[Danh Nhân Việt Nam] Tiểu Sử Phan Đình Phùng phần 4

Chia sẻ: Dwefershrdth Vrthrtj | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:11

Thêm vào BST

Báo xấu

86
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Năm 1876, Phan Đình Phùng đỗ cử nhân. Năm sau (1877), ông thi đậu đình nguyên tiến sĩ, được bổ làm tri huyện Yên Khánh (tỉnh Ninh Bình). Do ông đánh đòn cố đạo Trần Lục (tục gọi là cụ Sáu), vì ông này hay ỷ thế để ức hiếp dân, nên ông bị triều đình bắt tội, triệu hồi về kinh đô Huế, sung chức Ngự sử đô sát viện.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: [Danh Nhân Việt Nam] Tiểu Sử Phan Đình Phùng phần 4

ki∆m l°m vui. NguyÕn KiÃu tÚ h‡p m∂y chÚc t≈n thð h≠ Ωi Øn cıËp, nay l°ng n°y mai l°ng khüc nh˘ng nh° gi°u c‹ nÊi vÔng, kh‰ sÍ vËi b‡n ·ng, mu‚n b∞t ·ng, nhıng sÏ ·ng giﬁi quü kh·ng sao b∞t ΩıÏc. Tuy chœnh Cao Th∞ng kh·ng Øn cıËp cða ai, nhıng cÒng mang ti∆ng l° Ω∑u Ω®ng Øn cıËp. K¸ th˙c, Cao Th∞ng v‚n l° ngıÈi c‹ chœ khœ to, ch≤ng qua thüc tœch v°o Ωüm lÚc lµm, ΩÃ chÈ c‹ thÈi cÁ s¡ ra v÷ nıËc hiŒu l˙c, kh·ng ph®i c‹ ˚ mu‚n chung thµn mai mÊt Í gi˘a kho®ng cﬁ xanh nıËc bi∆c Ωµu. Cu‚i nØm ∂t d∫u (1885) cÚ Phan khÍi nghÿa, anh em ·ng cÔng vËi NguyÕn KiÃu Ωem 60 t≈n thð h≠ ra xin theo. CÚ phong cho l°m chˆc Qu®n cÁ v° b®o sau s¡ tr‡ng dÚng, v÷ bi∆t ·ng l° ngıÈi c‹ t°i to. Qu® nhi≈n, ·ng giÓp cÚ trong viŒc quµn, mËi Ω∑u Ω¨ tﬁ ra ngıÈi c‹ t°i giﬁi. CÚ Phan r∂t y≈u m∆n. NØm ∂y ·ng mËi c‹ 20 tu‰i. Sau khi cÚ Phan Ω¨ ch≠y ra B∞c r„i, cüc tıËng sÿ ΩÀu gi®i tün h∆t, duy c›n ·ng cÔng vËi m∂y ngıÈi anh em Ω„ng chœ l° Cao N˘u, Cao á≠t v° NguyÕn Ni≈n, thu nh¥t l∂y œt nhiÀu t°n quµn vÀ ∏n phÚc Í trong nh˘ng r˜ng nÓi thuÊc l°ng LŒ áÊng, l° l°ng cða ·ng ΩÃ mıu cüch kh·i phÚc. LÓc n°y b≠n thµn cða ·ng l° NguyÕn KiÃu Ω¨ ch∆t r„i. çng nghÿ r±ng dÔng binh m° kh·ng c‹ tiÀn nhiÀu th÷ l°m tr› g÷ ΩıÏc, cho n≈n trıËc h∆t ·ng nghÿ cüch l∂y tiÀn cho nhiÀu. Thð Ωo≠n ·ng l∂y tiÀn khi ∂y c‹ kh‹ g÷ Ωµu ? Ch◊ Ωem mÊt v°i chÚc t≈n lµu la xu‚ng nÓi, xem l°ng x‹m n°o c‹ nh° gi°u x·ng v°o Ω‚t phü, cıËp, l° l∂y ΩıÏc tiÀn ngay, r„i l≠i Ωem quµn v°o r˜ng ∏n phÚc, ai l°m g÷ n‰i. Nhıng ·ng kh·ng l°m. MÊt l° bi∆t r±ng : Ω‹ng Í r˜ng nÓi nhı v∫y l° tr‚n trünh qua thÈi m° th·i, chˆ kh·ng ph®i l° nÁi dÚng vﬂ. Hai, n∆u dÔng l‚i cıËp b‹c th÷ l°m nüo ΩÊng giµn dan, lÎ ra Ω∆n ph®i Ω‚t nh° gi∆t ngıÈi th÷ mang ti∆ng cho Ω≠o quµn nhµn nghÿa. Ba, thÈi b∂y giÈ l° thÈi lo≠n l≠c, nh° n°o c‹ tiÀn cÒng bﬁ l°ng tr·i gi≠t Ωi xa ΩÃ tr‚n trünh ho¥c l° ch·n c∂t Ωi, m° chœnh Í vÔng Ω‹ cÒng kh·ng c‹ m∂y nh° gi°u, th÷ l∂y tiÀn v°o Ωµu. BÍi th∆ ·ng dÔng thð Ωo≠n “l°m tiÀn” b±ng mÊt cüch khüc, l° cüch b∞t c‹c. Trong nghÀ lÚc lµm c‹ cüi l‚i b∞t s‚ng nh˘ng ngıÈi nh° gi°u vÀ giam, r„i b∞t Ωem tiÀn l≠i chuÊc cho vÀ g‡i l° cüch b∞t c‹c, t˜ xıa Í xˆ m÷nh Ω¨ c‹ r„i. çng cho thð h≠ Ωi d› la m¨i, bi∆t r±ng h·m ∂y c‹ mÊt chi∆c thuyÀn chË m∂y chÚc ngıÈi h°ng v®i Ωi chÏ Tr°ng (tˆc l° chÏ t◊nh NghŒ bµy giÈ) bøn Ωem 20 t≈n kiŒn nhi ra Ω‹n Í ΩŸa ph∫n l°ng TriÀu Kh∏u (thuÊc phð Hıng NguyŒn, l° phð sÍ t≠i t◊nh NghŒ) ΩÃ b∞t. Khi thuyÀn Ωi ngang, ·ng chøo xu„ng con ra Ωünh ch÷m v° b∞t s‚ng c® b‡n lüi bu·n Ωem vÀ giam Í l°ng Nam Kim (thuÊc huyŒn Nam á°n t◊nh NghŒ), chœnh l° l°ng cða vÏ ·ng. Dπn h‡ vÀ, ·ng hiÃu dÚ r±ng : Ta b∞t cüc ngıÁi cÒng l° mÊt viŒc c˙c ch≤ng Ω¨, v÷ hiŒn nay nghÿa binh thi∆u tiÀn ho≠t ΩÊng, c∑n c‹ cüc ngıÁi giÓp ΩÎ nhiÀu œt. V∫y cüc ngıÁi vi∆t thı vÀ cho gia nhµn, h≠n trong mÊt thüng Ωem tiÀn l≠i chuÊc th÷ ta tha vÀ. Trong mÊt thüng, ngıÈi nh° b‡n kia Ωem tiÀn Ω∆n chuÊc, ·ng tha vÀ c®. çng thu ΩıÏc 6000 Ω„ng b≠c. çng b∞t c‹c b‡n h°ng v®i l∂y ΩıÏc 6000 Ω„ng b≠c, c‹ mÊt chÂ dÚng tµm sµu l∞m, kh‰ l∞m, l° c‚t l∂y tiÀn ΩÃ ΩÓc sÓng. V÷ th∆, sau khi Ω¨ l∂y ΩıÏc m‹n tiÀn r„i th÷ ·ng Ωi t÷m thÏ. T÷m ΩıÏc b‡n thÏ, nhıng b®o h‡ l≈n nÓi l°m viŒc cho m÷nh, l° k¿ cıËp, th÷ cÒng l° viŒc kh‹ khØn, cho n≈n ·ng l≠i ph®i giÍ l‚i cÒ ra, l° cüch b∞t c‹c. çng t˙ Ωem m∂y chÚc t≈n kiŒn nhi, vÀ hai l°ng Trung LıÁng v° Vµn Trung (thuÊc huyŒn Can LÊc, t◊nh H° Tÿnh), l° hai l°ng l°m nghÀ thÏ røn, b∞t h∆t bao nhi≈u thÏ røn trong l°ng ∂y dπn vÀ LŒ áÊng, Í trong mÊt khu r˜ng sµu ΩÃ ΩÓc sÓng. áÓc trong mÊt thüng trÈi, ΩıÏc 200 kh∏u sÓng h≠t n‰ cða ta, thˆ sÓng ph®i nh„i thu‚c Í ‚ng sÓng, r„i chÂ c› müy ΩÃ h≠t n‰, hÕ nh∫n con c› müy c‹ l¯a b∫t ra th÷ Ω≠n mËi ch≠y. Cüi mÚc Ωœch cða ·ng Ω∆n Ω‹ Ω¨ Ω≠t ΩıÏc mÊt œt. LÓc b∂y giÈ, quµn giËi th÷ ·ng Ω¨ c‹ 200 kh∏u sÓng mËi ΩÓc, tıËng tü th÷ c‹ nhı cüc ·ng Cao N˘u, Cao á≠t, NguyÕn Ni≈n, quµn lœnh th÷ mËi mÊ th≈m ΩıÏc 400 ngıÈi. Trong 400 Phan á÷nh PhÔng ñ trang 34/34
lœnh ∂y, ·ng chia l°m hai Ωo°n : mÊt Ωo°n l° lœnh sÓng; sÓng bao giÈ cÒng n≠p Ω≠n s≥n; nhıng hÕ lÓc lµm tr∫n, th÷ 100 kh∏u sÓng b∞n mÊt hiŒp trıËc, xong r„i n≠p Ω≠n th÷ l≠i Ω∆n 100 kh∏u khüc b∞n mÊt hiŒp sau, cˆ luµn phi≈n nhı th∆, th°nh ra khi Ωünh tr∫n, lÓc n°o cÒng c‹ ti∆ng sÓng n‰ li≈n thanh, khi∆n cho ΩŸch quµn kh·ng bi∆t nghÿa binh nhiÀu sÓng hay œt. ∂y, Cao Th∞ng dÔng binh c‹ cÁ mıu Ω≠i khüi nhı th∆. SÓng c‹, quµn c‹, tıËng c‹, l° lÓc thanh th∆ cða ·ng Ω¨ hÁi to, Ωi Ω∆n Ωµu cÒng c‹ œt ngıÈi ΩŸch l≠i. Giü ·ng ph®i l° ngıÈi t∑m thıÈng, ch◊ lo khi∆t thµn ∏n ΩÊn kh·ng chŸu th∑n phÚc ngıÈi Phüp, nhı b‡n áiÀn Ho°nh ng°y xıa cÔng 3000 t¯ sÿ Í ch‚n h®i t∑n kh·ng chŸu th∑n phÚc nh° Hün, th÷ khœ giËi ∂y, binh l˙c ∂y, nay Ω‹ng nÓi n°y, mai qua r˜ng khüc, nay cıËp l°ng n‡, mai cıËp l°ng kia, ΩÃ l∂y lıÁng Øn, cˆ nhı th∆ m¨i cÒng c‹ thÃ tung ho°nh Í trong ch‚n nÓi H„ng s·ng Lam ΩıÏc tr‡n ΩÈi m¨n ki∆p, l°m mÊt ngıÈi lÚc lµm anh hÔng, ai Ωünh gi¬p cÒng kh‹. Nhıng m° cüi chœ khœ cða ·ng to. çng c›n nghÿ Ω∆n vua, Ω∆n nıËc, Ω∆n anh em Ω„ng lo≠i, Ω∆n chð tıËng cÒ l° cÚ Phan; n‹i t‹m l≠i, chœ khœ cða ·ng l° l°m th∆ n°o cho “nıËc Nam ngıÈi Nam”, cho n≈n ·ng kh·ng l∂y khœ giËi Ω‹, tıËng sÿ Ω‹, l°m t˙ tÓc, m° mu‚n cho khœ giËi c›n m≠nh hÁn, tıËng sÿ c›n Ω·ng hÁn n˘a. çng l° mÊt ngıÈi bi∆t lıÏng sˆc m÷nh, l≠i c‹ tœnh qu® quy∆t. çng t˙ bi∆t r±ng sˆc quµn cða m÷nh, sˆc sÓng cða m÷nh c›n y∆u quü ch˜ng, Øn cıËp th÷ ΩıÏc, Ωünh vËi quµn Phüp chıa ΩıÏc, cho n≈n Ω≈m ng°y thıÈng lo gµy d˙ng th∆ n°o cho th˙c l˙c cða m÷nh to l≈n. B∂y giÈ, v∂n ΩÀ lıÁng th˙c ch≤ng ph®i lo n˘a, v÷ oai danh ·ng lÓc ∂y to, dµn gian quanh miÀn Ω¨ sÏ, ·ng mu‚n bao nhi≈u g≠o, bao nhi≈u tiÀn, ch◊ vi∆t gi∂y Ωi cüc chð nh° gi°u, khi∆n h‡ t˙ ph®i Ωem tiÀn g≠o l≠i nÊp, kh·ng m∂y khi ph®i dÔng vﬂ l˙c. Song c›n mÊt khi∆n cho ·ng lo nghÿ nh∂t, l° v∂n ΩÀ khœ giËi kiÃu Phüp. çng Ω¨ t˜ng bﬁ Øn qu≈n ngð, n±m nghÿ Ω∆n mÊt thüng trÈi, bØn khoØn vÀ v∂n ΩÀ kh‹ khØn n°y : á¨ l°m th÷ t∂t ph®i l°m to, m° nh˘ng kiÃu sÓng cða ta, l° kiÃu sÓng Øn m°y th∆ n°y, n°o chÔi sÓng, n°o n≠p thu‚c m∂t c·ng phu v° thÈi giÈ nhiÀu l∞m, l°m sao ΩŸch l≠i ΩıÏc quµn Phüp. c‹ mu‚n Ωünh vËi h‡, t∂t ph®i c‹ khœ giËi nhı h‡ mËi ΩıÏc. çng nghÿ r±ng l°m theo nhı kiÃu sÓng Phüp cÒng ch≤ng kh‹ khØn g÷, tuy m÷nh kh·ng c‹ t°i süng t≠o, nhıng c‹ t°i b∞t chıËc ΩıÏc th˜a, v÷ th∆ ·ng nghÿ mıu k∆ l°m sao cho c‹ mÊt kh∏u sÓng Phüp ΩÃ Øn c∞p kiÃu. L°m th∆ n°o l∂y ΩıÏc mÊt kh∏u sÓng Phüp ΩÃ Øn c∞p kiÃu ? Kh‹ quü ! B®o r±ng mua ΩıÏc, nhıng ΩıÈng sü ph∑n th÷ m∞c ngh¡n, ph∑n th÷ xa x·i, Ωi Ωµu m° mua. B®o r±ng Ωünh mÊt Ω„n n°o g∑n Ω‹ ΩÃ cıËp l∂y mÊt kh∏u vÀ, nhıng Ω„n n°o cÒng gi˘ g÷n nhi≈m nh¥t, Ωünh Ω¨ ch∞c g÷ l∂y n‰i. ChÂ n°y, ·ng suy nghÿ g∑n mu‚n hæo gan nüt ruÊt, m° kh·ng bi∆t l°m th∆ n°o. çng vπn n‹i r±ng : HÕ ai t÷m ΩıÏc cho ta mÊt kh∏u sÓng kiÃu Phüp, th÷ ta thıÍng cho 1000 Ω„ng b≠c. Ai l∂y ΩıÏc ? Nhıng m° ngıÈi c‹ chœ khœ thıÈng ΩıÏc trÈi giÓp ΩÎ. Th∫t th∆, trong khi ·ng Ωang nghÿ qu∏n nghÿ quanh nghÿ Ω∆n cüch mua, nghÿ Ω∆n cüch cıËp, nghÿ m¨i chıa bi∆t l°m th∆ n°o, th÷ chÏt c‹ t≈n lœnh v°o b∏m r±ng : c‹ mÊt ngıÈi l≠ m¥t, xin v°o y∆t ki∆n ΩÃ b∏m c‹ viŒc cÁ m∫t. çng cho v°o. ∂y l° ngıÈi Ωem kiÃu sÓng Phüp l≠i cho ·ng. Binh gia n‹i : “Mıu s˙ t≠i nhµn, th°nh s˙ t≠i thi≈n”, e c‹ l¡ ph®i. Cao Th∞ng mu‚n ki∆m mÊt kh∏u sÓng cða Phüp ΩÃ b∞t chıËc ch∆ t≠o, nhıng Ωang lo nghÿ ao ıËc kh·ng bi∆t l∂y Í Ωµu c‹ mÊt kh∏u sÓng Phüp ΩÃ l°m kiÃu bµy giÈ, bÂng dıng trÈi xui khi∆n mÊt ngıÈi khüch l≠ m¥t tËi ngay gi˘a quµn m·n giÓp cho ·ng ΩıÏc nhı nguyŒn. NgıÈi l≠ m¥t v· b∏m r±ng : — Nghe n‹i c‹ lŒnh cða tıËng quµn truyÀn ra : hÕ ai l∂y ΩıÏc mÊt kh∏u sÓng Phüp Ωem nÊp, th÷ s¡ ΩıÏc tr‡ng thıÍng 1000 Ω„ng b≠c. N∆u bµy giÈ t·i l∂y dµng cho tıËng quµn, Phan á÷nh PhÔng ñ trang 35/35
kh·ng nh˘ng mÊt kh∏u sÓng Phüp, m° tËi 15 kh∏u l∫n, th÷ tıËng quµn thıÍng cho bao nhi≈u ? Cao Th∞ng m˜ng l∞m : — Th·i, th∆ th÷ trong tr≠i ta bao nhi≈u tiÀn b≠c, ta cho nh° ngıÁi l∂y h∆t. Th∫t ra lÓc b∂y giÈ, ·ng cÒng Ω¨ c‹ mÊt v°i v≠n b≠c Í trong quµn. NgıÈi l≠ m¥t xin truyÀn cho t® h˘u lui ra ngo°i, r„i m∫t b∏m diŒu k∆. Tæ ra y c‹ mÊt ngıÈi b° con Ωi lœnh t∫p Í t◊nh NghŒ An mËi vi∆t thı vÀ nh° n‹i r±ng : tËi ng°y mai Ωµy c‹ hai vi≈n quan binh Í t◊nh th°nh NghŒ An dπn 14 t≈n lœnh t∫p chÍ m∂y h›m b≠c l≈n Ω„n Ph‚ (thuÊc h≠t HıÁng SÁn) ΩÃ phüt lıÁng cho binh lœnh. L¡ t˙ nhi≈n toün lœnh ∂y c‹ sÓng. á‹ l° mÊt cÁ hÊi trÈi giÓp cho tıËng quµn. V∫y tıËng quµn n≈n s∞p Ω¥t cho nghÿa binh mai phÚc Í gi˘a ΩıÈng, Ωünh toün lœnh t∫p m° cıËp l∂y sÓng cða h‡ l° ΩıÏc ngay, n°o c‹ kh‹ g÷ ? Cao Th∞ng ΩıÏc tin cÁ m∫t n°y, h∆t sˆc m˜ng rÎ, Ωıa tay l≈n trün v° n‹i : — Th∫t l° trÈi giÓp ta phen n°y ! Tˆc thÈi, mÊt m¥t Cao Th∞ng c∑m gi˘ ngıÈi khüch l≠ m¥t h®o tµm Ω‹ Í l≠i trong dinh chÁi, mÊt m¥t hÊi chı tıËng l≠i ΩÃ thıÁng nghŸ cüch cıËp sÓng. çng th÷ quy∆t k∆ l° kæo h∆t quµn m÷nh ra Ω‹n ΩıÈng liÀu Ωünh l∂y mÊt tr∫n t¯ chi∆n. Nhıng ·ng Cao á≠t v˜a khoüt tay v˜a n‹i : — Kh·ng n≈n ! Anh tœnh k∆ l°m nhı v∫y l° Ωem c® nghÿa binh v° b®n thµn anh v°o chÂ hiÃm nguy t‰n h≠i m° ch∞c l° kh·ng xong viŒc. Quµn tı chıa ph®i l° quµn thiŒn chi∆n, v® l≠i thˆ sÓng cÒ k˛ cða m÷nh bµy giÈ c›n l·i th·i quü, Ω≠n b∞n ra n‰ kh·ng m≠nh, Ωi kh·ng xa, t·i tıÍng ng°y nay n∆u quµn ta Ωem to°n l˙c ra Ωünh nhau ΩıÈng trıÈng cÒng sÏ kh·ng ΩŸch l≠i vËi 15 kh∏u sÓng kia. V∫y th÷ kh·ng nh˘ng ta l°m Ω¨ ch≤ng th°nh c·ng m° l≠i c›n mang h≠i Ω∆n thanh th∆ cða quµn ta lÓc ban Ω∑u n˘a. Theo ngu ˚ cða em, viŒc n°y ta ph®i dÔng mıu th÷ hÁn, quy∆t kh·ng n≈n dÔng l˙c. Em xin dµng k∆ “Xu∂t k¸ b∂t ˚ c·ng k¸ v· bŸ” anh nghÿ sao ? Cao Th∞ng suy nghÿ mÊt lüt, g∫t Ω∑u khen ph®i. Nguy≈n l° con ΩıÈng t˜ t◊nh NghŒ An Ωi l≈n Ω„n Ph‚ (chÂ Ω‹ l° l°ng Ph‚ Chµu, chœnh l° huyŒn lˇ HıÁng SÁn Ω‹ng bµy giÈ, thuÊc vÀ t◊nh H° Tÿnh) c‹ nhiÀu ch¥n ph®i Ωi xuy≈n qua nÓi r˜ng r∫m r÷, hiÃm trÍ. Gi˘a ΩıÈng c‹ mÊt h›n nÓi tr‡c ch∫n ngang, kh·ng c‹ cµy c‚i n°o r∫m v° to, ch◊ m‡c to°n l° lau s∫y r∂t cao, chœnh gi˘a c‹ mÊt con ΩıÈng ΩÊc Ω≠o. çng Cao á≠t hi∆n k∆ r±ng ch◊ n≈n l˙a ch‡n m∂y chÚc trüng sÿ, c∑m Ωo®n Ωao mai phÚc Í hai b≈n r˜ng lau s∫y, chÈ khi n°o toün lœnh t∫p kia nghÕu nghŒn Ωi qua, th÷ ta n‰ mÊt ti∆ng phüo l°m hiŒu, r„i hai b≈n trüng sÿ nh®y b‰ ra, xu∂t k¸ b∂t ˚ m° Ωünh, t∂t ΩıÏc to°n th∞ng. Cao Th∞ng y k∆, v° mu‚n b®n thµn l°m viŒc kh‹ khØn n°y, cho n≈n tˆc kh∞c x∆p Ω¥t c·ng viŒc ΩÃ ng°y mai chœnh ·ng thµn dπn c® b‡n Cao á≠t, Cao N˘u, NguyÕn Ni≈n cÔng hai mıÁi t≈n quµn c®m t¯, nai nŸt g‡n g°ng, c∑m Ωo®n Ωao ra mai phÚc t≠i Ω‹. Qu® nhi≈n, x∆ chiÀu h·m ∂y, mÊt toün g„m hai vi≈n quan Phüp v° 15 t≈n lœnh t∫p mang sÓng v° khi≈ng h›m b≠c, kæo nhau Ωi ngang qua r˜ng s∫y Ω¨ n‹i tr≈n. BÍi con ΩıÈng ΩÊc Ω≠o nhﬁ h¬p, h‡ ph®i Ωi h°ng mÊt, l¿ t¿ t˜ng ngıÈi, trong trœ kh·ng ngÈ Ωµu gi˘a b¨i lau s∫y n°y m° c‹ s˙ b∂t tr∞c. Ti∆ng gi°y Ωi c„m cÊp Ω°ng xa, Ωð l°m d∂u hiŒu ΩÃ büo tin cho phÚc binh hay trıËc. TËi ch˜ng h‡ Ωi v°o gi˘a kho®ng nghÿa binh mai phÚc, Cao Th∞ng n‰i phüo l≈n l°m hiŒu, trüng sÿ mai phÚc hai b≈n nh®y ra, miŒng v˜a h› hæt, tay v˜a khoa Ωao, cˆ mÂi ngıÈi nh∞m ngay mÊt k¿ b≈n nghŸch m° chæm tung ho°nh lo≠n Ω®. TÊi nghiŒp cho hai vi≈n tiÃu tıËng Phüp v° 15 chÓ lœnh t∫p ΩÀu bŸ chæm ng¨ h∆t, kh·ng s‹t mÊt ngıÈi n°o, kh·ng ai kŸp trÍ tay. V÷ h‡ Ωang Ωi ΩıÈng mŒt nh‡c, l¿ loi, bÂng dıng bŸ chæm mÊt cüch th÷nh l÷nh nhı th∆, l°m sao kh·ng ch∆t. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 36/36
Th∆ l° Cao Th∞ng l∂y ΩıÏc 17 kh∏u sÓng, trong Ω‹ c‹ hai kh∏u sÓng kiÃu hai l›ng, v° 600 vi≈n Ω≠n, m∂y ng°n Ω„ng b≠c n˘a, m° phœa m÷nh kh·ng nhﬁ mÊt gi‡t müu, cÒng kh·ng nh‡c nh±n sˆc khﬁe bao nhi≈u. TrÍ vÀ sÁn tr≠i, ·ng mÈi ngıÈi khüch l≠ m¥t kia ΩÃ tr‡ng thıÍng. Nhıng khüch n‹i r±ng : — Th∂y tıËng quµn l°m viŒc nghÿa hiŒp, t·i vπn hµm mÊ, trÈi bøn xui khi∆n t·i Ωem l≠i cÁ nghiŒp giÓp cho tıËng quµn ΩıÏc th°nh c·ng Ω‹ th·i. T·i n°o c‹ c·ng cün g÷ m° thıÍng, v® l≠i t·i c‹ ph®i v÷ ham s‚ tiÀn thıÍng m° tËi Ωµy bao giÈ; h·m qua t·i hﬁi thıÍng bao nhi≈u l° n‹i chÁi v∫y m°. S‚ tiÀn thıÍng n°y t·i xin ΩÃ l≠i tıËng quµn nu·i binh sÿ, ΩÓc khœ giËi, th∆ l° t·i m˜ng. TrıËc khi t˜ biŒt t·i xin hi∆n tıËng quµn b‚n ch˘ “tiÀn Ω„ b®o tr‡ng”, xin ghi nhË cho. Lu·n dŸp, c‹ mÊt bˆc thı kœn Ωµy, hÕ ng°y n°o cÚ Phan vÀ, th÷ phiÀn tıËng quµn tr÷nh cÚ giÓp t·i, ng°y nay h¨y khoan mÍ ra. Cao Th∞ng mu‚n hﬁi t≈n h‡, nhıng khüch cÒng kh·ng chŸu n‹i, ch◊ cıÈi nh≠t r„i Ωˆng d∫y vüi d°i mÊt vüi, ra Ωi. NgıÈi n°y l° th∑n ti≈n chØng ? l° ∏n sÿ chØng ? l° hiŒp khüch chØng ? l° g÷ kh·ng ai bi∆t. ThuÍ giÈ Cao Th∞ng ch◊ ıËc mong c‹ mÊt kh∏u sÓng Phüp ΩÃ l°m kiÃu, nay Ω¨ ΩıÏc thﬁa m¨n s˙ m÷nh mong ıËc r„i v∫y. Cao Th∞ng g‡i th≈m r∂t nhiÀu thÏ røn, r„i kæo l≈n nÓi sµu, b∞t Ω∑u c·ng viŒc ch∆ t≠o. çng t˙ thüo mÊt kh∏u ra t˜ng m®nh, ΩÃ xem t˜ cÁ quan thıËc t∂t cho Ω∆n c·ng dÚng nhı th∆ n°o, r„i Ω≈m ng°y ·ng ng„i mÊt b≈n, Ω‚c thÓc b‡n thÏ røn, cˆ l∂y t˜ng m®nh Í sÓng Phüp, theo ΩÓng h÷nh thˆc d°i v∞n rÊng h¬p nhı th∆ n°o m° røn ΩÓc. M∂y l∑n Ω∑u c›n hı hﬁng l·i th·i. Nhıng hı hﬁng th÷ ·ng l≠i b∞t phü h∆t ra m° røn ΩÓc l≠i. Røn Ωi ΩÓc l≠i m¨i mËi ΩıÏc. C·ng viŒc ΩÓc sÓng n°y l°m lu·n trong m∂y thüng r›ng r¨, ΩıÏc c® th®y 350 kh∏u sÓng gi‚ng y sÓng Phüp. Duy c‹ thu‚c Ω≠n th÷ c›n ph®i dÔng thu‚c ta. Ta n≈n bi∆t Cao Th∞ng røn ΩÓc ΩıÏc 350 kh∏u kiÃu Phüp, th∫t c‹ c·ng phu kh‹ khØn to lËn b±ng røn ΩÓc m∂y mıÁi v≠n kh∏u. Th∫t th∆, lÓc b∂y giÈ ·ng ta ch◊ l° mÊt Ωüm gi¥c cﬁ, ph®i l∏n lÓt Í trong nÓi bi∆c r˜ng xanh, n°o Ω¨ düm ra m¥t chün chıÈng, v∫y th÷ l∂y Ωµu ΩıÏc s∞t, l∂y Ωµu ΩıÏc Ω„ng, l≠i l∂y Ωµu ΩıÏc müy m° ΩÓc, l∂y Ωµu ΩıÏc thu‚c n‰ ΩÃ m° ch∆ ra Ω≠n. Th∆ m° ·ng l°m ΩıÏc Ωð c®, l° nhÈ ·ng c‹ trœ x®o cÁ mıu v° c‹ nghŸ l˙c nhπn n≠i l∞m. RuÊt g° trong sÓng, th÷ ·ng dÚng cµy g‡ng dÔ u‚n l≠i m° l°m; s∞t th÷ ·ng cho ngıÈi Ωi kh∞p cüc chÏ v° cüc miÀn nh° qu≈, mua nh˘ng m‹ng l˜a, m‹ng ng˙a, cüc thˆ s∞t vÚn, v° nh˘ng c°y hı cu‚c bÃ, cða cüc nh° n·ng, Ωem vÀ Ω∫p ra m° røn; c›n b÷ Ω≠n th÷ ·ng g‹p nh¥t nh˘ng mµm Ω„ng, n„i Ω„ng, Ω∫p gi¬p ra th∫t mﬁng r„i cu‚n l≠i. SÏ thi∆u nh˘ng nguy≈n liŒu c∑n dÔng, n≈n ·ng h≠ lŒnh cho cüc dµn l°ng chung quanh, chia bËt nh˘ng Ω„ng Ω„ng trong nh° m÷nh cho nghÿa binh v° Ωem l≈n sÁn tr≠i nÊp ΩÃ l°m quµn giËi. ∂y Ω‹, Cao Th∞ng ch◊ nhÈ c‹ nh˘ng t°i liŒu g‹p nh¥t nhı th∆, m° røn ΩÓc ΩıÏc sÓng Ω≠n h≤n hoi, th◊ chung ch◊ dÔng sˆc ngıÈi, kh·ng c‹ müy m‹c g÷ h∆t. TËi Ωµy, kh·ng nh˘ng sÓng cÒ v° sÓng mËi Ω¨ ΩıÏc hÁn 500 kh∏u, m° lıÁng tiÀn cÒng d„i d°o, v° s‚ quµn lœnh mÊ th≈m cÒng tØng l≈n Ω∆n g∑n 1000 ngıÈi. Cao Th∞ng t˙ bi∆t lÓc n°y m÷nh Ω¨ c‹ g‚c hÁi v˘ng, tˆc l° c‹ cÁ sÍ ΩÃ t∂n phüt m¨i l≈n v° c‹ thÃ b∞t Ω∑u mıu tœnh viŒc lËn. Nhıng ph®i c‹ ngıÈi danh v‡ng oai quyÀn ΩÃ l°m chð, c∑m quµn mËi ΩıÏc. NgıÈi Ω‹ ΩıÁng thÈi, c›n ai hÁn l° ·ng chð tıËng cÒ hiŒn Ωang lıu l≠c ∏n cı ngo°i B∞c: ∂y l° Phan á÷nh PhÔng. Cao Th∞ng bøn sai ngıÈi tµm phÓc ra B∞c H° rıËc cÚ Phan vÀ. Phong tr°o vﬂ l˙c ph®n Ω‚i Í ba t◊nh NghŒ An, H° Tÿnh, Qu®ng B÷nh Ω¨ tŸch mŸch œt lµu, giÈ l≠i n‰i l≈n ΩÔng ΩÔng, v° kæo d°i ra ΩıÏc m∂y nØm n˘a. L∑n n°y c‹ t‰ chˆc, c‹ khœ giËi, c‹ k˝ lu∫t, c‹ oai danh, chœnh c‹ ngıÈi Phüp th≤ng ngay Ω¨ nh÷n nh∫n s˙ th∫t nhı th∆. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 37/37
MÊt vﬂ quan Phüp d˙ cuÊc Ωünh gi¬p Í NghŒ Tÿnh h„i b∂y giÈ l° á≠i Óy Gosselin, vÀ sau vi∆t ra cu‚n süch c‹ giü trŸ t˙a l° “NıËc Nam” trang 313, c‹ Ωo≠n n‹i vÀ Phan á÷nh PhÔng Ω≠i khüi nhı v∑y : — CuÊc bi∆n lo≠n cða Phan á÷nh PhÔng c∑m Ω∑u tr°n lan r∂t mau v° c‹ thanh th∆ lËn. Sünh l≠i nh˘ng Ωüm ph®n Ω‚i n‰i l≈n vÀ trıËc kh·ng th∂m v°o Ωµu. Nhıng v÷ phıÁng lıÏc cai trŸ, v® l≠i cÒng kh·ng mu‚n l°m x·n xao kinh h¨i dı lu∫n b≈n Phüp, cho n≈n Í Ωµy ngıÈi ta rün gi∂u nh¬m ΩıÏc ch˜ng n°o c°ng hay, kh·ng n‹i rﬂ cho b≈n Phüp bi∆t. LÓc Ω‹, ngıÈi chð tıËng c∑m Ω∑u c® 4 t◊nh miÀn B∞c Trung n‰i l≈n Ωünh l≠i binh ta, chˆng tﬁ ra mÊt ngıÈi c‹ t°i nØng t‰ chˆc l≠ lÔng : l≠i th≈m ·ng ta c‹ cüi ΩŸa vŸ Ω∫u á÷nh nguy≈n, th°nh ra nhµn dµn quy phÚc h∆t th®y, v÷ dµn n°y v‚n tr‡ng h‡c v∂n v° kœnh mÊ danh nho. Tæ ra t˜ trıËc tËi Ωµy chÓng ta kh·ng hay Phan á÷nh PhÔng bi∆t s∞p Ω¥t t∫p røn quµn lœnh theo nhı k˝ lu∫t v° binh phüp Ñu chµu; cho n≈n quµn lœnh m¥c y phÚc gi‚ng hŒt mÊt thˆ vËi lœnh t∫p b®n xˆ cða ta, l≠i mang khœ giËi l° sÓng kiÃu 1874 do ·ng bœ m∫t ch∆ t≠o l∂y r∂t nhiÀu, nhıng ch∆ t≠o Í chÂ n°o kh·ng ai bi∆t, tËi nay chÓng ta ch≤ng hÀ t÷m ra. T·i c‹ Ωem nhiÀu kh∏u sÓng Ω‹ vÀ t∫n b≈n Phüp; xem n‹ gi‚ng Ωð m‡i v¿ nhı sÓng cða cüc xıÍng binh khœ nıËc ta ch∆ t≠o, Ω∆n nÂi t·i Ωıa cho cüc quan binh phüo thð ta xem, cüc ·ng ph®i s¯ng s‚t l≠ lÔng, ch◊ hiÀm v÷ n‹ khüc vËi kiÃu sÓng ta c‹ hai chÂ n°y th·i : ruÊt g° kh·ng Ωð sˆc m≠nh v° trong l›ng sÓng kh·ng c‹ x¿ r¨nh, v÷ Ω‹ m° Ω≠n b∞n ra kh·ng xa, kh·ng m≠nh. Tuy v∫y m¥c d∑u, nh˘ng sÓng Ω‹ Ω¨ t˜ng b∞n ch∆t œt nhiÀu lœnh kh‚ xanh, cai ΩÊi Phüp v° lœnh t∫p, v÷ th∫t ra lÓc b∂y giÈ ch◊ c‹ lœnh kh‚ xanh ra x·ng pha Ωünh gi¬p Ωüm lo≠n n°y, ta ph®i n‹i r±ng lœnh ∂y Ω¨ xu∂t l˙c v° th°nh c·ng mÊt cüch v¿ vang. Ta xem á≠i Óy Gosselin Ω¨ t˜ng mÚc kœch v° ph®i nh÷n nh∫n s˙ th∫t nhı th∆, Ωð bi∆t ΩıÁng thÈi nghÿa binh cÚ Phan c∑m Ω∑u kh·ng ph®i gi¥c cﬁ, hay cuÊc ph®n Ω‚i t∑m thıÈng. K¸ th∫t c‹ t‰ chˆc, c‹ khœ giËi, c‹ l˙c lıÏng œt nhiÀu, ta n≈n bi∆t nh˘ng th°nh tœch ∂y do mÊt tay lıÏc thao k¸ x®o cða thıÏng tıËng quµn Cao Th∞ng. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 38/38
9) Í B∞c vÀ Sau lÓc l°ng á·ng Thüi bŸ phü, Phan ph®i kæo t°n quµn l≈n Ω‹ng Í hai h≠t HıÁng SÁn, HıÁng Kh≈; l≠i sau lÓc Í HıÁng SÁn, HıÁng Kh≈ th∂t b≠i n˘a, cÚ ch≠y ra ngo°i B∞c, c‹ nhiÀu ngıÈi cho th∆ l° viŒc lËn hı hﬁng tan t°nh m∂t r„i. CÚ ch≠y, th∆ l° cuÊc ph®n Ω‚i ti≈u h∆t !... Nhıng m° n‹ chıa ti≈u h∆t Ωµu. S˙ th∫t, trıËc khi bıËc chµn l≈n ΩıÈng ra Ωi B∞c h°, Phan c‹ ΩŸnh s≥n hai cüi chð ki∆n, hai cüi cÁ mıu, th∆ n°o r„i cÒng th˙c h°nh ΩıÏc mÊt. Ho¥c l° hiŒu triŒu anh em kiŒn nhi chœ sÿ Í B∞c h° n‰i l≈n ΩÃ gµy n≈n thinh th∆ tıÁng ˆng vËi cÚ Í Ω°ng trong v° chia bËt cüi m¨nh l˙c cða binh lœnh B®o hÊ Ωi; ho¥c l° tr·ng mong tin c∫y mÊt ngıÈi anh t°i ΩıÏc cÚ thanh nh¨n l° Cao Th∞ng tıËng quµn, Í nh° c‹ thÃ gom g‹p sˆc t°n, r„i l≠i Ωünh tr‚ng mÍ cÈ, qu∫t cıÈng phen n˘a. V® chØng, c‹ xæt k˛ cüi t÷nh th∆ cða cÚ h„i b∂y giÈ, mËi bi∆t l° kh·ng thÃ kh·ng thua, Ω¨ thua kh·ng thÃ kh·ng ch≠y, Ω¨ ch≠y kh·ng thÃ kh·ng ra B∞c. Song, trıËc khi mu‚n xæt ra nh˘ng cüi nguy≈n do n°y v÷ Ωµu, t·i tıÍng chÓng ta h¨y n≈n nh÷n bi∆t cüi tµm tœch cða cÚ Phan mÊt chÓt Ω¨, v÷ cÚ trıËc kia v‚n l° ngıÈi chð h›a kia, th∆ sao vÀ sau l≠i trÍ ra mÊt ngıÈi khüc h≤n : liÀu gan ra m¥t ch‚ng c˙ vËi ngıÈi Phüp tËi cÔng ? Th∫t v∫y, cÚ l° ngıÈi hiÃu bi∆t thÈi th∆, kh·ng ph®i nhı h≠ng nh° nho hð l∫u c‚ ch∂p Í Ω„ng thÈi, Ω≠i khüi nhı Vﬂ Ph≠m Kh®i l° tüc gi® b°i lu∫n “BiŒn di” ch≤ng h≠n. Ta xem h„i nØm 1877, cÚ l° mÊt th∑y c¯ nhµn v· kinh thi á÷nh, chœnh vua T˙ áˆc ra Ω∑u b°i thi á÷nh Ω‚i, c‹ Ωo≠n hﬁi vÀ thi≈n h≠ Ω≠i th∆ nhı v∑y : “Cüc nıËc Thüi tµy h‡ l°m th∆ n°o m° nıËc h‡ mÂi ng°y mÊt th≈m hıng vıÏng phÓ cıÈng ?” TËi mÊt Ωo≠n khüc, ng°i hﬁi vÀ qu‚c gia Ω≠i s˙ lÓc b∂y giÈ : “NıËc PhÓ—l¨ng—sa v‚n l° mÊt nıËc tr‡ng tœn nghÿa, cho n≈n Ωem tr® l≠i ta b‚n t◊nh B∞c k¸ m° An NghiŒp (Francis Garnier) Ω¨ l∂y h„i nØm 1873, c›n süu t◊nh trong Nam k¸, ph®i chi PhÓ—l¨ng—sa cÒng Ωem tr® n‚t cho ta, r„i hai nıËc l≠i giao h®o bu·n bün vËi nhau kh·ng hay hÁn ı ? Nhıng v÷ l¡ g÷ nıËc PhÓ—l¨ng—sa vπn l∑n khµn chıa chŸu tr® l≠i, v° nay n∆u nhı nıËc ta mu‚n thµu phÚc 6 t◊nh Nam k¸ l≠i th÷ n≈n l°m th∆ n°o ? Trong b°i á÷nh Ω‚i cða Phan vi∆t h„i Ω‹, Ω¨ b°n xa xæt rÊng vÀ nguy≈n nhµn cıÈng thŸnh cða cüc nıËc Thüi tµy, v÷ h‡ v‚n c‹ th·ng minh vÚ th˙c, l≠i bi∆t tr‡ng khoa h‡c th˙c t∆, cho n≈n nh∂t thi∆t viŒc g÷ cÒng xæt cho c≠n l¡, l°m cho tËi nÁi, kh·ng chŸu h„ Ω„ bi∆ng nhüc nhı m÷nh. CÚ l≠i Ωem nıËc Nh∫t B®n Í phıÁng á·ng m÷nh ra l°m chˆng; v÷ Nh∫t sËm bi∆t duy tµn t˙ cıÈng, th°nh ra h‡ c‹ cÁ ch∞c ch∞n mÊt mai sünh vai n‚i g‹t ΩıÏc vËi cüc nıËc Ñu chµu. Ta n≈n bi∆t h„i cÚ Phan n‹i Ωµy, Nh∫t B®n Ω¨ b∞t Ω∑u c·ng cuÊc duy tµn ΩıÏc mıÈi nØm r„i. Xem v∫y, th÷ ra Ωang lÓc sÿ phu nıËc nh° c›n Ωang say m≈ ch÷m Ω∞m Í gi˘a cüi ngu„n h‡c v∂n t˜ chıÁng hð l∫u c‚ ch∂p, m° cÚ Phan Ω¨ hiÃu bi∆t Ω≠i khüi vÀ t÷nh th∆ thi≈n h≠ nhı th∆, Ωµu ph®i l° ngıÈi kh·ng thˆc thÈi ? C›n cµu hﬁi thˆ hai th÷ cÚ tr® lÈi r±ng : “S˙ th∆ B∞c k¸ v° Nam k¸ khüc nhau. NgıÈi PhÓ—l¨ng—sa ph®i tr® b‚n t◊nh B∞c k¸, v÷ t˙ h‡ Ω¨ trüi vËi ΩiÀu ıËc m° l∂y bıËng cða ta. C›n nhı süu t◊nh Nam k¸ th÷ Ω¨ c‹ ΩiÀu ıËc triÀu Ω÷nh k˚ nhıÈng cho h‡, cho n≈n h‡ c›n l∑n khµn ki∆m cË m° kh·ng tr®, l° v÷ c‹ hai l¡ : mÊt l° ΩÃ cho v˘ng v°ng h›a ıËc Í gi˘a hai qu‚c gia, v÷ nıËc PhÓ—l¨ng—sa cÔng ta, tuy c‹ t÷nh cÒ nghÿa xıa m¥c l›ng, nhıng m° ng°y nay h‡ bØng qua mu·n ng°n d¥m tËi Ωµy, bu‰i Ω∑u chıa tin ΩıÏc t∂m l›ng ta chµn gi® th∆ Phan á÷nh PhÔng ñ trang 39/39
n°o, th°nh ra h‡ c›n ph®i gi˘ l∂y Ω∂t Ωai Ω¨ nhıÈng, ΩÃ cho m≠nh cüi th∆ l˙c ΩŸa vŸ cða h‡, v° ΩÃ l°m cØn cˆ cho cuÊc h›a vËi ta. Hai l° süu t◊nh Ω°ng trong v‚n l° nÁi Ω∂t ruÊng t‚t, th‹c lÓa nhiÀu, høn chi h‡ c‹ l›ng ham ti∆c kh·ng tr®. Nay mu‚n thµu phÚc l≠i, th÷ ΩiÀu c∑n trıËc h∆t xin triÀu Ω÷nh bﬁ h≤n t∂m l›ng ngÈ v˙c Ωi. Ng°y xıa Kh‰ng T¯ l°m tıËng nıËc LÂ, m° nıËc TÀ Ωem nh˘ng Ω∂t ruÊng Ω¨ xµm chi∆m tr® l≠i cho nıËc LÂ, ch◊ v÷ ng°y l∂y l›ng chœ th°nh Ω‚i Ω¨i, khi∆n cho c®m ΩÊng ΩıÏc nıËc TÀ v∫y. Th∆ th÷ s˙ th∆ nıËc nh° ng°y nay, triÀu Ω÷nh cÒng n≈n l∂y l›ng chœ th°nh m° Ω‚i vËi nıËc PhÓ—l¨ng—sa th¯ coi. V® l≠i, mu‚n l°m viŒc lËn, Ω˜ng thøm kÃ g÷ nh˘ng s˙ t‚n hai nho nhﬁ, c‹ v∫y mËi n≈n viŒc lËn ΩıÏc. N∆u xem trong ˚ ngıÈi PhÓ—l¨ng—sa thiŒt l›ng ham lÏi kh·ng bu·ng, th÷ ta c‹ cüch l∂y m‹n lÏi khüc cho tıÁng ΩıÁng, x∂p x◊, m° xin Ω‰i chüc vËi h‡, vœ dÚ nhı l∂y thu∆ c¯a biÃn trao quyÀn cho h‡ m° Ω‰i l∂y Nam k¸, c‹ l¡ h‡ chŸu, ho¥c l° xin b„i kho®n th≈m nhiÀu cho h‡, r„i tr® l∑n h„i, cÒng l° mÊt cüch... Trong lÓc ai n∂y cÒng xui vua T˙ áˆc l∂y binh l˙c ΩÃ thµu phÚc süu t◊nh Nam k¸, m° trüi l≠i, cÚ Phan th÷ hi∆n k∆ ·n h›a v° c‹ phıÁng lıÏc nhı th∆, chˆng tﬁ ra cÚ l° ngıÈi chŸu h›a ngay t˜ ban Ω∑u, v‚n kh·ng c‹ ˚ g÷ sinh s˙ hay l° dÔng binh Ω‚i vËi ngıÈi Phüp v∫y. á∆n lÓc cÚ l°m quan Í trong tr°o, ·ng T·n Th∂t Thuy∆t sinh s˙ nghŸch thÔ ch‚ng ch‡i ngıÈi Phüp lu·n, cÚ Phan cÒng kh·ng phÚ h‡a c®n ngØn hay n‹i g÷ tËi, nghÿa l° cÚ kh·ng mu‚n Ωˆng v°o phıÁng diŒn ∂y. LŸa nhı sau khi Ω¨ bŸ cüch chˆc vÀ l°ng Í, ΩŸnh l∂y cüi thÓ ΩiÀn vi≈n l°m nÁi chung l¨o, kh·ng mu‚n quan tµm g÷ Ω∆n viŒc ΩÈi n˘a. V÷ cÚ bi∆t r±ng : s˙ m∂t nıËc l° t≠i vua quan m÷nh dÍ, dµn chÓng m÷nh høn, s‚ ph∫n nıËc m÷nh Ω∆n lÓc ph®i bŸ h°nh ph≠t, v∫y th÷ cuÊc b®o hÊ l° do lŸch s¯ Ω¨ x∆p Ω¥t xong quüch Ωi r„i, m° cÒng c‹ thi≈n ˚ khi∆n v∫y, c›n cıÎng l°m g÷ n˘a. CıÈng, l°m g÷ c‹ ngıÈi; cıÎng, l°m g÷ c‹ sˆc ? CÚ vπn n‹i vËi cüc b≠n Ω„ng tµm r±ng : Ph®i chi h„i trıËc m° vua m÷nh cÒng bi∆t thÈi th∆, bi∆t lo l∞ng vÀ viŒc duy tµn nhı vua Minh trŸ nıËc Nh∫t B®n kia; b‡n quan l≠i m÷nh Ω˜ng c‹ ıÁn høn kh‚n n≠n quü, v° l≠i c‹ mÊt s‚ Ω·ng ngıÈi thˆc thÈi chœ sÿ nhı h≠ng NguyÕn TrıÈng TÊ, c‚ sˆc duy tµn bi∆n phüp, th÷ l°m g÷ Ω∆n nÂi m∂t nıËc. Nay nıËc Ω¨ m∂t r„i, ngıÈi ta trÍ l≠i Ω‰ tÊi cho Nho giüo, nhıng cÚ Phan n‹i kh·ng ph®i tÊi Í Nho giüo, m° t≠i nÁi ta h‡c Nho giüo kh·ng ph®i ΩıÈng. Nho giüo g‚c Í nıËc T°u, m° chœnh nıËc T°u cÒng kh‚n Ω‚n, ta theo nıËc T°u cÒng Ω∞m Ωu‚i theo, l° v÷ m÷nh v° T°u ch◊ ·m ri∆t l∂y Nho giüo theo phüi Chµu t¯, c‚ ch∂p, b®o thð quü, th°nh ra tr÷ trŒ m° kh·ng ti∆n h‹a ΩıÏc. á∆n lÓc ngıÈi Phüp qua l∂y Ω∂t n‡ phü th°nh kia lung tung, m° sÿ phu m÷nh c›n chıa t◊nh ngÊ. Xem Nh∫t B®n kia, h‡ cÒng theo Nho giüo Ω‹ chˆ g÷, nhıng h‡ ΩıÏc lÏi hÁn, v÷ h‡ bi∆t cüi h‡c thuy∆t VıÁng DıÁng Minh ph®i tÔy thÈi bi∆n th‚ng; cho n≈n Ω∆n khi ti∆p xÓc vËi Tµy phıÁng mÊt chÓt, l° h‡ ΩÊng l›ng tri b◊ tri k˝ m° t˙ cıÈng t∂n h‹a ngay. Bao nhi≈u triŒu ngıÈi ch◊ v÷ h‡c sai v° c‚ ch∂p hð b≠i, Ω¨ tæ nh°o xu‚ng c® r„i, dπu m÷nh cÚ c‹ chœ nµng d∫y, nhıng l∂y sˆc Ωµu m° nµng cho n‰i. Song le, cÚ kh·ng chŸu th∑n phÚc ngıÈi Phüp, l° v÷ cÚ Ω¨ chŸu ngıÈi Phüp vÀ vﬂ l˙c m° th·i, chˆ kh·ng mu‚n Ωem thµn ra cho s˙ “thay nh° Ω‰i chð” n‹ l°m lÚy ΩıÏc m÷nh, dÔ bi∆t l° c‹ œch ngay cho m÷nh cÒng v∫y. CÚ ch◊ mu‚n t˙ cao t˙ khi∆t l∂y m÷nh m° th·i. Th∆ sao cÚ l≠i khÍi nghÿa. á‹ l≠i l° mÊt v∂n ΩÀ khüc. Ta xem nhı tr≈n kia Ω¨ n‹i, cÚ Phan th∫t l° ngıÈi c‹ chð ki∆n, v° tµm tœch cða cÚ Ω‚i vËi thÈi cuÊc b∂y giÈ, th∫t l° rﬂ r°ng l∞m, nhıng sau cÚ khÍi nghÿa l° v÷ c‹ hai cË. TrıËc l° v÷ c‹ m≠ng vua. Sau l° v÷ c‹ l›ng ngıÈi. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 40/40
Cüi g‚c luµn l˚ d˙ng nıËc cða ta ng°y xıa c‹ ba ΩiÀu c‚t t¯ : mÊt l° vua, hai l° th°y, ba l° cha. Ba ΩiÀu c‚t t¯ ∂y c‹ n¥ng nh¬ tr≈n dıËi khüc nhau : vua r„i mËi Ω∆n th°y, th°y r„i mËi Ω∆n cha. Vua l° mÊt b∫c chœ Ω≠i chœ t·n, thay quyÀn TrÈi ΩÃ th‚ng trŸ chÓng sinh mu·n v∫t. á¨ bi∆t c‹ TrÈi t∂t ph®i bi∆t c‹ vua. á‚i vËi vua, hÕ ai l° ngıÈi l°m dµn, cÒng ph®i t·n sÔng, v÷ cho r±ng t∂c cﬁ ng‡n rau, mi∆ng cÁm manh üo, ΩÀu l° Án cða vua ban cho, mu‚n büo Ωüp l≠i cüi Án ∂y, t∂t ph®i t·n vua mËi ΩıÏc. BÍi cüi quan niŒm ∂y, th°nh ra vua b®o g÷ t·i cÒng ph®i nghe. Ai vµng m≠ng vua, th÷ l° nghÿa sÿ, l° trung th∑n, m‡i ngıÈi ΩÀu ph®i kœnh; ai trüi m≠ng vua th÷ l° ho≠n th∑n l° t¥c t¯, ngıÈi n°o cÒng c‹ quyÀn gi∆t ch∆t Ωi. SÏi giµy lu·n l˚ v· thıÏng Ω‹ tr‹i nh˘ng ngıÈi g‡i l° “dµn” Ω¨ ch¥t, m° tr‹i nh˘ng ngıÈi g‡i l° “quan” l≠i c°ng ch¥t hÁn. V÷ sao ? V÷ quan Ω‚i vËi vua, c›n m∞c mÊt cüi Án n¥ng hÁn n˘a, l° vua cho cÁm, cho üo, cho ph∂n, cho son; mang cüi Án ∂y, tˆc l° mang mÊt m‹n nÏ r∂t to, kh·ng th∆ n°o tr‚n trünh m° kh·ng tr® ΩıÏc. á¨ ΩıÏc v°o h≠ng mang nÏ ph∂n son, cÁm üo cða vua, th÷ t∂t ph®i hiÃu cüi nghÿa “Vua lo, t·i nhÚc; vua nhÚc, t·i ch∆t” cho n≈n hÕ vua b®o t·i g÷ t·i cÒng ph®i nghe, tˆc l° ΩÃ tr® cüi kho®n nÏ ph∂n ∂y, son ∂y, cÁm ∂y, üo ∂y. Gi˘a ΩÈi cÚ Phan á÷nh PhÔng, nÀn quµn chð nıËc nh° Ωang cao, Ωang thŸnh, nh∂t ban nhµn dµn ai cÒng thÈ luµn l˚ t·n vua, cÚ kh·ng ΩıÏc kh·ng t·n; hu‚ng chi cÚ l≠i c›n mÊt t∑ng n¥ng hÁn cüc ngıÈi khüc, l° Í v°o mÊt b∫c ngıÈi tr®i m∂y ΩÈi chŸu Án ph∂n son cÁm üo cða vua, v∫y vua b®o ΩiÀu chi ph®i, cÚ kh·ng ΩıÏc kh·ng vµng m≠ng. Trong khi Ωang ng„i xem viŒc ΩÈi, c‹ ngıÈi Ω∆n g‡i b®o : “l°m !” m° ngıÈi ∂y l≠i l° ·ng vua m∂t th°nh, m∂t nıËc, Ωang ΩÊi gi‹ bÚi, nhu‚m tuy∆t sıÁng v∫y theo cüi nghÿa “Vua lo, t·i nhÚc; vua nhÚc, t·i ch∆t”, th∆ n°o cÚ cÒng ph®i vµng. L≠i c›n mÊt l¡ gi° hÁn n˘a : sao Ωˆc H°m Nghi kh·ng ch≠y Ωi Ωµu, m° ch≠y ra hai t◊nh Qu®ng B÷nh v° H° Tÿnh, l° bi∆t hai t◊nh ∂y c›n chÂ nıÁng d˙a ΩıÏc. Sao vua H°m Nghi kh·ng b®o ai l°m, m° b®o cÚ, v÷ bi∆t cÚ l° con nh° th∆ th∑n, c‹ Ω®m lıÏc, c‹ t°i nØng, c‹ thÃ l°m ΩıÏc. Án tri ngÊ n¥ng, l›ng ðy thüc to Ω∆n th∆, khi∆n cÚ l≠i c°ng ph®i vµng m≠ng m° khÍi nghÿa c∑n vıÁng. M≠ng vua Ω∆n, th∆ l° cüi tı tıÍng chð h›a cða cÚ Ω¨ bi∆n th°nh ra cüi tı tıÍng chð Ωünh r„i. áünh ΩıÏc thua, chıa bi∆t Ωµu, nhıng cÒng l° ΩÃ chˆng tﬁ cho ngıÈi ta bi∆t r±ng : dµn tÊc ViŒt Nam n°y c‹ sˆc ph®n ΩÊng v° quy∆t tranh Ω∂u tËi cÔng. CÚ vµng m≠ng vua, kh·ng ph®i l° vµng liÀu Ωµu. Khi vua truyÀn lŒnh c∑n vıÁng, v° khi cÚ tµu r±ng : “vµng”, l° trong bÚng Ω¨ c‹ chð trıÁng l∞m, Ω¨ t÷m ΩıÏc chÂ nıÁng d˙a ΩÃ l°m ΩıÏc cüi vµng ∂y, Ω¨ t÷m ΩıÏc cüc sˆc m≠nh ΩÃ l°m n‰i ΩıÏc cüi vµng ∂y r„i : chÂ nıÁng d˙a v° cüi sˆc m≠nh ∂y, l° l›ng ngıÈi. Th∫t th∆, kh·ng nh˘ng vua b®o cÚ khÍi nghÿa m° th·i, tËi dµn cÒng b®o cÚ cˆu qu‚c n˘a. LÓc cÚ truyÀn lŒnh c∑n vıÁng ra, l°m rung ΩÊng l›ng ngıÈi, cho n≈n nghÿa sÿ b‚n phıÁng Ωem quµn, Ωem lıÁng, Ωem nhiŒt huy∆t vÀ theo r∂t nhiÀu. NÊi nh˘ng h°o kiŒt Í trong b‚n t◊nh Thanh, NghŒ, Tÿnh, B÷nh, trıËc kia t®n l≠c ∏n nÓp Í quanh trong nÓi Ωﬁ r˜ng xanh, kh·ng c‹ ai th‚ng hÏp, m° cÒng chıa bi∆t quy phÚc ai, th÷ bµy giÈ ΩÀu d≠ theo cüi ti∆ng g‡i cða cÚ Phan m° ra, ΩÃ nghe cÚ ch◊ huy, c‹ cüi th∆ m≠nh nhı cu‚n nıËc, nhı Ω‰ mıa, l°m cho l›ng ngıÈi s·i n‰i. L›ng ngıÈi Ωang s∞p thi≈m thi∆p Ωi, nay gi∫t m÷nh t◊nh d∫y. Cho Ω∆n nh˘ng h≠ng gi° nua y∆u Ωu‚i, con tr¿, Ω°n b°, kh·ng c‹ sˆc l°m g÷ ΩıÏc, th∆ m° nghe ba ch˘ t≈n Phan á÷nh PhÔng cÒng sinh l›ng c®m ΩÊng, x‹t thıÁng, kœnh phÚc, kh∂n TrÈi vüi Ph∫t cho cÚ ΩıÏc m¨ Ωüo th°nh c·ng. Cho Ω∆n nh˘ng b‡n ph› ΩÈi nŸnh th∆, ch◊ bi∆t mıu cuÊc gi°u sang vinh hiÃn, c›n s‚ng ch∆t m¥c ai, hÕ th∂y ai c‹ bÚng y≈u nıËc thıÁng lo°i, th÷ b®o l° Ω„ ngu, Ω„ d≠i, sau düm Ωem sˆc chµu ch∂u Ωü voi, l∂y trˆng ch‡i Ωü m° ch∆t; nay th∂y cÚ kæo cÈ khÍi nghÿa l≈n, gi‹ bay tËi Ωµu, ngıÈi theo tËi Ω‹, th÷ cÓng n‹ Phan á÷nh PhÔng ñ trang 41/41
cÒng ph®i kœnh phÚc khen th∑m trong bÚng r±ng : “Giﬁi”. ∂y l° ta chıa kÃ Ω∆n nh˘ng h≠ng gi°u c‹ thuÍ nay b‹p ch¬t t˜ng Ω„ng, coi lËn hÁn tœnh m≠ng, th∆ m° bµy giÈ cÒng rÓt ruÊt ra ΩÃ giÓp cÚ l°m quµn lıÁng. L≠i c›n nh˘ng k¿ cÔng Ωinh h≠ t‚t, xıa nay kh·ng bi∆t vua bi∆t nıËc l° g÷, bµy giÈ nghe n‹i l° cÚ cüch m≠nh c∑n vıÁng, h‡ cÒng l¥n ng›i noi nıËc, gi¨i n∞ng d∑m sıÁng, t÷m Ω∆n nÁi ΩÃ theo ph› tü... Xem nh˘ng t÷nh tr≠ng Ω‹, th÷ bi∆t l›ng ngıÈi tin phÚc cÚ l° bao nhi≈u ! Bao giÈ cÒng v∫y, nıËc n°o cÒng v∫y, nh˘ng b˙c minh quµn, anh chð, nghÿa sÿ, anh hÔng mu‚n Ω„ ΩıÏc viŒc lËn, trıËc h∆t ph®i d› xæt l›ng ngıÈi, l∂y Ω‹ l°m mÊt thˆ khœ giËi c‚t t¯. HÕ Ω¨ c‹ l›ng ngıÈi quy thu∫n r„i, th÷ l°m g÷ mËi c‹ thÃ l°m n‰i. CÚ Phan á÷nh PhÔng, Ω¨ c‹ l›ng ngıÈi tin phÚc nhı th∆, l° Ω¨ c∑m mÊt thˆ khœ giËi m≠nh trong tay v∫y, can chi ch≤ng l°m ? N‹i t‹m l≠i, vua b®o l°m Ωi, dµn b®o l°m Ωi, cÚ Í gi˘a, n∆u trüi m≠ng vua l° ngıÈi b∂t trung, trüi l›ng dµn l° ngıÈi v· dﬂng. MÊt ngıÈi v‚n tr‡ng cØn b®n quµn th∑n nhı cÚ, kh·ng khi n°o chŸu l°m ngıÈi b∂t trung; mÊt ngıÈi v‚n n¥ng cüi tı tıÍng qu‚c gia nhı cÚ, kh·ng khi n°o chŸu l°m ngıÈi v· dﬂng. M≠ng vua Ω∆n ph®i c®m; l›ng dµn Ω∆n, l≠i c°ng kh·ng thÃ bﬁ; hu‚ng chi c® m≠ng vua, c® l›ng dµn, nhı hai cüi sˆc m≠nh thi≈ng li≈ng, kæo Ω±ng trıËc, Ω∏y Ω±ng sau, khi∆n cÚ nhµn c®m sinh ra khœ, nhµn khœ sinh ra dﬂng, bøn m≠nh m¡ vµng lÈi vua sai, dµn b®o : — T·i l°, d∑u ch∆t cÒng cam tµm. Th∆ l° cÚ khÍi nghÿa. T˜ Ω‹ trÍ Ωi, trıËc kia cÚ chð h›a bao nhi≈u, th÷ bµy giÈ l≠i chð Ωünh b∂y nhi≈u. Nhıng v∫y m° s˙ th∆ lÓc ban Ω∑u, b∞t cÚ ph®i thua. Thˆ nh∂t l° bÍi chıa c‹ Ω∂t dÔng vﬂ. áang khi th∂y th°nh tan, vua ch≠y, nıËc m∂t, ba cüi th®m ∂y cÔng d„n Ω∆n mÊt lÓc, khi∆n cho cÚ ph®i n‹ng ruÊt, cho n≈n khÍi binh l° khÍi binh, chË chıa kŸp tœnh Ω∆n th∆ gi˘, m° cÒng chıa kŸp tœnh Ω∆n th∆ Ωünh. Gi˘, m° Í l°ng á·ng Thüi cða cÚ, th÷ gi˘ g÷ ΩıÏc ? Ph°m dÚng binh, t∂t ph®i ki∆m mÊt chÂ n°o hiÃm y∆u ΩÃ Ω‹ng tr≠i l°m g‚c; chÂ ∂y ph®i c‹ ΩıÈng giao th·ng cho tiŒn ΩÃ chuyÃn v∫n ΩıÏc quµn lıÁng v° quµn khœ, r„i ti∆n l≈n th÷ c‹ thÃ l∂n th≈m ΩıÏc Ω∂t, lui vÀ c‹ thÃ gi˘ v˘ng g‚c m÷nh mËi ΩıÏc. L°ng á·ng Thüi th÷ b∂t quü cÒng nhı nh˘ng l°ng khüc, nay Ωem quµn Ω‹ng Í Ω‹, g‡i l° h°o l° h‚, ch◊ c‹ m∂y cüi ao nhﬁ, g‡i l° th°nh l° lÒy, ch◊ c‹ nØm ba bÚi tre, n∆u nhı ngıÈi Phüp Ωem quµn vÀ sËm mÊt ng°y n°o, m° Ω¥t sÓng Ω≠i büc nh∞m ngay v°o, Ω∏y cho ΩÊ mıÈi phüt, th÷ cÚ c°ng sËm thua mÊt ng°y ∂y, ΩŸch l°m sao cho ΩıÏc ? Hu‚ng chi, ngay Ω∆n ngıÈi trong l°ng, b≈n c≠nh nh˘ng ngıÈi bi∆t y≈u nıËc m° theo, l≠i c‹ bao nhi≈u ngıÈi trÍ m¥t m° xu thÈi, t˙ nhi≈n ΩıÈng Ω∂t Í trong l°ng, v° viŒc h°nh ΩÊng cða cÚ l°m sao quµn Phüp l≠i ch≤ng bi∆t. Vœ b±ng kh·ng v÷ viŒc Ωünh phü m∂y l°ng c‹ Ω≠o, m° quµn Phüp vÀ gi®i cˆu, Ω∆n nÂi cÚ thua, th÷ ch∫m mÊt h·m n˘a, quµn Phüp cÒng vÀ Ω∆n nÁi, tˆc l° Ω≠i Ω„n á·ng Thüi cÒng Ω∆n m∂t. L≠i sau khi m∂t á·ng Thüi r„i, m° cÚ kæo quµn Ωi Ωünh nay nÁi n°y, mai nÁi khüc, th∆ l° chıa c‹ cØn b®n, t˙ nhi≈n Ω¨ c‹ th∆ thua n±m phÚc Í trong Ω‹ r„i. Th∆ gi˘ Ω¨ v∫y, c›n th∆ Ωünh cÒng kh·ng c‹. Cüi th∆ Ωünh quan hŒ nh∂t Í quµn giËi. Quµn giËi ng°y xıa l° gıÁm Ωao, giüo müc, m° quµn giËi ΩÈi cÚ tuy l° Ω¨ dÔng sÓng Ω≠n r„i, nhıng cÒng l° sÓng Ω≠n ph®i cho t‚t mËi ΩıÏc. Th∆ m° sÓng Ω≠n cða m÷nh h„i Ω‹, n°o c‹ ra h„n ra düng g÷ : g‡i l° sÓng h≠t n‰, g‡i l° sÓng th∑n c·ng, c·ng dÚng kæm høn quü; sÓng ngıÈi ta th÷ b∞n mau nhı chËp v° Ωi r∂t xa, c›n sÓng cða m÷nh th÷ nh„i m¨i mËi ΩıÏc mÊt phüt thu‚c ΩÃ b∞n, c‹ khi phüt thu‚c l≠i hı kh·ng b∞n ΩıÏc, m° b∞n ra cÒng kh·ng Ωi ΩıÏc bao nhi≈u ΩıÈng, sˆc m≠nh c‹ khi cÒng kh·ng Ωð ΩÃ gi∆t ngıÈi ΩıÏc. Quµn khüng chi∆n cða ta lÓc ∂y, khœ giËi ch≤ng qua ch◊ nhiÀu gıÁm giüo, dÔ c‹ sÓng Ω≠n cÒng l° kiÃu cÒ Ω„ xıa, c‹ Ωünh th÷ l∂y g÷ m° Ωünh. Th∆ Ωünh cÒng kh·ng c‹, tˆc l° phÚc s≥n cüi cÁ thua n˘a r„i. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 42/42
Song le, chÓng ta Ω˜ng tıÍng mÊt ngıÈi c‹ chœ khœ anh hÔng nhı cÚ, kh·ng bi∆t tËi nh˘ng chÂ Ω‹ Ωµu. Cüi cÁ thua cÚ bi∆t trıËc, cÚ Ω¨ t˙ bi∆t sˆc m÷nh chıa c‹ th∆ Ωünh, nhıng m° nhµn ΩıÏc lÓc l›ng ngıÈi Ωang n· nˆc, n‹ng n®y, th÷ ph®i chÚp l∂y m° l°m ngay. Tˆc l° g¥p ΩıÏc cÁ hÊi thu∫n tiŒn kh·ng thÃ bﬁ qua. N∆u chÈ cho khi n°o d˙ bŸ ΩıÏc Ωð cüc thˆ, th÷ l›ng ngıÈi nguÊi m∂t c›n g÷, bÍi s˙ th∆ h„i Ω‹, ph®i ˆng thÈi, chË kh·ng ph®i l° Ω¨ thÈi ΩıÏc. Nhıng, cˆ l∂y binh l˙c b±ng sÓng høn Ω≠n x∂u nhı v∫y, cˆ l∂y cüi cÁ sÍ b÷nh b„ng nay Ωµy mai Ω‹ nhı v∫y, m° cÚ gıÏng g≠o c∑m c˙ ΩıÏc vËi quµn Phüp trong hai nØm trÈi, nghÿa l° t˜ cu‚i nØm 1885 Ω∆n nØm 1887, mËi thua ch≠y ra B∞c, Ωð bi∆t cüi sˆc ch‚ng ch‡i cða cÚ cÒng khü, n∆u kh·ng th÷ ch◊ trong m∂y thüng l° tan t°nh ngay. áo≠n tr≈n kia Ω¨ n‹i r±ng : cÚ Phan ra B∞c, c‚t ΩÃ hiŒu triŒu chœ sÿ ngo°i B∞c, n‰i l≈n l°m thanh th∆ cho m÷nh. H„i Ω‹, phong tr°o vØn thµn ngo°i B∞c cÒng lËn l∞m, tr°n kh∞p ra h∑u h∆t cüc t◊nh, thˆ nh∂t l° m∂y t◊nh H®i DıÁng, Nam áŸnh, B∞c Ninh, SÁn Tµy... t◊nh n°o cÒng c‹ mÊt v°i ngıÈi xıng hÔng. Nhıng trong Ω‹ ph∑n nhiÀu l° gi¥c cﬁ, ho¥c l° ch◊ l∂y t° thu∫t dÚ dµn, chˆ kh·ng ΩıÏc m∂y ngıÈi l°m Ωˆng Ω∞n ra viŒc. V® l≠i kh·ng hÏp sˆc vËi nhau, cho n≈n sÓng Phüp chÿa tËi Ωµu liÀn tan tËi Ω‹, ch≤ng th°nh ra mÊt th∆ l˙c g÷ Ωüng kÃ. CÚ Phan ra B∞c th∂y t÷nh th∆ nhı v∫y, l∂y l°m chün n®n, bi∆t r±ng vØn thµn B∞c h° kh·ng Ωð ΩÃ cho m÷nh nıÁng d˙a ΩıÏc, bøn gi® l°m mÊt ·ng tÓ t°i nghøo kh‰ Í NghŒ ra, ng„i d≠y h‡c mÊt nh° l°m ruÊng t≠i huyŒn Th≠ch Th∂t t◊nh SÁn Tµy. CÚ Í l°ng n°o nh° ai, bµy giÈ kh·ng thÃ hﬁi ra ΩıÏc. V÷ lÓc b∂y giÈ, cÚ th∂t b≠i m° Ωi, nhıng quµn Phüp vπn t∑m n¨ ri∆t l∞m, cho n≈n ph®i tr‚n trünh v° Ω‰i t≈n h‡, thünh ra ngay Ω∆n chð nh° nu·i cÚ ng„i d≠y h‡c, c‹ l¡ cÒng kh·ng bi∆t trong nh° m÷nh c‹ b∫c Ω≠i anh hÔng trÓ chµn. CÚ Í SÁn Tµy, nhıng vπn thıÈng c‹ thı t˜ giao thiŒp vËi anh em vØn thµn Í h≠t á·ng TriÀu t◊nh H®i DıÁng, h„i Ω‹ l° g‚c cüch m≠ng ngo°i B∞c, c›n c‹ thanh th∆ hÁn m∂y chÂ khüc. Song nh˘ng thı t˜ giao thiŒp nÊi dung th∆ n°o, t·i Ω¨ chŸu kh‹ m∂t c·ng sıu t∑m d˘ l∞m, cÒng kh·ng thÃ t÷m ra ΩıÏc. C‹ ΩiÀu l° cˆ l∂y l˚ m° Ωoün th÷ ch∞c ch◊ l° viŒc c‰ ΩÊng cüch m≠ng, v° ch◊ bi∆t r±ng cÚ c‹ v∫t s∞c ΩıÏc mÊt ngıÈi h°o kiŒt vÀ sau cÒng n‰i l≈n huy∆t chi∆n vËi binh Phüp ΩıÏc mıÈi m∂y nØm trÈi. NgıÈi ∂y l° ·ng Ho°ng Hoa Thüm, tˆc l° ·ng áÀ Thüm. LÓc n°y, Ho°ng Hoa Thüm, c›n tr¿ tu‰i, nhıng m° ngıÈi r∂t anh hÔng v° c‹ khœ khüi to, nhµn b∂y lµu nghe Ω≠i danh cÚ Phan, nay d› bi∆t tin cÚ Í SÁn Tµy, bøn t÷m tËi ΩÃ h∑u chuyŒn. CÚ th∂y Thüm l° ngıÈi Ω®m lıÏc, chœ khœ n≈n r∂t Ωem l›ng y≈u m∆n. Lu·n dŸp khuy∆n khœch Thüm n≈n g∞p khÍi nghÿa Í B∞c k¸. Nhıng t÷nh c®nh cÚ Phan lÓc n°y bu„n r∑u l∞m. V÷ mÚc Ωœch ra B∞c khi∆n cho cÚ n®n l›ng b˙c chœ, Ω∆n ΩÂi mÊt ngıÈi Ωang mu‚n v°o sinh ra t¯, khu∂y nıËc ch‡c trÈi, m° ph®i b÷nh b„ng thüc tœch l°m mÊt th°y Ω„ nh° qu≈, gﬂ Ω∑u nØm ba Ωˆa tr¿, b®o sao kh·ng bu„n ! NgıÈi ta th∂y tµm s˙ v· li≈u cða cÚ bÊc lÊ ra Í thi vØn. Süt khœ hÔng phong cða ·ng tıËng h„i n°o, giÈ l≠i vÀ cüi thÓ ngµm nga nh°n nh¨ cða nh° nho. C›n nhË ng°y m„ng mÊt t∆t nØm m∫u t˚ (1888), cÚ c‹ b°i thi khai bÓt nhı v∑y : Lıu oanh Ω÷nh ngo≠i ng˘ hoa chi. Hoa büo xuµn quy nhµn vŸ quˇ. B÷nh l¨nh büch ni≈n tı nh∫t nhiÕu; H„ng sÁn v≠n l˚ v‡ng vµn phi. Ng· gia h˘u giüo cØng trung hi∆u. Khüch ΩŸa v· tµm oün biŒt ly; Giai ti∆t thŸ nhµn h°nh l≠c xˆ; Ng¨ phÔng giai ti∆t b∂t thØng bi. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 43/43
MÊt b≠n l°ng nho Ω¨ dŸch ra qu‚c vØn, kh·ng theo thÃ th∂t ng·n, m° dŸch th°nh mÊt b°i lÚc büt nhı sau Ωµy, t·i tıÍng ch≤ng nh˘ng ΩÓng nghÿa cða nguy≈n vØn, l≠i c›n c‹ v¿ hay n˘a l° khüc : Ti∆ng oanh non n◊ sµn ngo°i Tin xuµn vÀ Ω‹ m° ngıÈi Í Ωµu ? Ng°n thu mÊt t∂m c· s∑u, Non H„ng nÓi Ng˙ mµy Ω∑u xa xa ? Hi∆u trung l° n∆p nh° ta, BiŒt ly Ω∂y khüch oün m° l°m chi ? Ti∆t vui ai cÒng vui v∑y, M° ta ri≈ng nÂi s∑u bi mÊt m÷nh ? Í chıÁng Ω∑u h∆t, t·i Ω¨ n‹i vØn chıÁng h‡ Phan ch∂t phüc h„n nhi≈n, nghÿ sao vi∆t th∆, kh·ng ıa b°o chu‚t Ω¡o g‡t g÷ ; ta cˆ xem b°i thi khai bÓt Ω‹ th÷ bi∆t. Tuy l° vØn chıÁng ch∂t phüc, tµm s˙ cÔng s∑u lÊ ra tr≈n m∂y v∑n thi, nhıng m° ngo°i chÂ ng·n t˜ ngıÈi ta vπn nh∫n th∂y chˆa chan trüng khœ nhiŒt trıÈng Ω‚i vËi quµn vıÁng, vËi gia qu‚c. G¥p ph®i c®nh bu„n th÷ bu„n, nhıng cüi chœ c∑n vıÁng cˆu qu‚c nhı Ω¨ k∆t tinh l≠i r„i, kh·ng c‹ mÊt sˆc m≠nh g÷ Ωünh cho tan, Ω∫p cho bÃ ra ΩıÏc n˘a. Ta n≈n bi∆t vËi cüi thµn th∆ phi≈u lıu v· v‡ng nhı Phan lÓc n°y, n∆u mÊt ngıÈi khüc kæm sÓt nghŸ l˙c can Ω®m, t∂t ph®i sinh ra chün n®n m° n®n chœ bi∆n tµm. R„i, b±ng kh·ng mai danh ∏n tœnh, c∑u l∂y s˙ trong s≠ch y≈n ‰n su‚t ΩÈi th÷ cÒng tÔy th∆ theo thÈi, t÷m ΩıÈng ra thÓ ΩÃ mıu l∂y c·ng danh s˙ s®n cho sıËng t∂m thµn, chˆ tÊi g÷ Ωeo Ωu‰i m¨i cüi günh giang san nguy hiÃm Í tr≈n vai cho mŒt ? Song, vËi mÊt ngıÈi c‹ quy∆t tµm nhiŒt huy∆t nhı cÚ, s˙ bu„n r∑u, s˙ th∂t v‡ng Ω¨ kh·ng th∞ng n‰i ΩıÏc ngıÈi, l≠i c›n røn ΩÓc cho ngıÈi ΩıÏc gan th≈m cˆng, khœ th≈m m≠nh. BÍi v∫y, cÚ suy nghÿ n∆u kh·ng nhÈ ΩıÏc l˙c lıÏng vØn thµn B∞c h° n‰i l≈n thanh ˆng vËi nhau th÷ th·i, ta l≠i trÍ vÀ qu≈ nh°, ch‚n cÒ, g‹p nh‹p t°n quµn, tÚ h‡p c˙u tıËng, r„i l≠i Ωünh liÀu v°o ra sinh t¯ mÊt phen n˘a Ω∆n ch∆t l° cÔng. CÚ bøn quy∆t k∆ trÍ vÀ H° Tÿnh, th÷ v˜a c‹ m∫t thı cða Cao Th∞ng gÍi ra n‹i rﬂ s˙ t÷nh v° mÈi cÚ vÀ g∂p. Tˆc kh∞c cÚ s¯a so≠n l≈n ΩıÈng nÊi ngay b˘a Ω‹. Ho°ng Hoa Thüm xin Ωi theo, nhıng cÚ c®n l≠i m° n‹i : — N∆u nh° ngıÁi c‹ chœ l°m viŒc lËn, th÷ ngay Í Ω∂t B∞c, kh·ng thi∆u g÷ chÂ c‹ thÃ dÚng vﬂ, miÕn l° ph®i bi∆t Ω≠i trıÏng phu Í ΩÈi chˆ c‹ ng≠i g÷ nh˘ng bıËc ch·ng gai, cˆ mÊt m˙c bÀn gan s∞t Ωü, Ω∆n ch∆t mËi th·i. NgıÈi ta n‹i r±ng cüch œt nØm sau, Ho°ng Hoa Thüm xıng hÔng Í Y≈n á∆, ΩıÁng Ω∑u vËi B®o hÊ c‹ tr≈n mıÈi nØm, cho tËi lÓc ch∆t, ph∑n nhiÀu c‹ chŸu ®nh hıÍng kœch thœch cða Phan trong lÓc “lµm biŒt t¥ng ng·n” n°y Ω‹. ViŒc quan ph›ng cða B®o hÊ g∞t gao, Ω∆n ΩÂi Phan kh·ng düm Ωi ΩıÈng bÊ, m¥c d∑u mau hÁn. CÚ ph®i Ωi ΩıÈng biÃn m° vÀ. Ghe v· tËi b∆n l°ng Mµn Xü Í chµn nÓi H„ng SÁn, g∑n chÏ Ch∆ thuÊc huyŒn La SÁn. Cao Th∞ng Ωem quµn ngh≈nh ti∆p t≠i Ωµy. CÚ bıËc l≈n bÈ, vui m˜ng c®m ΩÊng hiŒn tr≈n s∞c m¥t, vÂ vai Cao Th∞ng m° n‹i : — Nay chÓng ta l≠i c‹ thÃ Ω‚t chüy ng‡n l¯a Ω¨ t°n, l°m tıÁi nh°nh cµy Ω¨ hæo, th∫t nhÈ c‹ sˆc nh° ngıÁi lao kh‰ kinh doanh bi∆t m∂y ! Phan á÷nh PhÔng ñ trang 44/44