> 13.259.368,352<br /> 7.383.719,023<br /> <br /> Giá trị NK<br /> từ thị trường<br /> Trung Quốc<br /> (1000 USD)<br /> 15.652.126,284<br /> 16.440.951,800<br /> 20.018.827,001<br /> 24.593.719,000<br /> 28.785.857,913<br /> 36.954.336,742<br /> 19.869.778,841<br /> <br /> Giá trị XK nông sản<br /> sang thị trường<br /> Trung Quốc<br /> (1000 USD)<br /> 1.535.916,378<br /> 1.752.500,244<br /> 2.468.839,730<br /> 3.696.194,168<br /> 4.337.011,465<br /> 4.128.945,629<br /> 1.947.821,089<br /> <br /> Nguồn: Tổng Cục Thống kê Việt Nam, 2008 – 2014<br /> <br /> 79<br /> <br />