AIDS và cách chăm sóc đối với người bệnh ung thư

Chia sẻ: Than Kha Tu | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:81

Thêm vào BST

Báo xấu

789
lượt xem 202
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu dùng để hướng dẫn chăm sóc giảm nhẹ đối với người bệnh ung thư và AIDS tại gia đình và cộng đồng. Là tài liệu tham khảo cho sinh viên, giảng viên ngành Điều dưỡng và những gia đình có bệnh nhân ung thư và AIDS.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: AIDS và cách chăm sóc đối với người bệnh ung thư

Bé Y TÕ
Bé y tÕ Híng dÉn ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ngêi bÖnh ung th vµ AIDS Nhµ xuÊt b¶n y häc Hµ Néi - 2006
chñ biªn: TS. NguyÔn ThÞ Xuyªn Thø trëng Bé Y tÕ Phã chñ biªn: TS. Lý Ngäc KÝnh Vô trëng Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ TS. L¬ng Ngäc Khuª Phã Vô trëng Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ PGS.TS. NguyÔn B¸ §øc Gi¸m ®èc BÖnh viÖn K PGS.TS. NguyÔn §øc HiÒn ViÖn trëng ViÖn c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm vµ nhiÖt ®íi Quèc gia Héi ®ång chyªn m«n PGS.TS. NguyÔn B¸ §øc Gi¸m ®èc BÖnh viÖn K PGS.TS. NguyÔn §øc HiÒn ViÖn trëng ViÖn c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm vµ nhiÖt ®íi Quèc gia GS.TS. Tr¬ng ViÖt Dòng Vô trëng Vô Khoa häc vµ §µo t¹o - Bé Y tÕ PGS.TS. NguyÔn Thanh Liªm Gi¸m ®èc BÖnh viÖn Nhi Trung ¬ng TS. Lý Ngäc KÝnh Vô trëng Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ ThS. TrÇn Quang Trung Ch¸nh Thanh tra - Bé Y tÕ ThS. NguyÔn Huy Quang Phã Vô trëng Vô Ph¸p chÕ - Bé Y tÕ TS. Cao Minh Quang Côc trëng Côc Qu¶n lý Dîc ViÖt Nam - Bé Y tÕ BS. Hµ Th¸i S¬n Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ (Th ký) Ban biªn so¹n TS. L¬ng Ngäc Khuª Phã Vô trëng Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ ThS. Lª V¨n Kh¶m Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ ThS. NguyÔn TiÕn L©m ViÖn c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm vµ nhiÖt ®íi Quèc gia ThS. Ph¹m §øc Môc Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ TS. §ç ThÞ Ph¬ng Bé m«n Y häc cæ truyÒn - §¹i häc Y Hµ Néi ThS. Ph¹m ThÞ Thanh Thñy Khoa TruyÒn nhiÔm - BÖnh viÖn B¹ch Mai BS. NguyÔn ThÞ Phi YÕn Khoa §iÒu trÞ ®au - BÖnh viÖn K BS. NguyÔn ThÞ Minh Ngäc C¬ quan ph¸t triÓn quèc tÕ Hoa Kú ThS. Kimberly Green Tæ chøc søc kháe gia ®×nh quèc tÕ TS. Eric Krakauer §¹i Y khoa Havard Hoa Kú Tham gia biªn so¹n vµ cè vÊn chuyªn m«n DS. NguyÔn Ph¬ng Ch©m Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ TS. Bïi §øc D¬ng Phã Gi¸m ®èc BÖnh viÖn Lao vµ BÖnh phæi Trung ¬ng ThS. V¬ng ¸nh D¬ng Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ ThS. Ng« ThÞ BÝch Hµ Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ §D. NguyÔn ThÞ HiÒn BÖnh viÖn K TS. Bïi Vò Huy Phã Trëng khoa TruyÒn nhiÔm - BÖnh viÖn Nhi Trung ¬ng BS. NguyÔn ThÞ Huúnh Côc phßng chèng HIV/AIDS ViÖt Nam - Bé Y tÕ CN. §ç Trung Hng Vô Ph¸p chÕ - Bé Y tÕ TS. NguyÔn Duy Hng ViÖn Da liÔu Quèc gia TS. Bïi ThÕ Khanh Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ ThS. NguyÔn V¨n KÝnh P. Côc trëng Côc phßng chèng HIV/AIDS ViÖt Nam - Bé Y tÕ PGS. TS TrÇn ViÕt NghÞ ViÖn trëng ViÖn Søc kháe t©m thÇn BÖnh viÖn B¹ch Mai ThS. Phan Thu Ph¬ng Tæ chøc søc kháe gia ®×nh quèc tÕ ThS. Lª V¨n Qu¶ng BÖnh viÖn K §D. NguyÔn ThÞ Thôc ViÖn c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm vµ nhiÖt ®íi Quèc gia ThS. NguyÔn §øc TiÕn Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ TS. D¬ng B¸ Trùc BÖnh viÖn Nhi Trung ¬ng C¸c chuyªn gia trong níc vµ quèc tÕ Th ký ThS. Lª V¨n Kh¶m Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ BS. Hµ Th¸i S¬n Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ “ Híng dÉn ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ngêi bÖnh ung th vµ AIDS” ®îc x©y dùng, hoµn thµnh, in Ên vµ ph¸t hµnh víi sù hç trî cña C¬ quan ph¸t triÓn quèc tÕ Hoa Kú-USAID, Tæ chøc søc kháe gia ®×nh quèc tÕ FHI vµ Health Policy Initiative. I
Bé Y tÕ Sè: 3483 / Q§-BYT Céng hßa x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam §éc lËp - Tù do - H¹nh phóc Hµ Néi, ngµy 15 th¸ng 9 n¨m 2006 QuyÕt ®Þnh VÒ viÖc ban hµnh “Híng dÉn ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ngêi bÖnh ung th vµ AIDS” Bé trëng Bé Y tÕ C¨n cø NghÞ ®Þnh sè 49/2003/N§-CP ngµy 15/5/2003 cña ChÝnh phñ quy ®Þnh chøc n¨ng, nhiÖm vô, quyÒn h¹n vµ c¬ cÊu tæ chøc Bé Y tÕ; C¨n cø Biªn b¶n häp Héi ®ång chuyªn m«n nghiÖm thu Híng dÉn ch¨m sãc gi¶m nhÑ cho ngêi bÖnh ung th vµ HIV/AIDS ngµy 14/9/2006 ®îc thµnh lËp theo QuyÕt ®Þnh sè 2601/Q§-BYT ngµy 24/7/2006 cña Bé trëng Bé Y tÕ; Theo ®Ò nghÞ cña Vô trëng Vô §iÒu trÞ- Bé Y tÕ, QuyÕt ®Þnh: §iÒu 1. Ban hµnh kÌm theo QuyÕt ®Þnh nµy “Híng dÉn ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ngêi bÖnh ung th vµAIDS”. §iÒu 2. “Híng dÉn ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ngêi bÖnh ung th vµ AIDS” ®îc ¸p dông trong tÊt c¶ c¸c c¬ së kh¸m, ch÷a bÖnh c«ng lËp vµ ngoµi c«ng lËp. §iÒu 3. “Híng dÉn ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ngêi bÖnh ung th vµ AIDS” lµ tµi liÖu ®îc sö dông ®Ó híng dÉn ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ngêi bÖnh ung th vµ AIDS t¹i gia ®×nh vµ céng ®ång. §iÒu 4. QuyÕt ®Þnh nµy cã hiÖu lùc sau 15 ngµy kÓ tõ ngµy ký, ban hµnh. §iÒu 5. C¸c «ng, bµ: Ch¸nh V¨n phßng, Vô trëng Vô §iÒu trÞ, Ch¸nh Thanh tra, Vô trëng c¸c Vô vµ Côc trëng c¸c Côc thuéc Bé Y tÕ, Gi¸m ®èc c¸c bÖnh viÖn vµ ViÖn trëng c¸c ViÖn cã giêng bÖnh trùc thuéc Bé Y tÕ, Gi¸m ®èc Së Y tÕ c¸c tØnh, thµnh phè trùc thuéc Trung ¬ng vµ Thñ trëng y tÕ c¸c ngµnh chÞu tr¸ch nhiÖm thi hµnh QuyÕt ®Þnh nµy. N¬i nhËn: KT. Bé trëng - Nh §iÒu 4; Thø trëng - V¨n phßng ChÝnh phñ (Vô V¨n x·); - BT. TrÇn ThÞ Trung ChiÕn (®Ó b¸o c¸o); (§· ký) - C¸c Thø trëng (®Ó biÕt) - Lu VT, §Tr. NguyÔn ThÞ Xuyªn II
Môc lôc PhÇn I- Giíi thiÖu vÒ ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi 1 ngêi bÖnh ung th vµ AIDS I. Kh¸i niÖm 1 II. Nguyªn t¾c 1 1. C¸c nguyªn t¾c chung 1 2. Nguyªn t¾c hÖ qu¶ kÐp 2 III. TiÕp cËn ch¨m sãc gi¶m nhÑ 2 1. TiÕp cËn triÖu chøng 2 2. TiÕp cËn ch¨m sãc gi¶m nhÑ ë trÎ em 3 PhÇn II. Thùc hµnh ch¨m sãc gi¶m nhÑ 4 I. KiÓm so¸t ®au 4 1. Kh¸i niÖm ®au 4 2. Ph©n lo¹i ®au vµ nguyªn nh©n 4 2.1. Ph©n lo¹i ®au 4 2.2. Nguyªn nh©n ®au 4 3. §¸nh gi¸ ®au 4 4. Xö trÝ ®au ë ngêi lín vµ trÎ em 6 4.1. §iÒu trÞ ®au b»ng thuèc 6 4.1.1. Nguyªn t¾c chung 6 4.1.2. Thuèc gi¶m ®au kh«ng opioid 8 4.1.3. §iÒu trÞ gi¶m ®au b»ng opioid 10 4.1.3.1. Mét sè kh¸i niÖm cÇn chó ý 10 4.1.3.2. C¸c thuèc opioid cã t¸c dông kÐo dµi 11 4.1.3.3. C¸c thuèc opioid 11 4.1.3.4. T¸c dông kh«ng mong muèn cña thuèc opioid 13 4.1.3.5. Lu ý khi dõng ®iÒu trÞ opioid 14 4.1.4. C¸c thuèc hç trî trong ®iÒu trÞ ®au 14 4.2. §au ë ngêi bÖnh ung th vµ AIDS cã nghiÖn ma tóy 16 4.2.1. §au ë ngêi bÖnh ung th vµ AIDS cã nghiÖn ma tuý 16 4.2.2. §iÒu trÞ ®au ë ngêi bÖnh ung th vµ AIDS cã nghiÖn 17 ma tuý II. Xö trÝ triÖu chøng 18 1. Buån n«n vµ n«n 18 2. Tiªu ch¶y 19 3. T¸o bãn 21 4. §au miÖng vµ nuèt ®au 21 5. Khã thë 22 6. Ho 23 7. YÕu, mÖt mái 24 8. Sèt 24 III
9. MÊt ngñ 25 10. KÝch ®éng, bån chån 26 11. TrÇm c¶m, lo ©u 26 12. Ngøa 27 13. LoÐt do n»m l©u 28 III - Ch¨m sãc t©m lý x· héi cho ngêi bÖnh vµ ngêi 30 ch¨m sãc 1. Nh÷ng vÊn ®Ò chung 30 2. Néi dung ch¨m sãc t©m lý x· héi 30 2.1. Ngêi ch¨m sãc t©m lý x· héi 30 2. 2. PhÈm chÊt cÇn thiÕt khi ch¨m sãc t©m lý x· héi 30 2.3. Ph¬ng thøc t vÊn 31 2.4. C¸c can thiÖp ch¨m sãc t©m lý x· héi 32 2.4.1. X©y dùng mèi quan hÖ hîp t¸c ®iÒu trÞ 32 2.4.2. C¸c t×nh huèng t vÊn thêng xuyªn trong qu¸ 32 tr×nh ch¨m sãc 2.4.3. ChuyÓn tiÕp dÞch vô 32 3. Ch¨m sãc t©m lý x· héi cho trÎ em 33 4. Ch¨m sãc t©m lý x· héi ®èi víi ngêi ch¨m sãc 33 4.1. §¸nh gi¸ nhu cÇu 34 4.2. NhËn biÕt c¸c dÊu hiÖu cÇn can thiÖp 34 4.2.1. Qu¸ t¶i c«ng viÖc 34 4.2.2. C¸c dÊu hiÖu cña sù kiÖt søc 34 4.3. C¸c can thiÖp ch¨m sãc t©m lý x· héi 34 4.3.1. C¸c dÞch vô hç trî 35 4.3.2. Phßng ngõa t×nh tr¹ng kiÖt søc 35 4.3.3. §èi víi gia ®×nh ngêi bÖnh 35 PhÇn iii. Ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ngêi bÖnh AIDS 36 ®iÒu trÞ b»ng thuèc kh¸ng HIV (ARV) I. Hç trî t©m lý 36 1. C¸c biÓu hiÖn t©m lý 36 2. T vÊn hç trî 36 II. Hç trî tu©n thñ ®iÒu trÞ 36 1. C¸c yÕu tè ¶nh hëng tíi sù tu©n thñ 36 2. C¸c biÖn ph¸p gióp ngêi bÖnh tu©n thñ 37 III. Xö trÝ t¸c dông kh«ng mong muèn cña thuèc ARV 38 1. N«n vµ buån n«n 38 2. N«n, buån n«n kÌm theo ®au bông, sèt 38 3. Sèt vµ ph¸t ban 38 4. Tiªu ch¶y 38 IV
5. Tª b× ch©n tay 39 6. ThiÕu m¸u 39 7. Sái thËn, ®¸i m¸u 39 8. ¸c méng, chãng mÆt 39 9. Vµng da, vµng m¾t 40 10. Ph¶n øng phô nÆng 40 PhÇn IV. Ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ngêi bÖnh 42 ung th I. Ngêi bÖnh ®iÒu trÞ b»ng tia x¹ 42 1. C¸c biÕn chøng 42 2. Ch¨m sãc ngêi bÖnh ®ang x¹ trÞ 42 II. Ngêi bÖnh ®iÒu trÞ b»ng ho¸ chÊt 43 1. C¸c biÕn chøng 43 2. Xö trÝ 43 III. Ngêi bÖnh ®iÒu trÞ b»ng phÉu thuËt 44 PhÇn V. ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi trÎ em 45 I. C¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn 45 II. Kh¸m, ®¸nh gi¸ triÖu chøng 46 III. Xö trÝ mét sè triÖu chøng giai ®o¹n cuèi 47 IV. TrÎ bÞ mÊt cha mÑ, ngêi th©n 48 PhÇn VI. Ch¨m sãc ngêi bÖnh giai ®äan cuèi 50 I. Hç trî tinh thÇn 50 II. Gi¶m bít sù ®au ®ín 50 III. Ch¨m sãc ®iÒu dìng 50 IV. Ch¨m sãc lóc qua ®êi 51 PhÇn VII. Phô lôc 53 Phô lôc 1: Danh môc c¸c thuèc gi¶m ®au vµ c¸c biÖt dîc 53 thêng gÆp Phô lôc 2: Qu¶n lý sö dông thuèc gi¶m ®au g©y nghiÖn 55 Phô lôc 3 : B¶ng hái tãm t¾t ®¸nh gi¸ ®au 57 Phô lôc 4 : §¸nh gi¸ t©m lý 60 Phô lôc 5: Phßng ngõa nhiÔm khuÈn khi ch¨m sãc ngêi 63 nhiÔm HIV/AIDS t¹i nhµ vµ céng ®ång Phô lôc 6: Ch¨m sãc gi¶m nhÑ b»ng y häc cæ truyÒn 65 V
Bé y tÕ Céng hßa x· héi chñ nghÜa viÖt nam §éc lËp - Tù do - H¹nh phóc Híng dÉn ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ngêi bÖnh ung th vµ aids (Ban hµnh kÌm theo QuyÕt ®Þnh sè 3483 /Q§-BYT ngµy 15/9/2006 cña Bé trëng Bé Y tÕ ) PhÇn i Giíi thiÖu vÒ ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ngêi bÖnh ung th vµ AIDS I. kh¸i niÖm Ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ngêi m¾c bÖnh ung th vµ ngêi bÖnh AIDS lµ phèi hîp c¸c biÖn ph¸p nh»m c¶i thiÖn chÊt lîng cuéc sèng cña ngêi bÖnh b»ng c¸ch phßng ngõa, ph¸t hiÖn sím, ®iÒu trÞ ®au vµ xö trÝ c¸c triÖu chøng thùc thÓ, t vÊn vµ hç trî gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò t©m lý - x· héi mµ ngêi bÖnh vµ gia ®×nh hä ph¶i chÞu ®ùng. II. Nguyªn t¾c 1. C¸c nguyªn t¾c chung a) Dµnh cho tÊt c¶ nh÷ng ngêi m¾c bÖnh ung th vµAIDS; b) TiÕn hµnh ngay tõ khi ph¸t hiÖn bÖnh vµ duy tr× trong suèt qu¸ tr×nh diÔn biÕn cña bÖnh (h×nh 1); c) Phèi hîp víi c¸c biÖn ph¸p ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu; d) Thóc ®Èy viÖc tu©n thñ c¸c ph¬ng ph¸p ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu vµ gi¶m bít t¸c dông kh«ng mong muèn cña c¸c ph¬ng ph¸p ®iÒu trÞ ®ã; ®) Hç trî ngêi bÖnh sèng tÝch cùc ®Õn cuèi ®êi; e) Coi cuéc sèng vµ c¸i chÕt lµ mét tiÕn tr×nh b×nh thêng, kh«ng cè ý ®Èy nhanh hoÆc tr× ho·n c¸i chÕt; g) Ch¨m sãc vÒ t©m lý - x· héi lµ yÕu tè quan träng trong ch¨m sãc gi¶m nhÑ; h) Hç trî gia ®×nh ngêi bÖnh trong thêi gian ngêi bÖnh ®au èm vµ khi qua ®êi; i) X©y dùng m« h×nh ch¨m sãc gi¶m nhÑ theo h×nh thøc “Nhãm ch¨m sãc ®a thµnh phÇn”, trong ®ã ngêi bÖnh lµ trung t©m, cã sù tham gia cña nh©n viªn y tÕ, gia ®×nh ngêi bÖnh, nh©n viªn x· héi, ngêi t×nh nguyÖn .v.v.; k) Thùc hiÖn t¹i c¸c c¬ së y tÕ, t¹i gia ®×nh vµ céng ®ång. §iÒu trÞ ®Æc hiÖu theo bÖnh Ch¨m sãc gi¶m nhÑ Ph¸t hiÖn bÖnh ChÕt H×nh 1: Ch¨m sãc gi¶m nhÑ trong tiÕn tr×nh bÖnh 1
2. Nguyªn t¾c “HÖ qu¶ kÐp” a) Mäi ph¬ng ph¸p ®iÒu trÞ ®Òu cã thÓ cã nh÷ng t¸c dông kh«ng mong muèn. Ngêi bÖnh ë giai ®o¹n cuèi bÞ ®au vµ cã c¸c triÖu chøng khã chÞu, nÕu cã nguyÖn väng th× cã thÓ sö dông c¸c thuèc ®iÒu trÞ víi môc ®Ých ®¬n thuÇn lµ gióp hä dÔ chÞu h¬n mÆc dï cã thÓ x¶y ra c¸c t¸c dông kh«ng mong muèn cña thuèc. b) Nguyªn t¾c nµy thêng ®îc ¸p dông trong ch¨m sãc giai ®o¹n cuèi ®Ó c©n nh¾c biÖn ph¸p ®iÒu trÞ tèt nhÊt khi mµ c¸c biÖn ph¸p ®Òu cã nguy c¬ g©y ra c¸c t¸c dông kh«ng mong muèn. VÝ dô, ngêi bÖnh ung th giai ®o¹n cuèi cã ®au nÆng kÌm theo khã thë vÉn cã thÓ dïng opioid liÒu cao mÆc dï viÖc ®iÒu trÞ cã thÓ cã nguy c¬ g©y ngñ, gi¶m huyÕt ¸p, rèi lo¹n h« hÊp. c) Bèn ®iÒu kiÖn ¸p dông nguyªn t¾c “HÖ qu¶ kÐp“, bao gåm: - QuyÕt ®Þnh biÖn ph¸p ®iÒu trÞ ph¶i ®¶m b¶o tÝnh ®¹o ®øc; - Môc ®Ých duy nhÊt cña ®iÒu trÞ lµ nh»m mang l¹i t¸c dông nh gi¶m ®au vµ gi¶m khã chÞu cho ngêi bÖnh ®ang hÊp hèi; - Kh«ng ®îc coi t¸c dông kh«ng mong muèn cña thuèc (cã thÓ g©y tö vong) lµ c¸ch ®Ó ®¹t ®îc t¸c dông tèt (gióp ngêi bÖnh dÔ chÞu); - C¸c lîi Ých tÝch cùc do thuèc ®em l¹i ph¶i vît tréi so víi c¸c t¸c dông xÊu kh«ng mong muèn cã thÓ x¶y ra. III. TiÕp cËn ch¨m sãc gi¶m nhÑ 1. TiÕp cËn triÖu chøng a) C¸c triÖu chøng g©y khã chÞu rÊt hay gÆp ë ngêi bÖnh ung th vµ AIDS. C¸c triÖu chøng cã thÓ xuÊt hiÖn ë nh÷ng giai ®o¹n kh¸c nhau cña bÖnh, do tiÕn triÓn cña bÖnh hoÆc t¸c dông kh«ng mong muèn cña c¸c biÖn ph¸p ®iÒu trÞ. CÇn chñ ®éng, tÝch cùc ph¸t hiÖn sím c¸c triÖu chøng nµy, ch¨m sãc ®Çy ®ñ ®Ó gióp ngêi bÖnh bít khã chÞu, c¶i thiÖn chÊt lîng cuéc sèng vµ hç trî ®iÒu trÞ bÖnh. b) Mçi triÖu chøng g©y khã chÞu thêng liªn quan ®Õn nh÷ng nguyªn nh©n nhÊt ®Þnh vÒ thùc thÓ hoÆc t©m lý. CÇn khai th¸c kü bÖnh sö , kh¸m cÈn thËn, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ xÐt nghiÖm vµ thùc hiÖn c¸c th¨m dß cÇn thiÕt ®Ó x¸c ®Þnh nguyªn nh©n. c) NhiÒu triÖu chøng lµ tr¶i nghiÖm riªng cña ngêi bÖnh, kh«ng thÓ chØ dùa vµo kh¸m l©m sµng vµ xÐt nghiÖm. Nh©n viªn y tÕ cÇn t«n träng nh÷ng g× ngêi bÖnh m« t¶ h¬n lµ dùa trªn ®¸nh gi¸ chñ quan cña m×nh. NhiÒu khi viÖc ®¸nh gi¸ triÖu chøng gÆp khã kh¨n h¬n víi trÎ em cha biÕt nãi, hoÆc ngêi lín bÞ thiÓu n¨ng trÝ tuÖ v× ngêi bÖnh kh«ng thÓ m« t¶ l¹i triÖu chøng vµ møc ®é khã chÞu. Trong trêng hîp nµy, cÇn dùa trªn c¸c dÊu hiÖu t×m thÊy qua th¨m kh¸m vµ m« t¶ cña ngêi ch¨m sãc. d) CÇn x¸c ®Þnh møc ®é cña triÖu chøng ®Ó xö trÝ kÞp thêi vµ tÝch cùc. Trong mét sè trêng hîp, cÇn xö trÝ ngay b»ng nh÷ng thuèc phï hîp víi c¨n nguyªn cã nhiÒu triÖu chøng hç trî chÈn ®o¸n nhÊt, mµ kh«ng cÇn ph¶i chê kÕt qu¶ c¸c xÐt nghiÖm kh¼ng ®Þnh. C¸c néi dung chÝnh trong ®¸nh gi¸ triÖu chøng Hái bÖnh sö -TiÕn triÓn cña triÖu chøng: thêi ®iÓm b¾t ®Çu, tÇn suÊt xuÊt hiÖn, cêng ®é, ®Æc ®iÓm, c¸c yÕu tè lµm cho triÖu chøng t¨ng lªn hay gi¶m ®i, t¸c ®éng cña triÖu chøng ®Õn c¸c chøc n¨ng cña c¬ thÓ. CÇn ghi nhËn ý kiÕn cña ngêi bÖnh vÒ nguyªn nh©n g©y ra triÖu chøng). 2
- §iÒu trÞ tríc ®©y vµ kÕt qu¶ ®iÒu trÞ; - C¸c yÕu tè x· héi: gia ®×nh (c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh, hoµn c¶nh sèng…), t¸c ®éng cña bÖnh tËt vµ triÖu chøng ®èi víi cuéc sèng gia ®×nh vµ chÊt lîng cuéc sèng cña c¸ nh©n ngêi bÖnh, tiÒn sö l¹m dông c¸c chÊt g©y nghiÖn; - TiÒn sö dÞ øng thuèc; - C¸c thuèc hiÖn t¹i ®ang sö dông. Kh¸m thùc thÓ - Th¨m kh¸m toµn diÖn, chó ý ®Õn c¸c bé phËn c¬ thÓ bÞ ¶nh hëng - §¸nh gi¸ ¶nh hëng cña triÖu chøng ®Õn chøc n¨ng vµ bé phËn c¬ thÓ bÞ ¶nh hëng, bao gåm c¶ t×nh tr¹ng t©m lý vµ tinh thÇn cña ngêi bÖnh - §¸nh gi¸ møc ®é nÆng vµ møc ®é cña triÖu chøng - S¬ bé x¸c ®Þnh nguyªn nh©n g©y ra c¸c triÖu chøng. §¸nh gi¸ c¸c kÕt qu¶ xÐt nghiÖm vµ th¨m dß cËn l©m sµng §a ra c¸c chÈn ®o¸n ph©n biÖt ®) Xö trÝ triÖu chøng cã hiÖu qu¶ nhÊt khi ®iÒu trÞ ®îc nguyªn nh©n g©y ra triÖu chøng ®ã. Trong nhiÒu trêng hîp, c¸c triÖu chøng sÏ gi¶m ®i khi ngêi bÖnh ®îc ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu (ngêi bÖnh AIDS ®îc ®iÒu trÞ b»ng thuèc ARV hoÆc thuèc kh¸ng sinh ®iÒu trÞ nhiÔm trïng c¬ héi, ngêi bÖnh ung th ®îc ®iÒu trÞ b»ng hãa chÊt). Ch¨m sãc gi¶m nhÑ cã thÓ lµm gi¶m bít triÖu chøng mét c¸ch nhanh chãng vµ hiÖu qu¶ tríc khi ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu cã t¸c dông. e) C¸c biÖn ph¸p ch¨m sãc vµ ®iÒu trÞ ph¶i dùa trªn c¬ së tù nguyÖn cña ngêi bÖnh, phï hîp víi t×nh tr¹ng bÖnh vµ hoµn c¶nh cô thÓ cña tõng ngêi bÖnh. g) CÇn n¾m râ c¸c t¸c dông kh«ng mong muèn hay ®éc tÝnh tiÒm tµng cña c¸c thuèc ®iÒu trÞ ®Ó kiÓm so¸t vµ gi¶m thiÓu tèi ®a c¸c t¸c dông kh«ng mong muèn nµy. 2. TiÕp cËn ch¨m sãc gi¶m nhÑ ë trÎ em Trong thùc hµnh ch¨m sãc gi¶m nhÑ cho trÎ em, cÇn chó ý ®Õn c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn vÒ thÓ chÊt, trÝ tuÖ, tinh thÇn cña trÎ vµ cÇn cã kü n¨ng th¨m kh¸m, ®¸nh gi¸ phï hîp. RÊt nhiÒu trÎ em nhiÔm HIV cã thÓ ®· mÊt cha hoÆc mÑ hoÆc mÊt c¶ cha vµ mÑ. Do ®ã, viÖc ch¨m sãc hç trî trÎ em ®· mÊt ngêi th©n lµ mét néi dung rÊt quan träng vµ cÇn thiÕt. 3
PhÇn II Thùc hµnh ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ngêi bÖnh ung th vµ AIDS I. kiÓm so¸t §au 1. Kh¸i niÖm ®au §au lµ c¶m gi¸c khã chÞu ë mét ngêi do tæn th¬ng m« hiÖn cã hoÆc tiÒm tµng, hoÆc ®îc m« t¶ gièng nh cã tæn th¬ng m« thùc sù mµ ngêi ®ã ®ang ph¶i chÞu ®ùng. 2. Ph©n lo¹i vµ nguyªn nh©n ®au 2.1. Ph©n lo¹i ®au: Cã 2 kiÓu ®au chÝnh, gåm: a) §au c¶m thô: §au do kÝch thÝch c¸c ®Çu mót thô c¶m cña c¸c d©y thÇn kinh cßn nguyªn vÑn cha bÞ tæn th¬ng. §au c¶m thô ®îc chia thµnh hai nhãm lµ ®au th©n thÓ vµ ®au t¹ng. - §au th©n thÓ: C¸c ®Çu mót thÇn kinh t¹i da, m« c¬ x¬ng khíp bÞ kÝch thÝch, thêng lµ ®au khu tró. §au t¹i da thêng cã c¶m gi¸c buèt, báng r¸t, nhãi nh bÞ ®©m. §au c¬ x¬ng khíp thêng cã c¶m gi¸c nhøc, ©m Ø. - §au t¹ng (t¹ng ®Æc vµ t¹ng rçng): C¸c ®Çu mót thÇn kinh t¹i c¸c t¹ng bÞ kÝch thÝch do th©m nhiÔm, chÌn Ðp, to hoÆc c¨ng c¸c t¹ng. §au thêng kh«ng khu tró vµ cã c¶m gi¸c gièng nh bÞ chÌn Ðp hay bÞ siÕt chÆt. b) §au do bÖnh lý thÇn kinh: §au do tæn th¬ng c¸c m« thÇn kinh ngo¹i vi hoÆc trung ¬ng. §au thêng cã c¶m gi¸c báng r¸t, nh bÞ ®iÖn giËt, tª b×, hay t¨ng c¶m (®au chØ do ®éng ch¹m nhÑ g©y nªn) t¹i nh÷ng vïng bÞ chi phèi bëi c¸c d©y thÇn kinh bÞ tæn th¬ng. 2.2. Nguyªn nh©n ®au a) Tæn th¬ng m« thùc sù: §au do nhiÔm khuÈn, ph¶n øng viªm, khèi u, thiÕu m¸u côc bé, chÊn th¬ng, c¸c thñ thuËt can thiÖp y tÕ, ®éc tÝnh cña thuèc v.v… b) Tæn th¬ng m« tiÒm tµng: Cã bÖnh lý kh«ng cã tæn th¬ng m« nhng vÉn g©y ®au, vÝ dô nh ®au sîi c¬ (fibromyalgia). c) C¸c yÕu tè t©m lý-x· héi: - C¸c rèi lo¹n t©m thÇn nh trÇm c¶m hay tr¹ng th¸i lo l¾ng, bån chån cã thÓ g©y ra ®au hoÆc lµm cho t×nh tr¹ng ®au thùc thÓ nÆng thªm; vµ ngîc l¹i, ®au thùc thÓ còng cã thÓ g©y ra c¸c rèi lo¹n t©m thÇn nh trÇm c¶m hoÆc lo ©u. - C¸c héi chøng t©m lý kh¸c cã thÓ dÉn ®Õn ®au m¹n tÝnh, nh ®au t©m lý kÐo dµi dÉn ®Õn ®au thùc thÓ hãa, rèi lo¹n do chuyÓn ®æi, rèi lo¹n do chÊn ®éng t©m lý sau chÊn th¬ng, chøng hoang tëng vµ rèi lo¹n c¶m gi¸c ®au do bÖnh t©m thÇn. C¸c héi chøng t©m lý cã thÓ g©y nªn ®au hoÆc lµm ®au nÆng thªm. - Trong mét sè trêng hîp, ®iÒu trÞ gi¶m ®au sÏ kh«ng cã kÕt qu¶ nÕu kh«ng chÈn ®o¸n vµ ®iÒu trÞ ®îc nguyªn nh©n c¬ b¶n nh c¸c tr¹ng th¸i trÇm c¶m, lo ©u hoÆc c¸c vÊn ®Ò t©m lý kh¸c. 3. §¸nh gi¸ ®au a) TiÒn sö ®au: §au tõ bao giê, kÐo dµi bao l©u, yÕu tè nµo lµm cho ®au t¨ng lªn hoÆc gi¶m ®i, vÞ trÝ ®au, ®au cã lan hay kh«ng, cêng ®é, tÝnh chÊt ®au, c¸c biÖn ph¸p ®iÒu trÞ ®· dïng, tiÒn sö c¸c bÖnh liªn quan. 4
b) §¸nh gi¸ kiÓu ®au: (Xem phÇn 2.1) c) T×m nguyªn nh©n ®au: - Kh¸m thùc thÓ ph¸t hiÖn c¸c bÖnh hoÆc c¸c héi chøng; - §¸nh gi¸ tæng thÓ c¸c yÕu tè t©m lý, x· héi, tinh thÇn, tÝn ngìng, thãi quen sinh ho¹t. d) §¸nh gi¸ møc ®é ®au: - Møc ®é ®au ®îc ®¸nh gi¸ dùa trªn c¬ së bÖnh nh©n tù ®¸nh gi¸. - §Ó cã thÓ theo dâi, so s¸nh tiÕn triÓn ®au, nªn sö dông cïng mét thang ®¸nh gi¸ trong mäi lÇn kh¸m. Cã thÓ sö dông mét trong c¸c c«ng cô díi ®©y ®Ó ®¸nh gi¸. Lu ý: So s¸nh thang ®iÓm, møc ®é ®au gi÷a c¸c lÇn kh¸m chØ cã gi¸ trÞ trªn tõng ngêi bÖnh, kh«ng cã gi¸ trÞ so s¸nh gi÷a c¸c ngêi bÖnh víi nhau. C«ng cô sè 1: Thang ®iÓm cêng ®é ®au - C«ng cô nµy thÝch hîp víi ngêi lín; cã thÓ dïng ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é ®au c¶ ë lÇn kh¸m hiÖn t¹i vµ nh÷ng lÇn ®au tríc ®©y. - Cã thÓ gi¶i thÝch b»ng lêi c¸c møc ®é ®au tõ 0-10 cho ngêi bÖnh hoÆc vÏ l¹i c«ng cô ra giÊy ®Ó sö dông. Ghi l¹i møc ®é ®au do ngêi bÖnh tù ®¸nh gi¸ ®Ó ®a ra quyÕt ®Þnh ®iÒu trÞ vµ theo dâi, so s¸nh gi÷a c¸c lÇn kh¸m. Thang ®iÓm cêng ®é ®au 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Kh«ng §au §au khñng ®au võa khiÕp nhÊt C«ng cô sè 2: Thang ®¸nh gi¸ ®au theo “NÐt mÆt Wong-Baker“ -C«ng cô nµy ®¬n gi¶n, thÝch hîp cho trÎ em vµ thÝch hîp ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é ®au cña lÇn kh¸m hiÖn t¹i. - Gi¶i thÝch cho ngêi bÖnh vÒ tõng khu«n mÆt thÓ hiÖn ®ang vui vÎ v× kh«ng ®au hay ®ang ®au hoÆc rÊt ®au: biÓu hiÖn b»ng ®é cong vµ chiÒu cong cña miÖng, cung mµy, ¸nh m¾t. - §Ò nghÞ ngêi bÖnh tù chän khu«n mÆt m« t¶ ®óng nhÊt møc ®é ®au hiÖn t¹i. Ghi l¹i sè møc ®é ®au do ngêi bÖnh tù ®¸nh gi¸ ®Ó ®a ra quyÕt ®Þnh ®iÒu trÞ vµ theo dâi, so s¸nh gi÷a c¸c lÇn kh¸m. Thang ®¸nh gi¸ ®au theo nÐt mÆt Wong-Baker 5
0 1 2 3 4 5 Kh«ng H¬i H¬i §au §au Cùc kú ®au ®au ®au h¬n h¬n n÷a nhiÒu ®au - KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ møc ®é ®au Thang ®iÓm Thang ®¸nh gi¸ ®au theo Møc ®é ®au cêng ®é ®au “NÐt mÆt Wong-Baker” §au nhÑ 1-3 H¬i ®au H¬i ®au h¬n §au võa 4-6 §au h¬n n÷a §au h¬n nhiÒu §au nÆng trªn 7 vµ cùc kú ®au ®) B¶ng hái Tãm t¾t ®¸nh gi¸ ®au (Phô lôc 3) còng lµ mét c«ng cô thêng ®îc dïng trong c¸c nghiªn cøu ®au ë ngêi bÖnh ung th vµ AIDS t¹i c¸c c¬ së ®iÒu trÞ khi muèn ®¸nh gi¸, theo dâi t¸c ®éng cña ®au lªn c¸c khÝa c¹nh cña chÊt lîng cuéc sèng. e) Lu ý: TrÎ nhá vÉn c¶m thÊy ®au vµ khã chÞu ngay c¶ khi trÎ kh«ng cã biÓu hiÖn ra ngoµi lµ ®ang bÞ ®au. TrÎ nhá thêng kh«ng kªu ®au ®îc, do vËy khi ®¸nh gi¸ ®au cÇn quan s¸t kü trÎ vµ dùa vµo lêi kÓ cña ngêi ch¨m sãc. 4. Xö trÝ ®au ë ngêi lín vµ trÎ em a) Ngêi bÖnh bÞ ®au cÇn ®îc xö trÝ nh»m gi¶m ®au vµ c¶i thiÖn chÊt lîng cuéc sèng cña hä trong mäi giai ®o¹n cña bÖnh. b) Xö trÝ ®au lµ gi¶m cêng ®é ®au vµ ng¨n chÆn ®au t¸i ph¸t. Xö trÝ ®au cã kÕt qu¶ lµ khi ngêi bÖnh thÊy hÕt ®au, tho¶i m¸i vµ cã thÓ duy tr× ®îc c¸c ho¹t ®éng b×nh thêng. c) Xö trÝ ®au cã thÓ ®îc tiÕn hµnh t¹i c¸c c¬ së y tÕ, t¹i nhµ, céng ®ång. d) T«n träng vµ ghi nhËn m« t¶ cña ngêi bÖnh vÒ c¶m gi¸c ®au vµ hiÖu qu¶ gi¶m ®au cña c¸c biÖn ph¸p can thiÖp, kÓ c¶ khi ngêi bÖnh ®ang sö dông chÊt g©y nghiÖn. ®) Kh«ng chØ sö dông c¸c biÖn ph¸p xö trÝ b»ng thuèc mµ ph¶i kÕt hîp c¶ c¸c biÖn ph¸p kh«ng dïng thuèc vµ lu«n chó ý ®Õn c¸c vÊn ®Ò vÒ t©m lý. e) C¸c biÖn ph¸p gi¶m ®au vµ liÒu lîng thuèc ®îc sö dông tuú thuéc vµo tõng ngêi bÖnh. 4.1. §iÒu trÞ ®au b»ng thuèc 4.1.1. Nguyªn t¾c chung a) §êng dïng: ¦u tiªn sö dông ®êng uèng trõ khi ngêi bÖnh kh«ng thÓ uèng ®îc hoÆc ®au qu¸ møc cÇn ®îc kÞp thêi xö trÝ nhanh chãng vµ tÝch cùc. b) Mçi ngêi bÖnh cã liÒu thuèc gi¶m ®au kh¸c nhau, liÒu ®óng lµ liÒu ®ñ ®Ó khèng chÕ ®au. 6
c) Theo dâi: Ph¶i chó ý theo dâi s¸t ®¸p øng víi ®iÒu trÞ cña ngêi bÖnh ®Ó b¶o ®¶m hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ lµ cao nhÊt mµ t¸c dông kh«ng mong muèn l¹i Ýt nhÊt. d) Sö dông Thang gi¶m ®au ba bËc cña Tæ chøc Y tÕ thÕ giíi (h×nh 2): - §au nhÑ: Dïng c¸c thuèc gi¶m ®au kh«ng opioid, cã thÓ dïng thªm thuèc hç trî gi¶m ®au; - §au võa: Dïng c¸c thuèc gi¶m ®au opioid nhÑ, kÕt hîp víi c¸c thuèc gi¶m ®au kh«ng opioid, cã thÓ dïng thªm thuèc hç trî gi¶m ®au; - §au nÆng: Dïng c¸c thuèc gi¶m ®au opioid m¹nh, kÕt hîp víi c¸c thuèc gi¶m ®au kh«ng opioid, cã thÓ dïng thªm thuèc hç trî gi¶m ®au. 3 Thuèc opioid §au dai d¼ng m¹nh +/- thuèc hoÆc t¨ng lªn §au nÆng hç trî 2 Thuèc opioid §au dai d¼ng nhÑ +/- thuèc hoÆc t¨ng lªn §au võa hç trî 1 Thuèc kh«ng opioid +/- thuèc §au nhÑ hç trî H×nh 2 : Thang gi¶m ®au ba bËc cña Tæ chøc y tÕ thÕ giíi đ) LiÒu lîng § LiÒu ®Òu ®Æn theo giê: Dïng thuèc gi¶m ®au thêng xuyªn, ®Òu ®Æn theo giê, theo tõng kho¶ng thêi gian cè ®Þnh, liÒu tiÕp sau ph¶i dïng tríc khi liÒu tríc hoµn toµn hÕt t¸c dông. § LiÒu ®ét xuÊt: Lµ nh÷ng liÒu bæ sung thªm vµo liÒu thêng xuyªn ®Ó khèng chÕ c¸c c¬n ®au ®ét xuÊt (cßn gäi lµ liÒu “cøu hé”). - C¸c thuèc gi¶m ®au kh«ng opioid (nh paracetamol, thuèc gi¶m ®au kh«ng steroid) chØ ®îc dïng liÒu lîng tèi ®a nhÊt ®Þnh trong mét ngµy v× cã thÓ cã c¸c ph¶n øng cã h¹i nÆng nÕu vît qu¸ liÒu quy ®Þnh. Do ®ã, c¸c thuèc gi¶m ®au kh«ng opioid cã t¸c dông rÊt h¹n chÕ trong khèng chÕ c¸c c¬n ®au cÊp tÝnh. - Kh«ng nªn dïng c¸c thuèc hç trî gi¶m ®au trong ®au do bÖnh lý thÇn kinh ®Ó ®iÒu trÞ c¸c c¬n ®au ®ét xuÊt. - Khi sö dông c¸c thuèc gi¶m ®au opioid t¹i c¸c c¬ së ®iÒu trÞ ngo¹i tró, liÒu khèng chÕ c¬n ®au ®ét xuÊt xÊp xØ 10% tæng liÒu opioid cho c¶ ngµy. VÝ dô: Ngêi bÖnh sö dông morphin ®êng uèng 10mg/lÇn x 4giê/lÇn: - Tæng liÒu dïng trong ngµy lµ 10mg x 6 lÇn = 60mg - LiÒu khèng chÕ c¬n ®au ®ét xuÊt lµ: 10% X 60mg = 6mg/c¬n ®au ®ét xuÊt, dïng 2- 4giê mét lÇn theo nhu cÇu 7
- Khi ph¶i dïng nhiÒu liÒu ®ét xuÊt trong ngµy, cÇn bæ sung thªm tæng liÒu ®ét xuÊt hµng ngµy vµo liÒu thêng xuyªn theo giê. VÝ dô: Ngêi bÖnh dïng morphin 10mg/lÇn x 4giê/lÇn CÇn dïng liÒu “cøu hé” khèng chÕ c¬n ®au ®ét xuÊt 6mg/lÇn vµ dïng 5 lÇn trong ngµy. - Tæng lîng liÒu “cøu hé” lµ: 6mg/lÇn x 5lÇn/ngµy = 30mg/ngµy - VËy ph¶i t¨ng liÒu thêng xuyªn theo giê tõ 10mg lªn 15mg/lÇn x 4giê/lÇn. - Víi c¸c c¬n ®au ph¸t sinh do sinh ho¹t nh khi t¾m röa, ®i l¹i,... nªn cho dïng thuèc gi¶m ®au 20-30 phót tríc khi tiÕn hµnh ho¹t ®éng ®ã. 4.1.2. Thuèc gi¶m ®au kh«ng opioid B¶ng 1: C¸c thuèc gi¶m ®au kh«ng opioid vµ c¸ch sö dông Tªn thuèc vµ LiÒu Kho¶ng c¸ch LiÒu tèi Lu ý §êng dïng b¾t ®Çu gi÷a c¸c lÇn ®a hµng dïng thuèc ngµy C¸c thuèc ®îc khuyÕn c¸o: Acetaminophen Ngêi lín: 4-6 giê/ lÇn 4000mg - Gi¶m liÒu hoÆc kh«ng (Paracetamol viªn 500 1000 dïng cho ngêi bÞ bÖnh nÐn, xi-r« dµnh mg gan. cho trÎ em hµm - Dïng qu¸ liÒu cã thÓ lîng tuú theo g©y ngé ®éc víi gan. tõng nhµ s¶n xuÊt) TrÎ em: TrÎ em : 10-15mg/kg Kh«ng §êng uèng qu¸ 60mg/kg Thuèc chèng viªm kh«ng steroid (NSAIDs) Ibuprofen Ngêi lín: 6-8 giê / lÇn Ngêi lín: - NÕu dïng kÐo dµi ph¶i (Viªn nÐn c¸c 400-800mg 2400mg dïng kÌm c¸c thuèc dù lo¹i 200, 300, phßng c¸c ph¶n øng cã h¹i 400, 600, 800mg; cña thuèc nµy ®èi víi d¹ xi-r« dµnh cho dµy, ruét (chíng bông, trÎ em hµm lîng buån n«n, n«n, ch¶y m¸u TrÎ em: TrÎ em: tuú theo tõng nhµ d¹ dµy ruét, loÐt d¹ dµy 5-10mg/kg kh«ng s¶n xuÊt) tiÕn triÓn) dïng - Dïng liÒu thÊp ë ngêi qu¸ liÒu §êng uèng bÞ bÖnh gan nÆng quy ®Þnh C¸c thuèc cã thÓ c©n nh¾c lùa chän kh¸c 8
Choline Ngêi lín: 8 -12 giê/ lÇn Ngêi lín: - Kh«ng cã t¸c dông huû magnesium 500- 3000mg tiÓu cÇu trisalicylate 1000mg - Ýt ®éc tÝnh ®èi víi d¹ dµy, ruét h¬n c¸c thuèc §êng uèng TrÎ em: TrÎ em: NSAIDS kh¸c 25mg/kg kh«ng - Ph¶i gi¶m liÒu ë ngêi dïng qu¸ bÞ suy thËn liÒu quy ®Þnh. Diclofenac Ngêi lín: 8 -12 giê/ lÇn 200mg - NÕu dïng kÐo dµi ph¶i (d¹ng gi¶i 25-75mg dïng kÌm thuèc dù phßng phãng nhanh) c¸c ph¶n øng cã h¹i cña thuèc nµy ®èi víi d¹ dµy, §êng uèng ruét - Gi¶m liÒu khi cã suy gi¶m chøc n¨ng thËn Diflunisal Ngêi lín: 12 giê/ lÇn 1000mg 500mg §êng uèng Etodolac Ngêi lín: 8 giê/ lÇn 1200mg (d¹ng gi¶i 200-400mg phãng nhanh) §êng uèng Fenoprofen Ngêi lín: 6 giê/ lÇn 3200mg 200mg §êng uèng - Kh«ng nªn dïng kÐo dµi Ketoprofen Ngêi lín: 6-8 giê/ lÇn 225mg qu¸ 5 ngµy. (d¹ng gi¶i 25-75mg - NÕu dïng kÐo dµi ph¶i phãng nhanh) dïng kÌm thuèc dù phßng c¸c ph¶n øng cã h¹i cña §êng uèng thuèc nµy ®èi víi d¹ dµy, ruét - Gi¶m liÒu khi cã suy gi¶m chøc n¨ng thËn Ketorolac Ngêi lín: 6 giê/ lÇn - Tiªm: - Cã nguy c¬ g©y xuÊt huyÕt Tiªp b¾p/ tÜnh - Tiªm liÒu 120mg d¹ dµy, ruét m¹ch cao lÇn ®Çu - ChØ dïng ®îc trong thêi 30-60mg, gian ng¾n (tèi ®a 5 ngµy). sau ®ã - Nªn sö dông thuèc dù 15-30mg; phßng c¸c ph¶n øng cã h¹i hoÆc - Uèng: ®èi víi d¹ dµy, ruét. §êng uèng 40mg - Gi¶m liÒu ë ngêi bÞ suy - Uèng: gi¶m chøc n¨ng thËn 10mg 9
Meloxicam Ngêi lín: 24 giê/ lÇn 30mg - NÕu dïng kÐo dµi ph¶i 7,5-15mg dïng kÌm thuèc dù §êng uèng phßng c¸c ph¶n øng cã h¹i cña thuèc nµy ®èi v í i d ¹ d µ y, r u é t - Gi¶m liÒu khi cã suy gi¶m chøc n¨ng thËn Piroxicam Ngêi lín: 24 giê/ lÇn 20mg - Nguy c¬ g©y xuÊt huyÕt 20mg d¹ dµy, ruét. §êng uèng - NÕu dïng kÐo dµi ph¶i dïng kÌm thuèc dù phßng c¸c ph¶n øng cã h¹i cña thuèc nµy ®èi víi d¹ dµy, ruét. - Gi¶m liÒu khi cã suy gi¶m chøc n¨ng thËn - Tr¸nh dïng cho ngêibÞ bÖnh gan. Thuèc gi¶m ®au t¸c dông kiÓu opioid Tramadol Ngêi lín: 4-6 giê/ lÇn Lµ mét thuèc gi¶m ®au t¸c 50-100mg ®éng gièng opioid nhÑ. §êng uèng Dù phßng c¸c t¸c dông kh«ng mong muèn thêng gÆp cña c¸c thuèc chèng viªm kh«ng steroid: § LoÐt d¹ dµy: - NÕu cã tiÒn sö xuÊt huyÕt tiªu ho¸, loÐt d¹ dµy, hay cã ®au vïng thîng vÞ kh«ng râ nguyªn nh©n th× chØ sö dông paracetamol ®Ó gi¶m ®au. Khi cÇn sö dông thuèc thuéc nhãm chèng viªm gi¶m ®au kh«ng steroid, lu«n dïng cïng thuèc ®èi kh¸ng H2 (omeprazol) vµ dïng lo¹i thuèc cã Ýt ®éc tÝnh víi d¹ dµy, ruét nhÊt (choline magnesium trisalicylate). - Ngõng thuèc nÕu thÊy ®au thîng vÞ, c¶m gi¸c khã tiªu, ph©n ®en hoÆc lÉn m¸u. § Suy gi¶m chøc n¨ng gan: Kh«ng dïng kÐo dµi cho ngêi bÞ bÖnh gan; § Suy thËn: ThËn träng víi nh÷ng ngêi bÖnh suy thËn hay ®ang sö dông thuèc ®iÒu trÞ bÖnh thËn. § Ch¶y m¸u: NÕu ngêi bÖnh cã tiÓu cÇu thÊp, mÊt chøc n¨ng tiÓu cÇu hoÆc ®ang bÞ ch¶y m¸u, dïng paracetamol hoÆc choline magnesium trisalicylate ®Ó gi¶m ®au. 4.1.3. §iÒu trÞ gi¶m ®au b»ng opioid 4.1.3.1. Mét sè kh¸i niÖm cÇn lu ý: a) Dung n¹p opioid lµ hiÖn tîng khi dïng kÐo dµi mét lo¹i thuèc víi liÒu cè ®Þnh th× t¸c dông cña thuèc sÏ gi¶m dÇn, do ®ã ph¶i t¨ng liÒu ®Ó duy tr× ®îc t¸c dông gi¶m ®au. 10
Dung n¹p thuèc x¶y ra khi ®iÒu trÞ opioid kÐo dµi vµ kh«ng ph¶i lµ mét biÓu hiÖn bÖnh lý. b) Phô thuéc opioid lµ t×nh tr¹ng khi ngõng mét lo¹i thuèc ®ét ngét hoÆc dïng thuèc ®èi kh¸ng tranh chÊp opioid th× ngêi sö dông sÏ xuÊt hiÖn héi chøng cai nghiÖn. Phô thuéc thuèc x¶y ra khi ®iÒu trÞ opioid kÐo dµi vµ kh«ng ph¶i lµ mét biÓu hiÖn bÖnh lý. c) NghiÖn opioid lµ rèi lo¹n cã ®Æc tÝnh b¾t buéc ph¶i sö dông mét lo¹i thuèc dÉn ®Õn t×nh tr¹ng ngêi sö dông bÞ mÊt chøc n¨ng thùc thÓ, tinh thÇn vµ x· héi mµ vÉn tiÕp tôc sö dông bÊt chÊp c¸c t¸c h¹i ®ã. d) NghiÖn gi¶ t¹o lµ hµnh vi t×m c¸ch ®Ó cã thuèc do kh«ng ®îc ®iÒu trÞ ®au ®óng møc vµ hµnh vi nµy chÊm døt sau khi ®îc ®iÒu trÞ ®au tho¶ ®¸ng. CÇn ph©n biÖt hiÖn tîng nghiÖn gi¶ t¹o víi nghiÖn thùc sù lµ khi ngêi bÖnh vÉn t×m c¸ch cã thuèc mÆc dï ®· ®îc gi¶m ®au tho¶ ®¸ng. 4.1.3.2. C¸c thuèc opioid cã t¸c dông kÐo dµi a) NÕu s½n cã, nªn sö dông c¸c thuèc opioid cã t¸c dông kÐo dµi ®Ó ®iÒu trÞ ®au m¹n tÝnh do c¸c thuèc nµy cã thÓ duy tr× nång ®é æn ®Þnh trong m¸u, do ®ã cã thÓ gi¶m ®au æn ®Þnh h¬n c¸c thuèc opioid cã t¸c dông ng¾n. b) C¸c thuèc opioid d¹ng uèng cã t¸c dông kÐo dµi bao gåm morphine, oxycodone, hydromorphone d¹ng uèng 12 giê mét lÇn, miÕng d¸n da fentanyl cã t¸c dông kÐo dµi 72 giê. c) C¸c thuèc opioid cã t¸c dông kÐo dµi chØ nªn sö dông ®Òu ®Æn theo giê, kh«ng sö dông ®Ó ®iÒu trÞ c¸c c¬n ®au ®ét xuÊt. Nªn dïng mét lo¹i opioid cã t¸c dông nhanh, tèt nhÊt lµ d¹ng t¸c dông nhanh cña opioid cã t¸c dông kÐo dµi, ®Ó ®iÒu trÞ c¬n ®au ®ét xuÊt. 4.1.3.3. C¸c thuèc opioid B¶ng 2: C¸c thuèc opioid nhÑ vµ c¸ch sö dông Tªn thuèc vµ LiÒu b¾t ®Çu Kho¶ng c¸ch Lu ý §êng dïng gi÷a c¸c lÇn dïng thuèc Codein Ngêi lín: 3 - 4giê/ lÇn - Kh«ng dïng qu¸ 360mg/ngµy; (Viªn nÐn 30mg 30-60mg trÎ em kh«ng dïng qu¸ 6 d¹ng ®¬n chÊt, lÇn/ngµy hoÆc phèi hîp víi - Cã thÓ g©y t¸o bãn thuèc gi¶m - Thêng g©y buån n«n ®au kh«ng opioid - Gi¶m liÒu víi ngêi suy thËn nh aspirin, paracetamol) TrÎ em: 0,5 - 1mg/kg §êng uèng Dextropropoxy -phene Ngêi lín 4 giê/ lÇn G©y rèi lo¹n chuyÓn hãa §êng uèng 65mg 11
Tªn thuèc vµ LiÒu b¾t ®Çu Kho¶ng c¸ch Lu ý §êng dïng gi÷a c¸c lÇn dïng thuèc Morphine sulfate Ngêi lín: dß liÒu tõ Sau khi cã Cã thÓ t¨ng liÒu lªn 1,5-2 d¹ng t¸c dông 2-5 mg, sau 15-30 liÒu x¸c ®Þnh, lÇn sau mçi ngµy nÕu vÉn nhanh phót ®¸nh gi¸ l¹i, cã dïng 4 giê/ lÇn ®au dai d¼ng. thÓ t¨ng lªn ®Õn 10mg §êng uèng TrÎ em: dß liÒu tõ 0,15mg, cã thÓ lªn ®Õn 0,3mg/kg Morphine sulfate Ngêi lín: 12giê/ lÇn d¹ng t¸c dông 10-15mg kÐo dµi §êng uèng Morphine Ngêi lín: 3-4 giê/ lÇn clohydrate 2 - 5mg Tiªm tÜnh m¹ch hoÆc tiªm díi da TrÎ em: 0,05 - 0,1mg/kg Oxycodone Ngêi lín 5-10mg 3-4 giê/ lÇn Lµ thuèc cã hiÖu lùc m¹nh d¹ng t¸c h¬n morphine. dông nhanh §êng uèng TrÎ em: 0,1mg/kg Oxycodone Ngêi lín 10mg 12giê/ lÇn d¹ng t¸c dông kÐo dµi (Oxycontin) TrÎ em: 0,1mg/kg §êng uèng Hydromorphone Ngêi lín: 3-4 giê/ lÇn Lµ thuèc cã hiÖu lùc m¹nh 1 - 3mg h¬n morphine. §êng uèng Hydromorphone Ngêi lín: 0,5 - 1mg Tiªm tÜnh m¹ch hoÆc tiªm díi da 12
Fentanyl Ngêi lín: D¸n 72 giê/ mét - ChØ dïng trong ®au m¹n tÝnh, d¹ng miÕng d¸n 25mcg/giê miÕng t¹i vïng kh«ng dïng cho c¬n ®au ®ét ngÊm qua da ngùc vµ ®ïi xuÊt. (Duragesic) - Kh«ng dïng khi ngêi bÖnh ®ang sèt, ra nhiÒu må h«i, thÓ tr¹ng gÇy. - ThuËn tiÖn trong xö trÝ ®au cho ngêi bÖnh qu¸ yÕu, kh«ng thÓ uèng hay tiªm thuèc thêng xuyªn. - CÇn dïng thªm thuèc gi¶m ®au t¸c dông nhanh cho ®Õn khi miÕng d¸n ph¸t huy t¸c dông sau 12-18giê. - Thuèc cã gi¸ thµnh cao, khã b¶o qu¶n ë ®iÒu kiÖn khÝ hËu nãng Èm. B¶ng 4 : Qui ®æi liÒu c¸c opioid kh¸c B¶ng 5: Qui ®æi morphin tiªm sang morphin sang Fentanyl d¸n Tõ opioid uèng kh¸c Tõ opioid tiªm kh¸c Morphin clohydrate Fentanyl d¸n sang morphine uèng sang morphine tiªm tiªm (mg/24giê) (mcg/giê) 18-35 25 Hydromorphone x 4 Hydromorphone x 6,7 36-59 50 60-83 75 Codein x 0,15 Codein x 0,08 84-107 100 108-131 125 Oxycodone x 2 Fentanyl x 100 132-156 150 4.1.3.4. T¸c dông kh«ng mong muèn cña c¸c thuèc opioid Nguy c¬ vÒ c¸c t¸c dông kh«ng mong muèn nghiªm träng cña opioid lµ rÊt thÊp nÕu tu©n thñ chÆt chÏ c¸c quy ®Þnh chuÈn mùc vÒ kª ®¬n. a) Nªn dïng liÒu thÊp nhÊt mµ vÉn cã thÓ t¹o ®îc t¸c dông gi¶m ®au hoµn toµn hoÆc gi¶m ®au ®Õn møc ngêi bÖnh chÊp nhËn ®îc. b) T¸o bãn lµ mét trong c¸c t¸c dông phô thêng gÆp, còng cã thÓ g©y ®au vµ khã chÞu. Do ®ã, ngêi bÖnh ®iÒu trÞ ®au b»ng opioid nÕu kh«ng bÞ tiªu ch¶y cÇn ®îc ®iÒu trÞ dù phßng t¸o bãn. c) An thÇn lu«n x¶y ra tríc khi cã suy gi¶m h« hÊp. V× vËy, vÉn ph¶i ®iÒu trÞ ®au tÝch cùc b»ng opioid cho ®Õn khi cã t¸c dông an thÇn x¶y ra. Buån ngñ x¶y ra ngay sau khi b¾t ®Çu ®iÒu trÞ hay khi t¨ng liÒu opioid kh«ng ph¶i lu«n lu«n do t¸c dông an thÇn cña opioid g©y ra. NhiÒu ngêi bÖnh bÞ ®au liªn tôc hoÆc thêng xuyªn kh«ng thÓ ngñ ®îc sÏ ngñ ®îc sau khi ®îc gi¶m ®au tho¶ ®¸ng. CÇn 13