[Danh Nhân Việt Nam] Tiểu Sử Phan Đình Phùng phần 1

Chia sẻ: Dwefershrdth Vrthrtj | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:11

Thêm vào BST

Báo xấu

144
lượt xem 14
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phan Đình Phùng (chữ Hán: 潘廷逢, 1847[1] - 1895) hiệu: Châu Phong, là nhà thơ và là lãnh tụ cuộc khởi nghĩa Hương Khê (1885-1896) trong phong trào Cần Vương chống Pháp ở cuối thế kỷ 19 trong lịch sử Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: [Danh Nhân Việt Nam] Tiểu Sử Phan Đình Phùng phần 1

á°o Trinh Nh∂t Phan á÷nh PhÔng Nh° l¨nh Ω≠o 10 nØm Khüng Chi∆n (1886 ñ 1895) Í NghŒ Tÿnh Phan á÷nh PhÔng ñ trang 1/1
1) MÊt l°ng nhiÀu mÒ cünh chu„n Tr∫n Ωünh sau cÔng vËi quµn Phüp l° tr∫n Í Hu∆ Ω≈m 23/5/1885, quµn ΩÊi chœnh quy cða triÀu Ω÷nh ViŒt Nam cÒng th∂t b≠i n‚t. Th°nh m∂t vua ch≠y. Bµy giÈ ch‚ng vËi Phüp ch◊ l° vØn thµn vËi dµn binh. NgıÈi n°y Ωünh mÊt hai tr∫n, nh‹m kia gi˘ ΩıÏc Ω·i ba nØm r„i cÒng tan vÎ. Duy c›n mÊt ngıÈi c‚ g∞ng cıÎng l≠i, triŒu t∫p œt nhiÀu anh em Ω„ng chœ, r‹t d∑u nhiŒt huy∆t v°o trong cµy Ωøn dµn tÊc t˙ l∫p, kh≈u cao ng‡n l¯a üi qu‚c c›n b˜ng Ωﬁ l≈n Í mÊt g‹c H° Tÿnh, Qu®ng B÷nh mıÈi nØm sau n˘a mËi t∞t. ∂y l° Phan á÷nh PhÔng. NgıÈi l°ng á·ng Thüi, huyŒn La SÁn, t◊nh H° Tÿnh, Phan á÷nh PhÔng sinh nØm 1847, d›ng dﬂi nh° nho. á·ng Thüi v‚n l° mÊt l°ng n‰i ti∆ng nh∂t trong t◊nh H° Tÿnh, v÷ xıa nay c‹ ngıÈi Ω∫u Ω≠t lËn, l°m quan to r∂t nhiÀu. KhÍi l≈n t˜ ΩÈi nh° L≈, phüt mÊt ·ng Qu∫n c·ng, nh° gi°u c‹ lËn, hay l°m viŒc phÓc Ωˆc, dµn trong ΩŸa phıÁng ΩÀu ΩıÏc nhÈ c∫y, cho n≈n ngıÈi ta sÔng büi l∞m, t·n ·ng l° “KiÀu Qu∫n c·ng”. á∆n ΩÈi g∑n Ωµy, l°ng á·ng Thüi l≠i c°ng Ω≠i phüt, thi Ω∫u hay l°m quan cÒng v∫y. Tˆc nhı Qu∫n c·ng Ho°ng Cao Kh®i, v° hai t‰ng Ω‚c Ho°ng M≠nh Trœ, Ho°ng Tr‡ng Phu, ba cha con hiÃn hüch mÊt thÈi ; c›n nhË lÓc qu∫n Ho°ng b°y tiŒc th‡ b®y mıÁi, c‹ ngıÈi m˜ng cµu liÕn nhı v∑y ΩÓng l∞m : “Con cüi mÊt nh° hai t‰ng Ω‚c, Phüp Nam hai nıËc mÊt c·ng th∑n”. H‡ Phan th÷ t˜ ·ng Phan Nhı Tœnh, l°m t‰ng Ω‚c t◊nh H®i DıÁng h„i c›n thuÊc vÀ Nam triÀu v° chœnh l° th°y h‡c cða cÚ Phan á÷nh PhÔng cho tËi cüc ·ng ti∆n sÿ Phan á÷nh Du, Phan Tr‡ng Mıu, Phan Huy Nhu∫n... ΩÀu l° ngıÈi Ω„ng hıÁng v° Ω„ng thÈi vËi cÚ Phan. NgıÈi ta vπn b®o hai thüi c˙c kh·ng g¥p nhau. á±ng n°y chÓng ta th∂y hai thüi c˙c cÔng Í mÊt l°ng á·ng Thüi : h‡ Ho°ng ph› tü B®o hÊ ΩıÏc vinh hiÃn Ω∆n tÊt b∫c, h‡ Phan ch‚ng c˙ B®o hÊ cÒng quy∆t liŒt tÊt b∫c ! H‡ Phan, t˜ thðy t‰ Í ΩÈi L≈, truyÀn Ω∆n á÷nh PhÔng l° 12 ΩÈi, m° ΩÈi n°o cÒng c‹ ngıÈi thi Ω∫u lËn, l°m quan to, cho n≈n ngıÈi ta thuÍ trıËc Ω¨ t˜ng Ω¥t t≈n cho x‹m h‡ Phan Í l° “ç y h≠ng”, tﬁ ˚ l° mÊt x‹m to°n ngıÈi Ω∫u Ω≠t cao sang. çng thµn sinh ra Phan á÷nh PhÔng l° Phan á÷nh TuyÃn, Ω∫u ph‹ b®ng khoa giüp th÷n (1814) vÀ thÈi vua ThiŒu TrŸ. L°m quan tËi Phð do¨n phð Th˜a Thi≈n, sau vµng mŒnh vua sai ra B∞c l°m chˆc Tün l˚ quµn vÚ d¬p gi¥c Í t◊nh L≠ng SÁn, bŸ t¯ tr∫n. Phan á÷nh PhÔng c‹ nØm anh em. Anh c® l° Phan á÷nh Th·ng, Ω∫u tÓ t°i, l°m Ph‹ qu®n Ω‚c mÊt ΩÊi thuyÀn chi∆n ; thˆ hai l° Phan á÷nh Thu∫t, Ω∫u c¯ nhµn l°m Giüo th‡ ; thˆ ba l° Phan á÷nh Tu∂n m∂t sËm ; cÚ tˆc l° thˆ tı ; c›n ngıÈi em Ót l° Phan á÷nh V∫n, Ω∫u Ph‹ b®ng l°m Tri phð. CÚ l≠i c›n hai em khüc m¬ n˘a, nhıng kh·ng ai th°nh Ω≠t g÷. Phan á÷nh PhÔng phu nhµn l° con güi mÊt quan phð Í l°ng Th‡ TıÈng cÒng thuÊc vÀ t‰ng ViŒt Y≈n, l∂y cÚ sinh ra ΩıÏc b‚n ngıÈi con trai. VÀ sau, phu nhµn v° m∂y ngıÈi con trai lËn ΩÀu m∂t sËm vÀ bŒnh Ωi≈n, nh±m lÓc Phan Ωang c∑m quµn khüng c˙ binh Phüp Í nÓi VÚ Quang, cho n≈n cÚ Ω¨ c‹ cµu than thÍ : — M÷nh sinh g¥p ph®i lÓc gia bi∆n, qu‚c bi∆n, th≈ bi∆n, t¯ bi∆n. Trong b‚n ngıÈi con trai cða cÚ, duy c‹ ngıÈi s‹t l≠i l° Phan á÷nh C˜ c‹ ti∆ng th·ng minh can Ω®m. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 2/2
Phan á÷nh C˜ t˙ l° Bü Ng‡c, h„i nhﬁ theo cÚ Í lu·n trong quµn. á∆n nØm bœnh thµn (1896), nghÿa l° sau khi cÚ m∂t mÊt nØm, th÷ tr‚n Ωi du h‡c Í Nh∫t B®n, Ωˆng v°o h≠ng thanh ni≈n anh tu∂n trong Ωüm ViŒt Nam chœ sÿ vong mŒnh qua á·ng Kinh lÓc b∂y giÈ. NhiÀu ngıÈi tıÍng ch∞c mai sau Bü Ng‡c c‹ thÃ n‚i ΩıÏc chœ lËn cða cha. Nhıng vÀ sau xoay Ω‰i xu hıËng, c‹ thÃ suy nghÿ viŒc nıËc kh·ng thÃ cˆu l≠i ΩıÏc n˘a, d∑u c‹ l°m g÷, ch≤ng qua cÒng nhı “d≠ tr°ng xe cüt biÃn Ω·ng, nh‡c l›ng m° ch≤ng n≈n c·ng cün g÷”, r„i ngıÈi ta th∂y NguyÕn Bü Trüc vÀ trıËc Ωıa Bü Ng‡c vÀ sau, quy thu∫n chœnh phð B®o hÊ. T·i nhË c‹ mÊt l∑n ΩıÏc g¥p Bü Ng‡c Í H° NÊi, næt m¥t tﬁ ra ngıÈi hiÀn l°nh cˆng cﬁi ; nhıng hﬁi chuyŒn chi cÒng ng∫p ng˜ng kh·ng mu‚n n‹i ra ; h÷nh nhı c‹ mÊt tµm s˙ g÷ u∏n khÓc kh‹ n‹i l∞m v∫y. LÓc ∂y sau cuÊc Ñu chi∆n 1914—1918 v˜a tan œt lµu. Cüch sau Ω‹ mÊt nØm, nghe tin Bü Ng‡c l≠i Ωi sang T°u, song l∑n n°y Ωi mÊt cüch ΩıÈng ho°ng. Kh·ng bi∆t Bü Ng‡c l≠i Ωi nhı th∆ c‹ mÚc Ωœch g÷, ch◊ bi∆t cu‚i nØm 1921, c‹ tin ngo°i büo vÀ r±ng mÊt h·m Bü Ng‡c Ωang d≠o chÁi Í H„ng kh∏u c·ng vi≈n t≠i ThıÏng H®i, th÷nh l÷nh bŸ mÊt ngıÈi c∑m sÓng lÚc chÿa ngay Bü Ng‡c m° b∞n b®y phüt ch∆t tıÁi. Kh·ng n‹i, ai cÒng Ωð bi∆t ngıÈi b∞n Bü Ng‡c chœnh l° mÊt ngıÈi Ω„ng b°o ViŒt Nam. Nhµn Ω‹ m° ΩıÁng thÈi c‹ dı lu∫n phµn vµn n‰i l≈n, k¿ b°n v∑y ngıÈi n‹i khüc. Nhıng m° th·i ! chÓng ta n≈n ΩÃ ngıÈi dıËi su‚i v°ng y≈n ngh◊ l° hÁn. CÚ Phan l≠i c›n mÊt b° vÏ thˆ n˘a, tˆc l° em ruÊt ·ng L≠i bÊ Tham tri Tr∑n Tr≠m. B° n°y vÀ Í vËi cÚ sinh ΩıÏc mÊt ngıÈi con trai l° Phan á÷nh Cam m∂t sËm ; l≠i sinh h≠ mÊt ngıÈi trai n˘a, h„i 1925—1926, t·i tËi H° Tÿnh nghi≈n cˆu t°i liŒu ΩÃ vi∆t cu‚n süch n°y, ΩıÏc th∂y b° v° c∫u thˆ nam Ω‹ Í l°ng á·ng Thüi. Sau Ω‹ tËi giÈ, tin tˆc ra sau kh·ng rﬂ. H„i cÚ Phan c∑m quµn khÍi nghÿa, nh˘ng lÓc l≈n ghÀnh xu‚ng thüc, x·ng pha h›n Ω≠n mÒi gıÁm, sËm t‚i ΩÀu c‹ b° truy tÔy Í trong quµn cho tËi khi chung cuÊc, n≈n ngıÈi ta g‡i b° l° “c‚ ngu∆ch r˜ng”. Ngu∆ch l° mÊt ti∆ng Í NghŒ Tÿnh dÔng ΩÃ ch◊ ngıÈi Ω°n b° n°o Ω¿ con Ω∑u l›ng l° güi ; r˜ng c‚t ΩÃ ch◊ tﬁ r±ng b° theo h∫u cÔ Phan Í trong r˜ng rÓ v∫y. áüng ti∆c nh˘ng gi∂y tÈ v° thð bÓt cða h‡ Phan bŸ ti≈u tün th∂t l≠c h∆t s≠ch. Ph∑n th÷ m∂t ngay trong lÓc binh hﬁa b·n ba, ph∑n th÷ m∂t bÍi nh˘ng dı Ω®ng bŸ h°ng Ω∑u b∞t bË, nh˘ng nh° Ω„ng chœ bŸ khüm xæt tŸch thµu. C‹ nh° ph®i ng∫m ngÔi t˙ ΩÊng Ω‚t Ωi, k¿o sÏ li≈n lÚy. Ph®i bi∆t, vËi khµm sai NguyÕn Thµn lÓc b∂y giÈ, mÊt ch˘ cða Phan á÷nh PhÔng c›n n±m s‹t l≠i Í trong tay ai, cüi Ω∑u ngıÈi ∂y ch◊ l° cð chu‚i ! Th°nh ra c·ng viŒc sıu t∑m t°i liŒu nhiÀu nÂi gian nan. C›n chØng, ch◊ l° nØm ba m®nh Ωo≠n gi®n t°n bi≈n, m˙c Ω¨ mÈ, gi∂y Ω¨ nüt. á∆n nÂi ‚ng kœnh h›m ®nh ph®i t˜ ch‚i, kh·ng chŸu b∞t sang, v° n∆u ta Ωıa l≈n n¥ng tay, sÏ gi∂y rÈi r¨. Nhıng m∂y cüi di tœch mong manh sˆt m¿ ∂y cÒng c›n l∫p l›e chÓt œt tia süng ΩÃ cho k¿ sıu t∑m c‹ thÃ hiÃu th≈m ΩıÏc œt nhiÀu vÀ quµn s˙ b‚ trœ cða cÚ Phan. V° mÊt Ω·i ph∑n vÀ ˚ ki∆n cÚ Ω‚i vËi thÈi cuÊc. C‹ ngıÈi n‹i sinh thÈi cÚ Phan cÒng nghiŒn nha phi∆n. T·i kh·ng thÃ tin. M¥c d∑u b®o Ω‹ l° s˙ mÚc kœch cða mÊt vŸ c‚ l¨o, ngıÈi B∞c, Ω¨ truy tÔy cÚ Phan r∂t lµu v° mËi qua ΩÈi Í H° NÊi ΩÊ nØm nØm nay. Nh˘ng b∫c k¸ c˙u Ωüng kœnh Í Ω∂t Lam H„ng m° t·i Ω¨ ΩıÏc phﬁng v∂n, xıa kia ho¥c Ω„ng ni≈n cÊng s˙, ho¥c giao thiŒp thµn m∫t vËi cÚ Phan, kh·ng nghe mÊt ai n‹i cÚ c‹ cüi üc t∫t Ω‹. Vπn bi∆t thuÍ ngıÈi Anh Ω¨ Ωem sÓng b∞n Ω≠n thu‚c phiŒn v°o nıËc T°u (nha phi∆n chi∆n tranh nØm 1840) v° t∂t ngıÈi T°u Ω¨ truyÀn bü sang b≈n ta r„i, nhıng vua ta c‹ lŒnh Phan á÷nh PhÔng ñ trang 3/3
c∂m Ωoün r∂t nghi≈m. Th∫t th∆, quµn chð ViŒt Nam ng°y xıa kh·ng nÎ l›ng lÏi dÚng m‹n thu∆ thu‚c ΩÊc h≠i dµn ΩÃ l°m mÊt ngu„n lÏi cho c·ng kh‚. Hai triÀu ThiŒu TrŸ, T˙ áˆc, vua nhiÀu l∑n h≠ dÚ c∂m ng¥t quan l≠i hÓt nha phi∆n, ai kh·ng tuµn lŒnh c‹ thÃ bŸ cüch chˆc v° k∆t ün bŸ Ω„, bŸ lıu. CÚ Phan l° mÊt nh° nho tr÷ tr‡ng, mÊt vŸ quan thanh li≈m m˙c thıËc, kh·ng l¡ Ωµu t˙ h≠i sˆc khﬁe m÷nh v° ph≠m phæp nh° vua ? Hay l° nØm ba thüng trıËc khi anh hÔng m≠t lÊ, cÚ Phan ta Í quµn thˆ m∞c ph®i bŒnh lŸ tr∑m tr‡ng, kh·ng ch˜ng trong bÊ h≠ c‹ k¿ hi∆n k∆ dÔng mÊt v°i Ωi∆u thu‚c phiŒn ΩÃ h‡a may cˆu nguy, r„i nh˘ng ngıÈi b°ng quan v÷ Ω∂y tıÍng r±ng b÷nh thÈi cÚ vπn c‹ cüi l≠c thÓ ∂y chØng ? Phan á÷nh PhÔng ñ trang 4/4
2) Toan liÀu ch∆t v÷ chıa ΩıÏc Ωi thi Nh˘ng ngıÈi ΩıÏc g∑n cÚ Phan, ΩÀu n‹i cÚ tıËng m≠o r∂t x∂u, n∆u cˆ l∂y ngo°i da m° xæt ngıÈi, th÷ kh·ng c‹ ai ngÈ Ωµu vÀ sau cÚ l°m n≈n ΩıÏc anh hÔng. Nh° tıËng s‚ n‹i cÚ ch◊ khüc ngıÈi ΩıÏc mÊt qu˚ tıËng, l° khi n±m ngð th÷ m÷nh m∏y ¯ng Ωﬁ h„ng h°o l≈n, Ω‹ l° tıËng l≠. ThuÍ c›n Ωi h‡c, Ωi h‡c Ω∑n ΩÊn t‚i tØm, Ω∆n nÂi h‡c trıËc qu≈n sau, th°y h‡c Ω¨ n‹i mai sau t∂t PhÔng kh·ng l°m g÷ n≈n thµn. Nhıng cÚ c‹ tœnh r∂t t˙ hÔng, th∂y anh em m÷nh ai cÒng th·ng minh h‡c giﬁi, th÷ l∂y l°m phπn u∂t v· cÔng, c‚ g∞ng h‡c ΩÃ theo kŸp mËi nghe. Th°nh ra r›ng r¨ trong b‚n nØm nØm, trong tay kh·ng rÈi quyÃn süch, chµn kh·ng bıËc ra ΩıÈng, ch◊ m°i miŒt nÁi ün süch ng‡n Ωøn, quy∆t chœ l∫p ΩıÏc c·ng danh s˙ nghiŒp. C∫u bæ thıÈng n‹i vËi b≠n Ω„ng h‡c : — Ta c‚ h‡c ΩÃ mai sau chi∆m ΩıÏc kh·i nguy≈n mËi nghe. Ch≤ng qua cÒng chœ khœ khoa c¯ nhı ai ! C‹ nhi≈n, thÈi Ω≠i n°o k˝ cıÁng ∂y. ThÈi Ω≠i thıÈng u‚n chœ khœ con ngıÈi theo khu·n n‹, m∂y ai h„ dÕ thoüt ΩıÏc ra ngo°i. NıËc ta t˜ ΩÈi nh° Tr∑n, cüch kæn ch‡n nhµn t°i, ch◊ c‹ t˜ chıÁng khoa c¯. Ai kh·ng Í trong v›ng Ω‹ bıËc ra th÷ kh·ng thÃ l° nhµn t°i, m° cÒng kh‹ c‹ ngﬂ n°o ΩÃ xu∂t thµn cho ΩıÏc. Cüi l‚i t˜ chıÁng khoa c¯, truyÀn vÀ ΩÈi sau, ch≤ng nh˘ng kh·ng bËt Ωi m° l≠i c°ng th≈m b°i v¡ thŸnh h°nh l≈n m¨i. Sau khi vua Gia Long v˜a th‚ng nh∂t trong nıËc xong, tˆc thÈi gıÁm giüo x∆p x‹, thi phÓ l≈n Ω°n. Vua quan l°m gıÁng v° khuy∆n khœch dµn : lu·n m∂y triÀu Minh M≠ng, ThiŒu TrŸ, T˙ áˆc, to°n l° Thi≈n t¯ thi phÓ ; b∑y t·i danh v‡ng nhı H° T·n QuyÀn, Do¨n U∏u, to°n l° qu∑n th∑n t˜ chıÁng. Vua t·i ch◊ tıÍng trong nıËc c‹ bÈ cﬂi, c‹ nhµn dµn, th∆ l° trÈi Nam ΩŸnh ph∫n, kh·ng bi∆t b≈n ngo°i c‹ cıÈng lµn, c‹ ΩŸch qu‚c, thıÈng ΩÃ m∞t Ω∆n ta. M‡i viŒc khı khı ch≤ng chŸu c®i cüch. Quan ®i kh·ng khai, c¯a bÃ Ω‹ng ch¥t, thÈi th∆ ch≤ng hiÃu, vﬂ bŸ l·i th·i, triÀu Ω÷nh ch◊ lo ngµm thi Ω¥t phÓ vËi nhau, tıÍng Ωµu “m∂y v∑n thi phÓ” cho hay, Ωð sˆc trŸ dµn gi˘ nıËc. Kæn ngıÈi, th÷ khinh vﬂ bÈi m° tr‡ng vØn chıÁng. D≠y dµn, th÷ bﬁ th˙c h‡c m° chuÊng khoa c¯. BÍi th∆, ngıÈi ΩÈi ∂y ai kh·ng h‡c t˜ chıÁng kh·ng n≈n ngıÈi, h‡c m° kh·ng thi Ω∫u cÒng kh·ng n≈n ngıÈi, thi Ω∫u m° kh·ng ΩıÏc l°m quan cÒng kh·ng n≈n ngıÈi. Gi˘a lÓc thi≈n h≠ Ωµu Ω‹ th·ng minh ti∆n h‹a r∑m r∑m, k¿ th÷ Ωang ra tay chinh phÚc Ω∂t xa, ngıÈi th÷ bi∆t lo thµn t˙ cıÈng c®i cüch, th∆ m° Í nıËc m÷nh, vua quan vπn kÀm gi˘ nhµn dµn Í ch¥t trong v›ng h‡c cÒ th‹i xıa. NgıÈi ta lo mÍ mang nh˘ng thıÁng m¨i, nh˘ng c·ng nghŒ, nh˘ng cÁ khœ, nh˘ng khoa h‡c, c›n m÷nh Ωµy th÷ khi Ωˆng khi ng„i, khi t◊nh khi m≈, ch◊ lo c‹ mÊt viŒc t˜ chıÁng khoa c¯. Chœnh nh° vua c‹ trüch nhiŒm s¯a nıËc d≠y dµn, ·m gi˘ m¨i ch∆ ΩÊ t˜ chıÁng khoa c¯, buÊc dµn ph®i theo Ω‹ m° Ωi, b®o r±ng ai Ωi Ω∆n chÂ “khoa ho≠n” mËi l° tËi mÚc Ωœch nhµn sinh, hÕ ai Ωi trüi con ΩıÈng ∂y, th÷ kh·ng ngﬂ xu∂t thµn n°o khüc. T˙ nhi≈n, nh˘ng ngıÈi Í dıËi cüi ch∆ ΩÊ giüo h‹a Ω‹, bao nhi≈u tı tıÍng, bao nhi≈u hy v‡ng, bao nhi≈u chœ khœ, ΩÀu quanh qu∂t sa Ω°, Í trong c‹ b‚n ch˘ ; b‚n ch˘ ∂y chia ra l°m hai Ωo≠n, l° : thi Ω∫u v° l°m quan. CÚ Phan, sinh ra nh±m gi˘a ho°n c®nh nhı th∆, th÷ cüch l∫p chœ xu∂t thµn cða cÚ tr˜ khoa c¯ ra, kh·ng c‹ con ΩıÈng n°o hÁn, v∫y ta th∂y cÚ c‹ cüi chœ “h‡c quy∆t khoa”, ch≤ng n≈n l∂y g÷ l°m l≠. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 5/5
V÷ l∫p chœ mai sau ph®i chi∆m ΩıÏc gi®i kh·i nguy≈n, cho khﬁi phÚ lÈi m÷nh Ω¨ n‹i cˆng cüp, Ω∆n nÂi c‹ mÊt phen PhÔng Ω¨ liÀu ch∆t. NØm 21 tu‰i cÔng em l° Phan á÷nh V∫n, th‡ nghiŒp vËi ·ng büc l° Phan á÷nh Tuµn, Ω∫u tÓ t°i g¥p gi˘a nØm ∂y c‹ khoa thi, PhÔng nØn n◊ b° thµn mπu Ω∆n xin büc cho m÷nh ΩıÏc cÔng em Ωi thi. çng büc n‹i : — PhÔng h‡c h¨y c›n kæm sÓt, n‹ chıa Ωi thi khoa n°y ΩıÏc, h¨y ΩÏi khoa sau. C∫u nØn n◊ xin Ωi thi kh·ng ΩıÏc, Ωµm ra b˙c m÷nh phπn chœ, læn sai Ω∑y tË ra chÏ mua mÊt lıÏng hıÁng nhu l° vŸ thu‚c ΩÊc vÀ, viŒn cË mua ΩÃ th¯ ch∆ thu‚c phüo, nhıng k¸ th∫t l° Ωem trÊn v°o ly rıÏu, r„i g‡i em l° Phan á÷nh V∫n tËi b®o r±ng : — Sinh ra l°m trai, c‚t ΩıÏc h‡c, h‡c c‚t Ωi thi, h‡c m° kh·ng ΩıÏc Ωi thi, th÷ c›n s‚ng l°m g÷. Phen n°y anh liÀu ch∆t cho r„i ΩÈi, nghe em. Em sÏ quü, ki∆m lÈi an ði can ngØn m¨i, song anh kh·ng nghe, mÊt hai Ω›i u‚ng thu‚c ΩÊc t˙ t¯ m° th·i. C˙c ch≤ng Ω¨, Phan á÷nh V∫n ph®i ch≠y mau mau t÷m ki∆m b° thµn mπu ΩÃ n‹i cho b° nghe r±ng anh PhÔng Ωang u‚ng rıÏu ΩÊc t˙ t¯. Trong khi ·ng V∫n ch≠y Ωi k≈u m¬, th÷ PhÔng Ω¨ u‚ng thu‚c ΩÊc m° m≈ man b∂t t◊nh r„i. Sau b° thµn mπu tËi, h· hoün ngıÈi nh° h°ng x‹m l≠i cˆu c∂p. H‡ l∂y nıËc Ω∫u xanh v° cam th®o c≠y miŒng ra m° Ω‰, mÊt lÓc lµu mËi t◊nh. ∂y lÓc nhﬁ, v÷ chÓt khoa danh m° PhÔng Ω¨ c‹ can Ω®m khinh sinh liÀu ch∆t Ω∆n th∆, th®o n°o sau ra l°m quan, m∞ng T·n Th∂t Thuy∆t gi˘a triÀu Ω÷nh, cÔng l° khÍi nghÿa trong mıÈi nØm trÈi, l∂y sˆc chµu ch∂u Ωü voi, tﬁ ra mÊt ngıÈi can Ω®m Ω∑y m÷nh, l°m viŒc g÷ cÒng to°n l° coi ch∆t nhı kh·ng. á∆n m¨i khoa thi bœnh tœ (1876) l° nØm cÚ 39 tu‰i, mËi Ω∫u c¯ nhµn. Qua nØm sau (1877) v· kinh thi HÊi, Ω∫u á÷nh nguy≈n Ti∆n sÿ. LÈi thÀ “th∆ n°o cÒng chi∆m gi®i kh·i nguy≈n” ng°y xıa, bµy giÈ l°m ΩıÏc nhı nguyŒn v∫y. PhÔng tuy Ω∫u ti∆n sÿ, nhıng t°i h‡c cÒng ch◊ Í trong bÈ cﬂi t˜ chıÁng c¯ nghiŒp m° th·i, kh·ng ph®i l° mÊt nh° h‡c v∂n uy≈n büc lÂi l≠c, hay khua bÓt mÓa vØn nhı ngıÈi ta. Cho n≈n sinh b÷nh kh·ng c‹ s˙ nhiŒp g÷ vÀ vØn chıÁng ; su‚t ΩÈi kh·ng c‹ cµu Ω‚i n°o tuyŒt, b°i thi n°o hay, lıu h°nh Í ΩıÁng thÈi v° truyÀn tÚng vÀ sau. Xem b°i vØn süch thi á÷nh cða cÚ l°m trong khoa thi Ω∫u, cÔng l° sau n°y, nh˘ng lÓc c∑m quµn Í trong Ωüm l¯a d‡c Ω≠n ngang, r˜ng sµu nÓi th≤m, cÒng c‹ nhiÀu khi ngπu hˆng m° phüt ra ngµm vŸnh, nhıng xem lÈi vØn ΩÀu l° th∫t th° ch∂t phüc th∆ th·i, kh·ng c‹ v¿ chi hÔng h°o hay xu∂t s∞c nhı vØn chıÁng cða nhiÀu nh° nho khüc. C‹ khi mÊt v°i cµu liÕn, b°i thi cða cÚ, ngıÈi ta c‹ thÃ kh·ng l∂y l°m thœch ˚ n˘a l° khüc. Nh∂t sinh cÚ Phan l∂y Ωˆc thu∑n phüc trung h∫u l°m g‚c s˙ h‡c, cho n≈n phüt ra vØn chıÁng cÒng v∫y. L≠i ΩıÏc mÊt tœnh cüch th∫t th° m≠nh d≠n hÁn ngıÈi l° ΩiÀu g÷ bi∆t th÷ n‹i bi∆t, ΩiÀu g÷ kh·ng bi∆t th÷ n‹i ngay kh·ng bi∆t, kh·ng c‹ th‹i Ω∂p Ωi∆m l›e ΩÈi nhı ai. á∆n nÂi khoa Ωi thi á÷nh, Ω∑u b°i chœnh tay vua ra, c‹ v∂n ΩÀ n°o cÚ chıa h‡c tËi, chıa t˜ng nghi≈n cˆu, th÷ trong b°i l°m, tËi chÂ Ω‹, cÒng vi∆t ngay r±ng : “sÿ vŸ t±ng Ω‡c, b∂t c®m m≠o t∂u”, nghÿa l° : “chÂ n°y t·i chıa h‡c, t·i kh·ng düm tµu c°n”. Th∆ cho bi∆t trong s˙ h‡c cða cÚ c‹ Ωˆc th∫n tr‡ng v° t˙ khi≈m. Sau l°m n≈n ΩıÏc b∫c ngıÈi oanh oanh liŒt liŒt trong mıÈi nØm trÈi, nıËc non ˝ thüc, b≠n phÚc dµn theo, chœnh v÷ c‹ dÒng c®m, c‹ nghÿa khœ, hÁn l° v÷ c‹ cÈ biÃn Ti∆n sÿ. BÍi th∆ ta xem cÚ, Ω˜ng tr·ng v°o phıÁng diŒn vØn h‡c. V÷ cÚ cÒng l° ·ng Nghø, nhıng kh·ng ph®i l° ·ng Nghø hay ch˘, m° c‚t ·ng Nghø y≈u nıËc. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 6/6
3) Ra l°m quan Sinh b÷nh, cÚ Phan v‚n c‹ hai tœnh cüch Ω¥c biŒt l° : th≤ng v° gan. Khi c›n l° h‡c tr› Í nh° qu≈, mÊt l°ng b≈n c≠nh Ω∞p con ΩıÈng Ωi xuy≈n th≤ng qua l°ng á·ng Thüi, theo l¡ m≈ tœn phong thðy cða ta ng°y xıa, th÷ viŒc mÍ con ΩıÈng n°y t∂t nhi≈n c‹ h≠i cho cuÊc l≠c nghiŒp an cı cða dµn á·ng Thüi ; nhıng kh·ng ai düm Ωˆng l≈n c®n trÍ. C∫u h‡c tr› PhÔng ngang t°ng Ω®m nh∫n viŒc ∂y. C∫u xüch gıÁm ra, ng„i l÷ Í b≈n ΩıÈng, n‹i r±ng hÕ ai Ωi qua ΩıÈng n°y th÷ chæm ch∆t. Th∆ m° con ΩıÈng ∂y sau ph®i bﬁ r≈u phong cﬁ m‡c, kh·ng ai lai v¨ng n˘a. Nhµn c‹ b®n tœnh kh≤ng khüi cang cıÈng nhı v∫y, cho n≈n lÓc ra l°m quan, ph°m g¥p viŒc g÷ ngang tai trüi m∞t, m° thi≈n lıÁng b®o ph®i l°m ΩÃ s¯a l≠i, l° m≠nh b≠o l°m ngay, dπu bi∆t r±ng l°m viŒc Ω‹ s¡ c‹ h≠i Ω∆n tıËc lÊc hay nguy Ω∆n tœnh m≠ng m÷nh cÒng m¥c. CÚ l°m quan, kh·ng nhı nh˘ng k¿ tham quyÀn c‚ vŸ kia, ΩÊng g¥p viŒc g÷ kh‹ khØn, m° chœnh l° viŒc n≈n l°m v° chœnh h‡ c‹ sˆc l°m ΩıÏc, th÷ co Ω∑u thÚt c‰ l≠i kh·ng düm l°m. R∂t ΩÂi c‹ khi kh·ng düm mÍ miŒng ra ΩÃ n‹i l¡ ph®i n˘a. Trong ˚ h‡ ch◊ lo sÏ n∆u nhı viŒc ph®i Ω‹ m° m÷nh l°m ra hay n‹i ra, e thiŒt h≠i cho vÏ con m÷nh, thµn danh m÷nh, s¡ m∂t c® üo ∂m cÁm no, l≈n xe xu‚ng vﬂng. H‡ nghÿ th° cˆ chiÀu ΩÈi ng∫m miŒng cho ΩıÏc vinh thµn ph÷ gia l° hÁn. Trüi l≠i, cÚ Phan kh·ng ph®i l° h≠ng l°m quan nhı th∆. BÍi v∫y, khi l°m Tri phð Y≈n Khünh Í Ninh B÷nh, th∂y mÊt ·ng c‚ Ω≠o b®n xˆ hay ˝ th∆ t·n giüo, h° hi∆p lıÁng dµn, cÚ Phan kh·ng ki≈ng nÃ ng∑n ng≠i g÷, cˆ viŒc h· lœnh Ωø c‰ giüo sÿ Ω‹ xu‚ng hﬁi tÊi v° Ωünh th≤ng tay. Giüo sÿ bŸ tr∫n Ω›n ∂y tˆc l° cÚ Tr∑n LÚc, tÚc g‡i l° cÚ Süu, m∂y nØm sau nhÈ th∆ l˙c Phüp m° ΩıÏc triÀu Ω÷nh phong l°m Tuy≈n phð sˆ c‹ oai quyÀn l˜ng lπy mÊt lÓc Í vÔng Phüt DiŒm Ninh B÷nh, ai cÒng ph®i sÏ. NgıÈi ta n‹i ·ng c‹ cüi Ωˆc gi∆t ngıÈi nhı r≠, kh·ng kæm g÷ T·n Th∂t Thuy∆t. CÚ Phan Ωünh mÊt ·ng c‚ Ω≠o l° Ωünh k¿ c‹ tÊi h° hi∆p ngıÈi, chË kh·ng ph®i b°y tﬁ thµm ˚ ghæt Ω≠o Thi≈n ChÓa. B‡n vØn thµn ta lÓc Ω‹ cÔng c‹ mÊt ˚ nghÿ chung, cÔng ·m mÊt m‚i thÔ chung ; g¥p Ωµu c‹ nh° thÈ l° Ω‚t phü, g¥p Ωµu c‹ ·ng “m¥c üo d°i thµm” l° v¥t rµu, g‡t Ω∑u, b∞t bıËc qua cµy thünh giü, thœch ch˘ v°o m¥t, r„i gi∆t ch∆t. BÍi cüc ·ng vØn thµn l∑m tıÍng ph°m nh˘ng ngıÈi theo Ω≠o Thi≈n ChÓa ΩÀu l° quµn nÊi c·ng cða ngıÈi Phüp v° Ω≠o Thi≈n ChÓa l° t® Ω≠o. ∂y, ΩÈi xıa t˜ vua Ω∆n quan, t˜ quan Ω∆n dµn, ΩÀu tin tıÍng nhı th∆ cho n≈n Ω¨ gµy n≈n kh·ng bi∆t bao nhi≈u viŒc lıÁng giüo Ωünh gi∆t nhau, r∞c r‚i l·i th·i m¨i. Nhıng cÚ Phan suy nghÿ th∆ khüc. VËi k¿ thµn tœn, cÚ vπn thıÈng n‹i : — á≠o Thi≈n ChÓa l∂y Gia—t· l°m trÈi, cÒng nhı Thœch ca Mµu ni l° TrÈi cða Ω≠o Ph∫t hay Kh‰ng phu t¯ l° TrÈi cða nh° nho. HÕ ai Ω¨ tœn ngıÎng ΩiÀu g÷, th÷ ΩiÀu ∂y l° TrÈi cða m÷nh. M÷nh mu‚n ngıÈi ta Ω˜ng xµm ph≠m Ω∆n s˙ tœn ngıÎng cða m÷nh th÷ m÷nh Ω˜ng xµm ph≠m Ω∆n s˙ tœn ngıÎng cða ngıÈi ta. Thi≈n ChÓa cÒng l° mÊt thˆ t·n giüo, m¥c ai tin th÷ theo. C›n nhı thuÍ ∂y ngıÈi ta b®o giüo dµn l° quµn nÊi c·ng cða ngıÈi Phüp, th÷ cÚ n‹i : — ∂y l° t≠i nıËc m÷nh høn y∆u, kh·ng c‹ nhµn t°i, kh·ng c‹ t°u bÀn, sÓng lËn, quµn m≠nh tıËng giﬁi, chÍ lÂi chi Í giüo dµn. Ch„n mıÏn oai hÔm, d≈ Ωeo da c‡p, ∂y l° thıÈng t÷nh cða con ngıÈi ta, c‹ l∂y chi l°m l≠. Xˆ n°o m° kh·ng c‹ h≠ng ngıÈi høn ∂y. Gi˘a lÓc nh° nho ΩÀu c‚ ch∂p m° cÚ Phan c‹ tı tıÍng rÊng lıÏng ΩıÏc th∆, qu® th∫t Ω≠t quan. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 7/7
C‹ ngıÈi n‹i bÍi cÚ Ω¨ c‹ dŸp g¥p gÎ Ω°m lu∫n vÀ v∂n ΩÀ ∂y vËi NguyÕn TrıÈng TÊ, mÊt danh sÿ Í NghŒ theo Ω≠o Gia—t·. Nhıng v∫y m° c‹ mÊt giüo sÿ c∫y th∆ l°m x±ng v° hi∆p ngıÈi b≈n lıÁng th÷ cÚ l°m ph∫n s˙ chØn dµn, vπn n‡c k¿ ∂y ra m° Ωünh, kh·ng tha. S˙ th∫t Í ΩÈi b∂y giÈ, ngo°i ra nh˘ng ·ng chuy≈n tµm gi®ng Ω≠o, b∂t can th∆ s˙ ra, th∫t cÒng c‹ œt nhiÀu giüo sÿ quü ˝ th∆ l˙c ngıÈi Phüp hÔng cıÈng s≥n l›ng b≈nh v˙c m∂y ·ng, r„i m∂y ·ng ΩıÏc trËn l°m quü giËi h≠n. H‡ ˚ v°o th∆ l˙c Ω‹ ΩÃ gi˘ g÷n quyÀn lÏi cða nh° chung v° t˙ do truyÀn giüo, Ω¨ Ω°nh l° l¡ t˙ nhi≈n r„i, nhıng c‹ nhiÀu ·ng ΩıÏc trËn r„i h° hi∆p nh˘ng dµn v· c·. Giüo dµn l≠i cÒng ˝ th∆ m∂y ·ng c‚, ·ng cha m÷nh ΩÃ b∞t n≠t anh em Ω„ng lo≠i b≈n lıÁng. Do Ω‹ m° Ω·i b≈n sinh ra l∞m s˙ Ωünh gi∆t nghŸch thÔ lπn nhau. T÷nh tŒ nhı v∫y, khi∆n cho ph∫n s˙ l°m quan phÚ mπu ΩŸa phıÁng, b®o cÚ ph®i tr˜ tŒ an dµn, dÔ mÊt ·ng c‚ Ω≠o c‹ lÂi cÒng kh·ng dung thˆ. Nhı tr≈n kia Ω¨ n‹i, cÚ Ωünh mÊt ·ng c‚ Ω≠o ch◊ l° trŸ mÊt k¿ “˝ th∆ hi∆p ngıÈi”, kh·ng ph®i c‹ üc c®m g÷ vËi Ω≠o Thi≈n ChÓa nhı t∂t c® ngıÈi Ω„ng thÈi. VÀ sau cÚ khÍi nghÿa, c‹ mÊt lÓc kæo cÈ ΩÀ ch˘ “B÷nh Tµy diŒt T®” l° vµng theo hu∂n lŒnh cða triÀu Ω÷nh lÓc b∂y giÈ thıÈng h≠ chi∆u khuy∆n khœch b‡n vØn thµn Ωünh phü chæm gi∆t giüo dµn. Nhıng sau cÚ suy nghÿ l° kh·ng n≈n v÷ giüo dµn cÒng l° Ω„ng b°o, c‹ thÔ nghŸch g÷ vËi m÷nh Ωµu, cho n≈n khi Ω‹ng Ω≠i binh Í nÓi VÚ Quang, cÚ vπn hiÃu dÚ b‡n giüo dµn r±ng : “LıÁng dµn hay giüo dµn ΩÀu l° xœch t¯ cða triÀu Ω÷nh, chË n≈n v÷ l¡ g÷ m° h≠i lπn nhau”. Xem th∆ th÷ cÚ Phan th∫t kh·ng c‹ l›ng ghæt Ω≠o Thi≈n ChÓa, ch◊ ghæt nh˘ng giüo sÿ hay giüo dµn n°o ˝ th∆ l°m c°n Ω‹ th·i. Song Í ΩÈi ∂y, Ωünh mÊt ·ng c‚ Ω≠o l° mÊt viŒc dÕ l°m, nhıng cÒng l° mÊt viŒc kh‹ x¯. DÕ, l° b‡n vØn thµn lÓc ∂y Ωang c‹ thanh th∆ to, bø Ω®ng lËn, th÷ Ωünh hay gi∆t ngay mÊt ·ng c‚ Ω≠o, cÒng nhı l° Ωünh hay l° gi∆t mÊt ngıÈi dµn thıÈng v∫y th·i. Nhıng kh‹, l° kh‹ cho triÀu Ω÷nh trong viŒc giao thiŒp vËi nıËc Phüp. MÊt cË trıËc h∆t, m° nıËc Phüp v° nıËc Nam c‹ cuÊc giao binh, sau th°nh ra cuÊc b®o hÊ, l° t˙ triÀu Ω÷nh ta l°m ngØn trÍ viŒc truyÀn giüo, bao nhi≈u nØm h≠ chi∆u thÓc giÚc quµn dµn ph®i ngıÏc süt giüo dµn. TriÀu Ω÷nh th∂y trong m‡i viŒc Phüp ViŒt giao thiŒp ΩÀu c‹ giüo dµn l°m duy≈n cË Í trong, th÷ b®o : “°, quµn n°y rıËc voi vÀ gi°y m„”, bøn ra tay c∂m, gi∆t Ω≠o. á∆n khi th∂y v÷ c∂m Ω≠o gi∆t Ω≠o quü l‚, m° viŒc giao thiŒp hai nıËc c°ng th≈m nguy hiÃm kh‹ khØn cho m÷nh, th÷ triÀu Ω÷nh l≠i b®o : “°, quµn n°y m≠nh gËm”, bøn trÍ l≠i trŸ tÊi nh˘ng quan nh˘ng quµn dµn n°o Ω¨ xµm ph≠m Ω∆n ngıÈi Ω≠o. TriÀu Ω÷nh c‚t l°m v∫y ΩÃ chiÀu l›ng ngıÈi Phüp. Th∆ l°, khi n°o nıËc Phüp nhŸn th÷ triÀu Ω÷nh ta l°m tËi, khi n°o nıËc Phüp gi∫n th÷ triÀu Ω÷nh ta thÚt lui, t˙ triÀu Ω÷nh kh·ng c‹ chð trıÁng nh∂t ΩŸnh g÷ c®. BÍi th∆, cÚ Phan á÷nh PhÔng, tri phð Y≈n Khünh v÷ cüi lÂi Ω¨ Ωünh mÊt ·ng c‚ Ω≠o, m° bŸ triÀu Ω÷nh trŸ tÊi, ph®i triŒu vÀ kinh, sung v°o viŒn á· süt, l°m Ng˙ s¯. NØm ∂y l° nØm T˙ áˆc thˆ 31. CÚ ΩıÏc vÀ kinh sung v°o chˆc n°y, l≠i c°ng nh±m chÂ thœch hÏp vËi tœnh cüch thi≈n nhi≈n l° tœnh cang tr˙c. G¥p lÓc b∂y giÈ viŒc nıËc l·i th·i, chœnh s˙ r‚i bæt, vua th÷ n±m cao Í ch‚n thµm cung, gi¥c th÷ tung ho°nh kh∞p trong bÈ cﬂi, th∆ nıËc h„ nguy, t÷nh dµn kh‰ sÍ, th∆ m° cüc quan Ω≠i th∑n, tiÃu th∑n, trong triÀu ngo°i qu∫n, tr≈n Ω¨ kh·ng giÓp ΩıÏc vua y≈n nıËc, dıËi l≠i kh·ng c‹ l›ng thıÁng dµn ; t‹m l≠i cüc ·ng ∂y ch◊ bi∆t lo c‹ b®n thµn v° l°m to°n nh˘ng viŒc d‚i tr≈n hi∆p dıËi, cÁ h„ kh·ng c›n c‹ k˝ cıÁng phæp t∞c g÷ n˘a. Chˆc Ng˙ s¯ Ω¥t ra c‚t ΩÃ can ngØn vua chÓa s¯a Ω‰i t∫t hı, v° h≠ch lÂi trØm quan vÀ nh˘ng viŒc l°m b∫y. L°m Ng˙ s¯ vÀ thÈi trŸ Ω¨ kh‹ khØn, v÷ th∂y nhiÀu ·ng Ng˙ s¯ khi∆p sÏ oai quyÀn, rﬂ bi∆t vua sai, quan lÂi mıÈi mıÁi, m° kh·ng düm n‹i ; hu‚ng chi l°m Ng˙ s¯ thÈi lo≠n, Phan á÷nh PhÔng ñ trang 8/8
kh·n s‚ng m‚ng ch∆t, nhın gm° tr≈n th÷ kh‰ giün ΩıÏc vua chÓa, dıËi th÷ nghi≈m h¥c ΩıÏc trØm quan, khi∆n ai n∂y trÓng khu·n ph®i phæp, lÏi nıËc an dµn, nhı v∫y Ng˙ s¯ ch≤ng ph®i l° chˆc kh‹ l∞m sao ? CÚ Phan th∫t l° xˆng Ωüng mÊt quan Ng˙ s¯ Í thÈi lo≠n. V÷ g¥p viŒc sai l∑m cÚ ΩÀu düm n‹i. Thˆ nh∂t l° viŒc t∫p b∞n Í c¯a Thu∫n An. Nguy≈n l° h„i ∂y, nh° vua c‹ l∫p ra mÊt sÍ t∫p b∞n Í c¯a biÃn Thu∫n An, cüch xa kinh th°nh 14 cµy s‚ b∞t buÊc t∂t c® cüc quan vØn vﬂ Ω≠i th∑n Í kinh ΩÀu ph®i ra Ω‹ t∫p b∞n. Cüi b®n ˚ cða nh° vua l∫p ra trıÈng t∫p b∞n cho cüc quan, ch∞c v÷ lÓc ∂y trong nıËc Ωang c‹ binh Ωao, nh° vua mu‚n r±ng b∂t cˆ quan dµn, ai cÒng c‹ thÃ l°m quµn lœnh ΩıÏc c®, cho n≈n ΩŸnh luyŒn t∫p l∂y mÊt ΩÊi quµn “cüc quan” ΩÃ r„i ra hÊ vŒ kinh th°nh, ch‚ng c˙ binh Phüp chØng ? Ai cÒng Ωð bi∆t trong ch‚n triÀu mi∆u kinh Ω·, ai l°m n≈n Ω∆n b∫c Ω≠i th∑n l° v°o h≠ng “cüc cÚ” r„i. á¨ l°m “cüc cÚ”, th÷ c‹ ai quyÀn to, thanh th∆ lËn, kh·ng mu‚n cho ai nŸnh h‹t cÒng c‹ ngıÈi nŸnh h‹t, kh·ng mu‚n ai sÏ h¨i cÒng c‹ ngıÈi sÏ h¨i ; nhµn v∫y m° c‹ thi∆u g÷ k¿ bıng bÏ oai quyÀn v° khÓm nÓm ton h‹t Í Ω±ng sau cüc cÚ. Cüc cÚ n‹i cµu g÷, d∑u cho dÍ kh¬t cÒng l° n‹i gang thæp, cüc cÚ l°m viŒc g÷ d∑u cho b∫y b≠ cÒng l° viŒn l°m hÁn ngıÈi. R∂t ΩÂi l° con chüu cüc cÚ d‚t m∂y, r„i Ωi thi c¯ cÒng ph®i Ω∫u, ngu m∂y r„i cÒng ΩıÏc viŒn lŒ hay t∫p tıËc ΩÃ l°m quan. T‹m l≠i, cüc cÚ Í ΩÈi b∂y giÈ ti∆ng l° ph› vua giÓp nıËc m° k¸ th∫t l° d‚i vua h≠i nıËc kh·ng bi∆t bao nhi≈u. Chœnh viŒc t∫p b∞n Í Thu∫n An l° mÊt chˆng cË. Nh° vua Ω¨ ΩŸnh lŒ, hÕ cÚ n°y b∞n trÓng m∂y phüt, cÚ kia b∞n trÓng m∂y phüt, th÷ vi≈n ch∂p s˙ tr·ng nom viŒc t∫p b∞n ph®i ghi v°o s‰ h≤n h›i ΩÃ tµu vua xem. Cüc cÚ Ω¨ quen üo d°i vai rÊng, vﬂng l‡ng ng˙a xe, ΩÈi n°o m‹ tay Ω∆n kh∏u sÓng t∫p b∞n. Kh·ng may g¥p lÓc trong nıËc c‹ n≠n Ωao binh, nh° vua b∞t buÊc quan lËn cÒng ph®i x∞n tay üo l≈n, t∫p t°nh cüi nghÀ cða t≈n lœnh, th÷ h÷nh nhı l° viŒc c˙c ch≤ng Ω¨ cho cüc cÚ ; cüc cÚ ch◊ l°m cho xong chuyŒn, khﬁi trüi mŒnh vua th÷ th·i. C‹ khi cüc cÚ b∞n mıÈi phüt ΩÀu l≈n mµy xanh, kh·ng c‹ ΩıÏc mÊt phüt trÓng Ωœch, th∆ m° vi≈n ch∂p s˙ cÒng ghi v°o s‰ cho nhiÀu, l°m nhı l° cüc cÚ ΩÀu b∞n giﬁi c®. ViŒc t∫p b∞n man trü nhı v∫y, cüc ·ng Ng˙ s¯ Í á· süt viŒn ΩÀu bi∆t dı, nhıng cÒng ki≈ng nÃ sÏ h¨i cüc cÚ, kh·ng düm Ω°n h¥c bao giÈ. Duy Ω∆n cÚ Phan kh·ng thøm ki≈ng nÃ sÏ h¨i ai, v÷ cÚ suy nghÿ : h‡ l°m nhı th∆ l° d‚i vua, bøn l°m sË tµu vua T˙ áˆc ng˙ giü ra c¯a Thu∫n An, ΩÃ xem cüc quan t∫p b∞n cho rﬂ hı th˙c. Vua T˙ áˆc ng˙ ra xem, qu® th∂y trıËc kia s‰ süch bi≈n chæp tµu l≈n l° lüo c®, trong bü quan t∫p b∞n mıÈi ph∑n ch◊ c‹ mÊt hai ph∑n b∞n trÓng m° th·i. BÍi v∫y, ng°i chµu ph≈ r±ng : “th¯ s˙ c¯u b∂t phüt, phÔng PhÔng n¨i phüt” (viŒc n°y lµu kh·ng c‹ ai phüt giüc ra, nay g¥p PhÔng mËi phüt), r„i thØng chˆc cho cÚ l°m H÷nh khoa chıÍng ∂n. C® triÀu Ω÷nh b∂y giÈ, ·ng quan n°o cÒng ph®i ki≈ng nÃ cÚ vÀ tœnh cıÁng tr˙c c®m ng·n. Nh˘ng viŒc cÚ düm Ω°n h¥c bü quan h„i ∂y c›n nhiÀu, song cÒng kh·ng quan hŒ chi m∂y, cho n≈n lıÏc Ωi. Vua T˙ áˆc thıÁng cÚ l° ngıÈi cıÁng tr˙c, sau ng°i giüng ch◊ phüi cÚ l°m quan Khµm m≠ng ra thanh tra t÷nh h÷nh quan l≠i Í B∞c k¸. CÚ Ωi thanh tra r„i, dµng sË vÀ tµu vua, h≠ch tÊi ·ng Thi∆u b®o NguyÕn Chünh, Kinh lıÏc B∞c k¸, ch◊ ·m ti∆t viŒt vua ban l°m m‹n Ω„ b°y trıËc m¥t cho oai vŒ, c›n s˙ lÏi h≠i cða dµn gian, th∫t ch≤ng ΩÃ tµm g÷ tËi. Vua T˙ áˆc truyÀn cho cÚ thµu l∂y tiŒt viŒt cða NguyÕn Chünh vÀ, kh·ng cho l°m Kinh lıÏc n˘a. Í ngo°i B∞c trÍ vÀ kinh, cÚ Phan l≠i sung chˆc Ng˙ s¯. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 9/9
4) ViŒc lo≠n Í trong triÀu sau khi vua T˙ áˆc m∂t LÓc b∂y giÈ süu t◊nh Nam k¸ nhıÏng Ωˆt r„i, quan Phüp Ωang ho≠t ΩÊng Í B∞c k¸ v° s∞p can thiŒp Ω∆n Kinh Ω· Hu∆. Tho≠t ti≈n, Phüp can thiŒp Ω∆n kinh Ω· l° Ωünh á° N≥ng, phü c¯a Thu∫n An, r„i y≈u c∑u Ω¥t Khµm sˆ. Chi∆u theo ΩiÀu ıËc k˚ thüng 3/1874, nıËc Phüp c‹ quyÀn Ω¥t mÊt ·ng Khµm sˆ t≠i kinh Ω· Hu∆ ΩÃ giao thiŒp vËi triÀu Ω÷nh ta. NıËc Phüp Ω¨ chi∆m Ω∂t Nam k¸ v° Ω¨ Ωünh phü h∑u h∆t B∞c k¸ r„i, c›n mÊt Ω∂t Trung k¸ tha g÷ m° ch≤ng l∂y n‚t, duy c›n mu‚n nhµn nhıÏng cho triÀu Ω÷nh ta Ω·i chÓt, tˆc l° cüch “ti≈n lÕ h∫u binh”, chÈ lÓc n°o triÀu Ω÷nh ta ra m¥t khüng c˙ th÷ b∂y giÈ Phüp mËi dÔng Ω∆n vﬂ l˙c. V∫y ·ng Khµm sˆ Ω∆n Ω‹ng Í Hu∆ trıËc h∆t l° ·ng Rheinart (1875). çng Khµm sˆ Ω∆n Ω‹ng Í Hu∆ tˆc l° mÊt ngıÈi thay m¥t nıËc Phüp ΩÃ thi h°nh ΩiÀu ıËc vËi triÀu Ω÷nh ta. Nhıng triÀu Ω÷nh ta c‹ coi ΩiÀu ıËc ra cüi quüi g÷ ; b∂t quü lÓc bŸ thua tr∫n, th÷ cÒng nh∞m m∞t k˚ t≈n ΩÃ l°m k∆ ho¨n binh m° th·i ; vua quan m÷nh b∂y giÈ xem ΩiÀu ıËc ch≤ng khüc tÈ gi∂y lÊn v° kho®n kia kho®n n‡ nhı cµu n‹i tr› ΩÔa g÷ v∫y. V÷ th∆, ·ng Khµm sˆ n°o Ω∆n r„i cÒng chün n®n. çng Rheinart Ω∆n Ω‹ng œt lµu bﬁ Ωi, ·ng Philastre tËi thay (1878). çng n°y c® ng°y ch◊ ham Ω‡c süch b‹i toün, v° chÁi vËi ·ng NguyÕn VØn TıÈng r∂t thµn. Sau chœnh phð Phüp th∂y triÀu Ω÷nh ta kh·ng gi˘ lÈi hˆa chÓt n°o, tıÍng r±ng ·ng Philastre kh·ng Ωð sˆc nghi≈m ng¥t ΩÃ b∞t buÊc triÀu Ω÷nh Hu∆ ph®i t·n tr‡ng ΩiÀu ıËc, n≈n thüng 7/1879 l≠i phüi ·ng Rheinart tËi thay mÊt l∑n n˘a. Trong h„i Ω‹, gi˘a triÀu Ω÷nh ta v° t›a Khµm sˆ c‹ x®y ra nhiÀu viŒc l·i th·i kh‹ khØn ; n°o l° vua quan ta miŒt thŸ ·ng Khµm sˆ, n°o l° ngıÏc Ω¨i nh˘ng ngıÈi Phüp Í Hu∆, n°o l° giŒt Ω≠o... l°m cho ngıÈi Phüp kh‹ chŸu, tˆc m÷nh, nhıng Ω‹ cÒng kÃ l° nh˘ng viŒc nhﬁ, duy c‹ viŒc trüi vËi ΩiÀu ıËc, khi∆n cho ngıÈi Phüp b∂t b÷nh l∞m, ∂y l° viŒc vua T˙ áˆc l≠i sai sˆ sang triÀu c‚ng nıËc T°u. Th∫t v∫y, kho®ng nØm 1880, vua T˙ áˆc sai sˆ th∑n Ωem Ω„ phıÁng v∫t sang triÀu c‚ng vua Thanh nıËc T°u v° xin T°u cˆu giÓp, trong ˚ vua quan ta tıÍng r±ng vua Thanh nıËc T°u lÓc b∂y giÈ Ωð sˆc ch‚ng c˙ nıËc Phüp m° cˆu viŒn cho nıËc Nam m÷nh ΩıÏc. Chœnh phð Phüp th∂y v∫y, nghi ·ng Rheinart l°m kh·ng tr‡n trüch nhiŒm, l° t≠i ·ng kh·ng bi∆t ti∆ng Nam v° phong tÚc ngıÈi Nam, cho n≈n trong s˙ giao thiŒp c‹ nhiÀu ΩiÀu ngØn trÍ hay l° kh·ng r°nh. R„i chœnh phð Phüp c¯ ·ng Champeaux Ω∆n thay l°m Khµm sˆ. çng Champeaux l° ngıÈi th≠o ti∆ng ViŒt nam v° hiÃu th∂u tœnh t÷nh phong tÚc cða ngıÈi m÷nh l∞m. Nhıng kh‚n thay triÀu Ω÷nh m÷nh, dÔ ·ng khµm sˆ n°o tËi m¥c l›ng, cÒng gµy s˙ l·i th·i vËi ngıÈi ta. R‚t cuÊc Ω∆n ·ng Champeaux cÒng ph®i Ωi, r„i ·ng Rheinart l≠i tËi Hu∆ n˘a. á∆n nØm 1882 trÍ Ωi, c·ng cuÊc giao thiŒp gi˘a hai nıËc c°ng th≈m r∞c r‚i, c‹ nhiÀu chÂ kh·ng thÃ n‹i ΩıÏc n˘a. Thˆ nh∂t l° khi nghe cüi tin quµn Phüp h≠ m∂t th°nh H° NÊi r„i, triÀu Ω÷nh v° b‡n vØn thµn c°ng l∂y l°m u∂t ˆc, v÷ th∂y Ω∂t cüt th°nh tr÷ cða m÷nh cˆ m∂t l∑n m›n mÊt cüch nhÚc nh¨ nhı v∫y, th°nh ra b∂y giÈ kh·ng mu‚n h›a n˘a. Tuy m÷nh kh·ng c‹ binh l˙c v° khœ giËi, nhıng ai n∂y ΩÀu hØngn hüi mu‚n liÀu ch∆t m° Ωünh nhau r„i ra th∆ n°o th÷ ra. Th∂y l›ng ngıÈi phπn khœch nhı th∆, n≈n chi ·ng T·n Th∂t Thuy∆t — khi ∂y l°m Binh bÊ thıÏng thı, c‹ binh quyÀn trong tay lËn l∞m — mËi ng∑m læn d˙ bŸ ΩÃ ch‚ng c˙ binh Phüp. çng sai c∞m c˜ Í s·ng HıÁng ΩÃ ngØn giËi h≠n b≈n t›a Sˆ v° b≈n Ho°ng th°nh ; l≠i xµy Ω„n, Ω∞p lÒy Í c¯a Thu∫n An, ΩÃ ph›ng gi˘ m¥t biÃn v° luyŒn t∫p binh lœnh c® ng°y, chÈ dŸp cÔng quµn Phüp khai chi∆n. V÷ th∂y t÷nh th∆ mÂi ng°y c°ng th≈m r∞c r‚i Phan á÷nh PhÔng ñ trang 10/10
kh·ng xong nhı v∫y, cho n≈n Ω∑u nØm 1883, ·ng Rheinart bﬁ Hu∆ m° v· S°i G›n. ∂y l° cüi triŒu hai nıËc s∞p sinh s˙ vËi nhau Ω‹. Vua T˙ áˆc v‚n l° mÊt b∫c vua anh minh, ch◊ ti∆c v÷ ng°i Í ch‚n thµm cung, kh·ng hiÃu chi vÀ thÈi th∆ thi≈n h≠, m° cüc quan ph› tü c∫n th∑n ΩÀu l° h≠ng hð nho c‚ ch∂p, kh·ng r°nh viŒc ΩÈi viŒc nıËc, kh·ng hÀ tri k˝ tri b◊ chÓt n°o. S˙ th∫t, chœnh vua T˙ áˆc kh·ng ph®i l° ngıÈi c‹ tœnh c‚ ch∂p. Ng°i cÒng bi∆t thˆ chi thœch dÔng th÷ dÔng, d∑u thˆ Ω‹ l° Ω„ ch∆ t≠o cða nıËc Phüp l° nıËc Ωang c˜u ΩŸch vËi ng°i cÒng v∫y, chˆ kh·ng ph®i nhı m∂y ·ng hð nho ta ΩÈi ∂y, b∂t cˆ th∂y cüi g÷ cða Tµy l° cÒng l°m bÊ kh·ng dÔng. MÊt viŒc n°y l°m chˆng cË r±ng vua T˙ áˆc kh·ng c‹ tœnh c‚ ch∂p. Ng°i ham thœch Ωi sØn b∞n. Thüng n°o ng°i cÒng Ωi b∞n Ω·i ba l∑n, v° mÂi l∑n Ωi b∞n ΩÀu ΩıÏc vŸt trÈi v° hıÁu nai, cho n≈n ng°i Ω¨ c‹ ti∆ng l° ·ng vua t°i b∞n. ThıÈng khi ng°i Ωi b∞n nhı th∆ hay Ωem theo m∂y kh∏u sÓng v° Ωi Ω·i gi°y b±ng cao—su Ωen cða tµy ch∆ ra ΩÃ lÊi xu‚ng ruÊng cho dÕ. Xem v∫y th÷ ng°i c‹ Ω≠t quan l∞m, kh·ng ghæt bﬁ chi nh˘ng Ω„ thœch dÔng, d∑u cho l° cða ΩŸch qu‚c. Ng°i hay ch˘ v° coi viŒc triÀu chœnh r∂t si≈ng nØng. C® ng°y ng˙ Í ΩiŒn C∑n Chünh l°m viŒc, kh·ng l∂y l°m mﬁi mŒt. L≠i c‹ tœnh t÷nh gi®n dŸ, nh˘ng lÓc ng„i l°m viŒc c¥m cÚi, ch◊ c‹ hai con cung n˘ Ωˆng h∑u ΩÃ dµng tr° v° chµm thu‚c ; l°m viŒc lµu lµu mŒt mﬁi th÷ Ωˆng d∫y ra chÂ ΩÃ Ω∑u h„ chÁi œt b°n l°m vui. N‹i t‹m l≠i, sau vua Gia Long l° vua anh hÔng, Ω∆n vua T˙ áˆc c‹ thÃ g‡i l° vua minh tri∆t. N∆u nhı g¥p ΩıÏc nhiÀu Ω≠i th∑n phÚ chœnh l° h≠ng thˆc thÈi v° c‹ trœ, v¡ cho ng°i vÀ viŒc thÈi th∆ h‡a phÓc, ch◊ dπn giÓp ΩÎ ng°i trong viŒc c®i cüch duy tµn, th÷ c‹ l¡ nıËc Phüp Ω¨ s≥n l›ng giÓp sˆc cho ng°i c‹ thÃ l°m vua Minh trŸ nıËc Nh∫t b®n, m° dµn m÷nh dπu c‹ kæm høn Ωi n˘a, cÒng ti∆n tËi, sËm hÁn œt chÚc nØm, c‹ thua ai cÒng kh·ng Ω∆n nÂi thua sÓt cho l∞m. áüng ti∆c thay, nh˘ng ngıÈi Í b≈n t® h˘u nh° vua lÓc b∂y giÈ, ΩÀu l° h≠ng tı tıÍng cÒ rœch, thÈi th∆ mŸt mÔ, h‡ g¥p bu‰i v∫n hÊi gian nan, qu‚c s˙ nguy bi∆n l° th∆, m° vπn c‚ ch∂p mÁ m°ng kh·ng chŸu t◊nh ngÊ. Chœnh h‡ Ω¨ d‚i vua h≠i nıËc chˆ ai. MÊt vi≈n Ω≠i tıËng Phüp h„i Ω‹ l° ·ng Le Myre de Villers, vi∆t thı dµng vua T˙ áˆc c‹ cµu r±ng : “B‡n t® h˘u cða Ho°ng thıÏng l°m cho Ho°ng thıÏng sai l°m viŒc nıËc”, l° mÊt cµu n‹i t‹m t∞t ΩıÏc c® t÷nh h÷nh triÀu chœnh nıËc ta h„i Ω‹ v∫y. Ph®i, chœnh cüc cÚ Ω≠i th∑n d‚i vua h≠i nıËc Ωüo ΩÃ. NıËc ta lÓc b∂y giÈ, trong dµn gian n®y ra l∞m ngıÈi thˆc thÈi h˘u chœ, l∑n m› v°o kinh Ω· dµng sË c®i cüch, mÊt hai b°y tﬁ, tµu xin nh° vua mau mau s¯a Ω‰i theo Ñu M˛, th÷ qu‚c v∫n c›n c‹ thÃ v¨n h„i ΩıÏc. Nhıng chœ sÿ n°o cÒng bŸ cüc cÚ triÀu th∑n l°m “k¸ Ω° c®n mÒi” c›n ki∆m cüch h¨m h≠i ngıÈi ta l° khüc. Nh˘ng lÓc ·ng NguyÕn TrıÈng TÊ tµu xin c®i cüch theo nhı Ñu chµu v° ·ng BÔi ViŒn tµu xin th·ng thıÁng vËi nıËc M˛, vua T˙ áˆc h‡p Ω÷nh th∑n l≠i giao cho b°n xæt thi h°nh, v÷ t˙ ng°i kh·ng mu‚n ΩÊc Ωoün. Nhıng cüc cÚ Ω÷nh th∑n ch◊ sÏ ngıÈi khüch tranh c·ng cıËp vŸ cða m÷nh, n≈n ch◊ ra sˆc c®n trÍ nh° vua vÀ viŒc lo toan c®i cüch. Nh˘ng chœ sÿ ΩıÁng thÈi nhı ·ng TÊ, ·ng ViŒn mu‚n th∂y t‰ qu‚c m÷nh duy tµn Ω¨ kh·ng ΩıÏc th∂y, l≠i c›n mang l∂y cüi h‡a süt thµn v°o m÷nh n˘a. R∂t ΩÂi gi˘a khi quµn Phüp Ωang Ωünh d¬p tˆ tung Í B∞c h°, Ωi Ω∆n Ωµu l° Ωünh ΩıÏc Í Ω‹, c‹ thÃ mau l¬ dÕ d°ng nhı chæm cµy kh·, m° Í trong tr°o, cüc cÚ c‹ tr‡ng trüch qu‚c gia, ch≤ng ai c‹ mÊt mıu chıËc g÷ ΩÃ giÓp vua cˆu nıËc, ch◊ tin c∫y v°o h‡c thu∫t Kh‰ng, M≠nh, tr·ng mong v°o s˙ cˆu giÓp cða nıËc T°u l° mÊt nıËc cÒng Ωang suy vi nüt bæt nhı tıÁng. Th∫t th∆, nıËc T°u h„i Ω‹, Ωang nhı con cü n±m tr≈n thËt, chŸu ΩÃ cho liŒt cıÈng Ñu M˛ ch¥t nØm xæ ba chia nhau, chœnh m÷nh lo bÀ t˙ cˆu c›n kh·ng xong, c‹ hÁi sˆc t°i giﬁi g÷ cˆu ai cho ΩıÏc. Ch≤ng qua c‹ b‡n CÈ Ωen, l° b‡n gi¥c cﬁ Í b≈n T°u, ch≠y tr°n sang Ω∂t B∞c ta, th∆ m° vua tr·ng c∫y v°o b‡n chÓng ΩÃ ch‚ng c˙ vËi binh Phüp hÔng cıÈng mËi k¸, khi∆n cho chÓng th˜a dŸp phü h≠i dµn ta r∂t l° kh‰ sÍ. CÒng chœnh cüc cÚ triÀu th∑n hð b≠i xui giÚc nh° vua Phan á÷nh PhÔng ñ trang 11/11