Bài giảng lâm nghiệp xã hội đại cương part 5

Chia sẻ: Sadfaf Asfsggs | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:18

Thêm vào BST

Báo xấu

104
lượt xem 25
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Hệ sinh thái nhân văn là khoa học nghiên cứu về mối quan hệ hỗ tương giữa con người và môi trường (Rambo,1983). Định nghĩa này hầu như hoàn toàn phù hợp với định nghĩa sinh thái xã hội của Parker (1992) rằng : "Sinh thái xã hội nghiên cứu quan hệ giữa các cộng đồng người và môi trường tương ứng, nhất là môi trường vật chất”. ở đây, đã nhấn mạnh khía cạnh tương tác cộng đồng hơn khía cạnh cá nhân ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bài giảng lâm nghiệp xã hội đại cương part 5

2. Kh¸i niÖm hÖ sinh th¸i nh©n v¨n HÖ sinh th¸i nh©n v¨n lμ khoa häc nghiªn cøu vÒ mèi quan hÖ hç t−¬ng gi÷a con ng−êi vμ m«i tr−êng (Rambo,1983). §Þnh nghÜa nμy hÇu nh− hoμn toμn phï hîp víi ®Þnh nghÜa sinh th¸i x· héi cña Parker (1992) r»ng : "Sinh th¸i x· héi nghiªn cøu quan hÖ gi÷a c¸c céng ®ång ng−êi vμ m«i tr−êng t−¬ng øng, nhÊt lμ m«i tr−êng vËt chÊt”. ë ®©y, ®· nhÊn m¹nh khÝa c¹nh t−¬ng t¸c céng ®ång h¬n khÝa c¹nh c¸ nh©n (h×nh5.2.). Rambo vμ Sajise (1984), cho r»ng : • Sinh th¸i nh©n v¨n sö dông quan ®iÓm hÖ thèng cho c¶ x· héi loμi ng−êi vμ tù nhiªn. • Sinh th¸i nh©n v¨n m« t¶ ®Æc ®iÓm bªn trong c¶ hÖ thèng x· héi (c¸ nh©n, hé, céng ®ång) vμ c¸c hÖ sinh th¸i vμ t−¬ng t¸c gi÷a chóng víi sù chuyÓn dÞch n¨ng l−îng, vËt chÊt vμ th«ng tin. • Sinh th¸i nh©n v¨n cã liªn hÖ víi sù hiÓu biÕt tæ chøc c¸c hÖ thèng thμnh m¹ng l−íi vμ thø bËc. • Sinh th¸i nh©n v¨n bao gåm ®éng th¸i biÕn ®æi cña hÖ thèng. Theo Marten et al (1986), thuËt ng÷ “sinh th¸i nh©n v¨n“ cã nhiÒu nghÜa khi ®−îc dïng ë c¸c khoa häc kh¸c nhau bëi c¸c nhμ khoa häc. Tho¹t ®Çu, sinh th¸i nh©n v¨n liªn hÖ víi nh÷ng t−¬ng quan gi÷a nh÷ng biÕn ®æi vÒ mÆt x· héi vμ ph©n bè kh«ng gian ë c¸c vïng ®« thÞ (Park vμ Burgess,1921). H×nh th¸i sinh th¸i nh©n v¨n nμy ®· ¸p dông nh÷ng quan niÖm sinh häc vÒ c¹nh tranh, thÓ tréi, x©m nhËp vμ kÕ vÞ vμo ®« thÞ vμ øng xö cña ng−êi ë ®« thÞ, tËp trung vμo phèi trÝ kh«ng gian cña c¸c quÇn c− cña ng−êi nh− lμ kÕt qu¶ cña c¹nh tranh. TiÕp sau ®ã ®· xuÊt hiÖn h×nh th¸i thø hai cña sinh th¸i nh©n v¨n, h×nh th¸i xem céng ®ång nh− lμ ®èi t−îng cña ®iÒu tra sinh th¸i. Dùa trªn quan niÖm c©n b»ng, tiÕp cËn nÇy ph©n tÝch b¶n chÊt cña sù thÝch øng x· héi víi hoμn c¶nh, trong khi ®ã ®−a ra lý thuyÕt néi c©n b»ng. Tuy vËy, nã kh«ng chó ý ®Õn ®éng th¸i vμ tÝnh chÊt hay thay ®æi cña c¸c hÖ sinh th¸i bao gåm c¸c qu¸ tr×nh cña x· héi vμ tù nhiªn cã liªn quan (Weinstock,1986). H×nh th¸i sinh th¸i nh©n v¨n ë ®©y lμ t−¬ng t¸c gi÷a hÖ x· héi vμ hÖ sinh th¸i. (h×nh 5.2) 2.1. HÖ sinh th¸i HÖ sinh th¸i lμ tæng thÓ phøc t¹p cña sinh vËt vμ m«i tr−êng víi t− c¸ch lμ mét hÖ cã sù t¸c ®éng qua l¹i, mét hÖ mμ sù h×nh thμnh lμ do hËu qu¶ cña t¸c ®éng qua l¹i gi÷a thùc vËt víi thùc vËt, gi÷a ®éng vËt víi ®éng vËt, gi÷a thùc vËt vμ ®éng vËt víi nhau, gi÷a tæng thÓ sinh vËt víi m«i tr−êng vμ gi÷a m«i tr−êng víi sinh vËt (Kein ,1968). Sù biÕn ®æi cña c¸c lo¹i hÖ sinh th¸i: Theo Lª V¨n T©m (1999) d−íi nh÷ng møc ®é t¸c ®éng cña con ng−êi, hÖ sinh th¸i sÏ biÕn ®æi tõ hÖ thèng tù nhiªn ®Õn hÖ thèng bÞ suy tho¸i: HÖ thèng tù nhiªn: lμ nh÷ng hÖ sinh th¸i mμ tõ sau cuéc c¸ch m¹ng C«ng nghiÖp chÞu t¸c ®éng cña con ng−êi (nh©n t¸c) Ýt h¬n nh÷ng t¸c ®éng kh¸c, cÊu tróc cña hÖ sinh th¸i ch−a bÞ thay ®æi. ë ®©y kh«ng tÝnh ®Õn sù biÕn ®æi cña khÝ hËu, khÝ hËu biÕn ®æi do con ng−êi g©y ra ®· ¶nh h−ëng ®Õn toμn bé c¸c hÖ sinh th¸i trong ®ã cã hÖ sinh th¸i tù nhiªn. 66
H×nh 5.2: Sinh th¸i nh©n v¨n lμ t−¬ng t¸c gi÷a hÖ sinh th¸i vμ hÖ x· héi (Lª Träng Cóc 1990) HÖ thèng ®· biÕn ®æi : lμ hÖ sinh th¸i chÞu t¸c ®éng cña con ng−êi nhiÒu h¬n c¸c t¸c nh©n kh¸c nh−ng kh«ng dïng ®Ó trång trät. C¸c khu rõng ®· phôc håi mét c¸ch tù nhiªn ®ang dïng ®Ó khai th¸c gç, ®ång cá ®· phôc håi mét c¸ch tù nhiªn ®ang dïng ®Ó ch¨n th¶. HÖ thèng canh t¸c:lμ nh÷ng hÖ sinh th¸i chÞu t¸c ®éng cña con ng−êi rÊt nhiÒu so víi nh÷ng t¸c nh©n kh¸c, phÇn lín dïng canh t¸c nh− ®Êt n«ng nghiÖp, ®Êt ®ång cá, ®Êt trång rõng vμ ao nu«i c¸. HÖ thèng x©y dùng:lμ hÖ sinh th¸i bÞ chÕ ngù bëi nh÷ng nhμ cöa, ®−êng giao th«ng, ®−êng s¾t, s©n bay, bÕn tμu, ®Ëp n−íc, hÇm má vμ c¸c c«ng tr×nh x©y dùng kh¸c cña con ng−êi. HÖ thèng bÞ suy tho¸i: lμ nh÷ng hÖ sinh th¸i mμ tÊt c¶ tÝnh chÊt ®a d¹ng, n¨ng suÊt vμ ®iÒu kiÖn sinh sèng vÒ c¨n b¶n ®Òu ®· bÞ hñy ho¹i. HÖ sinh th¸i cña ®Êt bÞ suy tho¸i cã ®Æc ®iÓm lμ kh«ng cßn c©y cèi vμ ®Êt mμu mì n÷a. (h×nh 5.3) 67
H×nh 5.3: S¬ ®å m« t¶ sù biÕn ®æi cña hÖ sinh th¸i theo møc ®é t¸c ®éng cña con ng−êi (Robert Pretscott Allen dÉn theo Lª V¨n T©m,1999) C¸c ®Æc tr−ng cña hÖ sinh th¸i: CÇn chó ý ®Õn n¨m ®Æc tr−ng chñ yÕu sau ®©y (Salim,1995): • Tμi nguyªn thiªn nhiªn lμ c¸c thμnh phÇn cña hÖ sinh th¸i vμ liªn kÕt víi nhau th«ng qua mèi quan hÖ phô thuéc lÉn nhau. Mçi mét thμnh phÇn cña hÖ sinh th¸i nh− quÇn l¹c thùc vËt, quÇn l¹c ®éng vËt ph¸t triÓn trong mèi quan hÖ víi thμnh phÇn nμy vμ thμnh phÇn kh¸c. Gi÷a quÇn x· thùc vËt rõng vμ ®Êt tån t¹i mét quan hÖ nh©n qu¶. §Êt võa lμ gi¸ thÓ gi÷ cho c©y ®øng v÷ng, võa cung cÊp n−íc vμ chÊt kho¸ng cÇn thiÕt cho c©y, do ®ã mμ ¶nh h−ëng ®Õn sinh tr−ëng cña c©y, ng−îc l¹i rõng c©y mäc trªn ®Êt l¹i cã t¸c ®éng ®Õn ®Êt, gãp phÇn vμo qu¸ tr×nh h×nh thμnh ®Êt, t¹o nªn ®Êt rõng víi nh÷ng tÝnh chÊt riªng biÖt. §Êt rõng vμ líp vËt rông cña nã ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ vμ tæng hîp trong ®Æc tÝnh cña qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ n¨ng l−îng vËt chÊt ë rõng. 68
• TÝnh ®a d¹ng cña c¸c hÖ sinh th¸i. Cμng ®a d¹ng hÖ sinh th¸i cμng æn ®Þnh. Rõng m−a nhiÖt ®íi, so víi c¸c hÖ sinh th¸i rõng kh¸c cã tÝnh ®a d¹ng sinh häc cao, giμu loμi c©y nªn cã tÝnh æn ®Þnh cao. • Sù c©n b»ng: gi÷a c¸c thμnh phÇn trong hÖ sinh th¸i vμ gi÷a c¸c hÖ sinh th¸i. Thó ¨n thÞt, chim ¨n c«n trïng gi÷ sù c©n b»ng. QuÇn thÓ chuét trong hÖ sinh th¸i bïng næ khi c¸c ®éng vËt ¨n thÞt nh− r¾n bÞ giÕt h¹i kh«ng tù nhiªn. Qu¶n lý dÞch bÖnh tæng hîp (IPM) trong n«ng nghiÖp chÝnh lμ dùa theo nguyªn lý c©n b»ng sinh häc gi÷a c¸c thμnh phÇn kh¸c nhau cña hÖ sinh th¸i. • TÝnh hiÖu qu¶: mçi mét thμnh phÇn trong hÖ sinh th¸i cã vai trß vμ chøc n¨ng cña nã. Kh«ng cã g× thõa. TÊt c¶ c¸c thμnh phÇn cã liªn quan chÆt chÏ víi nhau. Ngay c¶ c©y gç chÕt còng cã vai trß cung cÊp thøc ¨n h÷u c¬ cho ®éng vËt ho¹i sinh, vi sinh vËt ®Ó chóng sinh sèng vμ cho nªn nh÷ng ®éng vËt ho¹i sinh nÇy cã t¸c dông b¶o tån chÊt kho¸ng dinh d−ìng trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®íi cho sù ph¸t triÓn cña thùc vËt rõng. Khi con ng−êi kh«ng hiÓu biÕt ®Çy ®ñ tÊt c¶ tμi nguyªn thiªn nhiªn sÏ kh«ng nhËn thøc ®−îc vai trß cña c¸c thμnh phÇn kh¸c nhau cña hÖ sinh th¸i. • TÝnh bÒn v÷ng cña hÖ sinh th¸i. Kh«ng cã sù can thiÖp cña con ng−êi, nhÊt lμ can thiÖp kh«ng kü thuËt, ®êi sèng trong hÖ sinh th¸i cßn ®−îc duy tr×, nghÜa lμ bÒn v÷ng vμ sù tån t¹i cña nã lμ kh«ng giíi h¹n chõng nμo mμ tr¹ng th¸i nguyªn thñy cßn tån t¹i. N¨m ®Æc tr−ng chñ yÕu phô thuéc lÉn nhau gi÷a c¸c thμnh phÇn, tÝnh ®a d¹ng, sù c©n b»ng, tÝnh hiÖu qu¶, tÝnh bÒn v÷ng t¹o nªn b¶n chÊt cña hÖ sinh th¸i. Trong c¸c qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, vËn hμnh cña hÖ sinh th¸i, c¸c ®Æc tr−ng nμy ph¶i ®−îc b¶o tån. Sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng lμ sù ph¸t triÓn diÔn ra khi duy tr× chøc n¨ng cña c¸c ®Æc tr−ng chñ yÕu nμy cña hÖ sinh th¸i. 2.2. HÖ x· héi “X· héi lμ mét nhãm ng−êi trong mét ph¹m vi l·nh thç cô thÓ t¸c ®éng ¶nh h−ëng lÉn nhau theo mét sè ph−¬ng c¸ch sao cho nhãm tån t¹i ®−îc”. (Tamin,1973). Mçi mét x· héi cã c«ng nghÖ, gi¸ trÞ, chuÈn mùc, c¬ cÊu tæ chøc vμ nh÷ng ph−¬ng tiÖn kh¸c nhau ®Ó ®¸p øng nh÷ng môc tiªu chung cña nã. Nh÷ng môc tiªu chñ yÕu cña hÇu hÕt x· héi lμ ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu vμ sù chê ®îi cña con ng−êi ®Æt biÖt lμ sèng cßn, sinh tr−ëng vμ ph¸t triÓn. HÖ x· héi cã mét lo¹t quan hÖ phèi hîp hîp lý gi÷a c¸c thμnh viªn cña nã (c¸ nh©n, hé, céng ®ång). Nh÷ng mèi quan hÖ nμy ®−îc ®iÒu phèi c¶ vÒ nh÷ng quan hÖ gi÷a c¸c thμnh viªn vμ quan hÖ víi c¶ hÖ thèng. ý nghÜa cña sù hiÓu biÕt c¸c hÖ x· héi ®ang tån t¹i lμ ë chç nh− nh÷ng hÖ sinh th¸i kh¸c, nh÷ng biÕn ®æi trong mét phÇn cña hÖ thèng ®−îc ®iÒu phèi cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn c¸c phÇn kh¸c cña hÖ thèng. H¬n n÷a mét sè quy t¾c cña hÖ x· héi cã thÓ gióp chóng ta hiÓu ®−îc c¬ cÊu vμ chøc n¨ng cña c¶ hÖ thèng (Parker vμ Burch, 1992). C¬ cÊu, chøc n¨ng vμ c¸c qu¸ tr×nh cña hÖ x· héi cã ý nghÜa quan träng nÕu hiÓu biÕt nh÷ng nguån lùc nh©n v¨n hiÖn cã vμ nh÷ng h¹n chÕ ®èi víi c©y vμ c¸c s¶n phÈm tõ c©y, ®ång thêi c¶ tiÒm lùc cña chóng n÷a. Do vËy cÇn nhËn ra nh÷ng yÕu tè quan träng cña hÖ x· héi: nh÷ng ®Æt tr−ng d©n sè vÒ mÆt x· héi, ®Þnh h−íng vÒ gi¸ trÞ, c¬ cÊu x· héi, c¬ chÕ ph©n phèi. 69
D©n sè D©n sè lμ nh©n tè cùc kú quan träng, quyÕt ®Þnh sù t¸c ®éng cña hÖ x· héi lªn hÖ sinh th¸i. MËt ®é d©n sè cao sÏ g©y t¸c ®éng ®Õn m«i tr−êng lín h¬n mËt ®é d©n sè thÊp. Sù ph©n bè d©n sè ®Æc biÖt tØ lÖ d©n sè ngoμi tuæi lao ®éng (trÎ em vμ ng−êi giμ) lμ nh©n tè quan träng trong quan hÖ hÖ thèng x· héi vμ m«i tr−êng. Tèc ®é d©n sè t¨ng nhanh vμ tØ lÖ tö vong thÊp lμm cho tØ lÖ ng−êi ¨n theo cao, vÉn g©y nªn t×nh tr¹ng thiÕu lao ®éng. Nh÷ng ®Æt tr−ng d©n sè vÒ mÆt x· héi lμ c¸c nguån th«ng tin quan träng ®èi víi ng−êi x©y dùng dù ¸n LNXH. Tõ nh÷ng th«ng tin vÒ d©n sè (tuæi, giíi tÝnh, ph©n bè, d©n téc, suÊt sinh tr−ëng,..) ng−êi ta cã thÓ hiÓu ra vμ ®o¸n biÕt nhu cÇu hiÖn t¹i vμ trong t−¬ng lai, c¶ trùc tiÕp lÉn gi¸n tiÕp vÒ l©m s¶n, c¸c lo¹i hμng ho¸ vμ dÞch vô kh¸c, h¬n n÷a nhËn ra lao ®éng nμo lμ cã thÓ dμnh cho trång vμ qu¶n lý rõng/c©y trªn ®Êt cña hé vμ céng ®ång. D÷ liÖu vÒ tû lÖ t¨ng d©n sè gióp ®o¸n tr−íc ¶nh h−ëng cña ¸p lùc d©n sè ®Õn c¬ së tμi nguyªn, dù ®o¸n vÒ møc ®é th©m canh n«ng nghiÖp, khai khÈn ®Êt míi cho n«ng nghiÖp vμ cho nhu cÇu vÒ gç x©y dùng... §Þnh h−íng gi¸ trÞ V¨n ho¸, c«ng nghÖ, lÞch sö... cña nh©n d©n ph¶n ¶nh ®Þnh h−íng gi¸ trÞ cña hä. VÝ dô: c¸i mμ mét c¸ nh©n mét nhãm x¸c ®Þnh nh− lμ mét tμi nguyªn cã thÓ kh«ng ph¶i lμ tμi nguyªn cña ng−êi kh¸c khi hä kh«ng nghÜ lμ ®Ó khai th¸c nã. VÝ dô quÆng s¾t lu«n lu«n tån t¹i nh−ng chØ khi nã ®−îc khai th¸c th× quÆng s¾t míi ®−îc x¸c ®Þnh nh− lμ tμi nguyªn. C«ng nghÖ lμ c«ng cô v¨n ho¸ chñ yÕu cã thÓ lμm cho mét nh©n tè trë thμnh tμi nguyªn (Burch,1971). C«ng nghÖ míi trong l©m nghiÖp cã thÓ lμm râ l¹i gi¸ trÞ cña c©y gç ë n«ng hé trë thμnh hμng ho¸. Còng cÇn ph¶i nh¾c ®Õn nh÷ng kiÕn thøc cña nh©n d©n ®Þa ph−¬ng. Ng−êi ®Þa ph−¬ng ®· sèng trong mèi quan hÖ mËt thiÕt víi m«i tr−êng trong thêi gian dμi lμ nguån th«ng tin v« gi¸ vÒ cÊu tróc ®éng th¸i hÖ sinh th¸i n«ng th«n. Kh¸c víi hÇu hÕt c¸c nhμ khoa häc lμ nh÷ng ng−êi chØ dμnh mét phÇn thêi gian ®Ó quan s¸t nghiªn cøu nh÷ng g× x¶y ra trong hÖ sinh th¸i, ng−êi n«ng d©n hÇu nh− trän ®êi dμnh cho viÖc ®ã vμ g¾n bã rÊt mËt thiÕt víi hÖ sinh th¸i do hä qu¶n lý. V× thÕ tri thøc cña ng−êi n«ng d©n ®· ®−îc thö th¸ch, chän läc. Nh÷ng n«ng d©n hiÓu biÕt Ýt vÒ m«i tr−êng cña m×nh ch¾c ch¾n sÏ chÞu tæn thÊt nhiÒu h¬n vμ thμnh c«ng Ýt h¬n so víi nh÷ng n«ng d©n biÕt râ ®iÒu kiÖn sinh th¸i cña m«i tr−êng, nhÊt lμ nh÷ng h¹n chÕ cña nã. Ap lùc chän läc qua thêi gian sÏ còng cè nh÷ng tri thøc hoμn toμn cã gi¸ trÞ vÒ m«i tr−êng còng nh− c¸c mÆt kh¸c, Chambers (1983) ®· nhÊn m¹nh ®Õn tri thøc cña ng−êi n«ng d©n b»ng côm tõ kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n nh− lμ thuËt ng÷ bao qu¸t nhÊt. ë ®ã: KiÕn thøc: Toμn bé hÖ thèng kiÕn thøc bao gåm c¸c kh¸i niÖm, tÝn ng−ìng, nhËn thøc, kho tμng kiÕn thøc vμ c¸c qu¸ tr×nh mμ qua ®ã kiÕn thøc ®−îc thu nhËn, t¨ng c−êng, tμng trö vμ truyÒn b¸. KiÕn thøcn nh©n d©n: NhÊn m¹nh phÇn lín kiÕn thøc nμy n»m trong d©n vμ hiÕm khi ®−îc viÕt ra. Nh©n d©n n«ng th«n: Bao gåm n«ng d©n lín vμ nhá, nh÷ng ng−êi tõ ®Çu ®Õn cuèi mïa ®Çu t− vμo vμ b¸n ra n«ng s¶n hμng hãa. 70
KiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n rÊt cã Ých trong viÖc x¸c ®Þnh c¸c vÊn ®Ò, c¸c h¹n chÕ ¶nh h−ëng ®Õn viÖc qu¶n lý rõng/c©y gç ngoμi ra cã gi¸ trÞ nh− mét nguån th«ng tin cã xu h−íng l©u dμi vμ nh÷ng sù cè bÊt th−êng cã thÓ kh«ng x¶y ra trong kho¶ng thêi gian c¸c nhμ khoa häc ®ang tiÕn hμnh nghiªn cøu ë ®Þa ph−¬ng ®ã. Mét mÆt m¹nh cña kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n lμ kh¶ n¨ng duy tr×, më réng vμ hiÖu chØnh kiÕn thøc. lMét sè ®iÓm m¹nh vμ chñ yÕu cña kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n g¾n víi ng«n ng÷ vμ kh¸i niÖm cña hä. Nh÷ng g× nhËn thøc ®−îc sÏ t¸c ®éng vμo ng«n ng÷ vμ t¹o ra tõ ng÷ ®Ó m« t¶ nã, ng−îc l¹i ng«n ng÷ sÏ cung cÊp kh¸i niÖm vμ ph¹m trï ®Ó t¹o h×nh cho nhËn thøc. C¸c ng«n tõ vμ kh¸i niÖm cña ®Þa ph−¬ng mang tÝnh bao qu¸t h¬n lμ ph©n tÝch, chóng kÕt hîp nh÷ng ph¹m trï mμ c¸c nhμ khoa häc quen t¸ch biÖt ra. Nh÷ng ®iÒu nμy cã thÓ cã Ých. §a sè nh÷ng ®iÓm m¹nh cña kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n dùa vμo nh÷ng g× cã thÓ quan s¸t ®−îc t¹i chç vμ qua thêi gian dμi vμ dùa vμo nh÷ng g× ®ông ch¹m trùc tiÕp ®Õn ®êi sèng vμ c¸ch sinh nhai cña hä. HiÓn nhiªn nhÊt ®iÒu nμy ¸p dông vμo kiÕn thøc cña hä vÒ phong tôc tËp qu¸n. §«i khi kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n vÒ ®Êt ®ai, c©y trång, vËt nu«i còng phong phó kh«ng kÐm nh− cña nhμ khoa häc. kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n ë vμo thÕ m¹nh nhÊt khi ®Ò cËp ®Õn nh÷ng g× cã thÓ quan s¸t cïng víi “t¹i sao”, “ë ®©u”, “khi nμo” cña chóng. V× vËy kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn khi chÝnh n«ng nghiÖp lμ l·nh vùc mμ kiÕn thøc cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng cã −u thÕ so víi ng−êi ngoμi. Còng chÝnh n«ng nghiÖp lμ n¬i mμ ng−êi ta ®· häc hái ®−îc nhiÒu nhÊt ë nh©n d©n n«ng th«n th«ng qua pháng vÊn, quan s¸t c¸c tËp qu¸n cña n«ng d©n, ®iÒu tra, thÝ nghiÖm trªn ®ång ruéng cïng víi n«ng d©n. §iÓm yÕu trong kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n lμ ®Þnh l−îng do t−¬ng ®èi yÕu vÒ ®o l−êng vμ chØ cã kh¶ n¨ng quan s¸t b»ng m¾t th−êng. Nghiªn cøu, t×m hiÓu, häc hái kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n, sö dông nã nh− lμ mét nguån ý t−ëng vμ gi¶ thuyÕt, kiÓm tra nh÷ng gi¶ thuyÕt ®ã trong khu«n khæ khoa häc hiÖn ®¹i lμ nhiÖm vô cña khoa häc. ¥ hÇu hÕt c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n lμ mét nguån tμi nguyªn quèc gia rÊt lín vμ kh«ng ®−îc sö dông hÕt. J. Hatch, 1976 cho r»ng kü n¨ng chuyªn m«n cña ng−êi tiÓu n«ng lμ nguån tri thøc réng lín nhÊt ch−a ®−îc huy ®éng cho sù nghiÖp ph¸t triÓn vμ ®iÒu ®¬n gi¶n lμ chóng ta kh«ng ®−îc phÐp bá qua chóng mét lÇn n÷a. Tuy nhiªn viÖc thu thËp kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n lμ kh«ng dÔ dμng bëi v× nã ®ßi hái c¸c nhμ khoa häc ph¶i tõ bá ®Þnh kiÕn cho r»ng n«ng d©n Ýt hiÓu biÕt vμ hay lμm háng viÖc cßn m×nh lμ nh÷ng chuyªn gia biÕt mäi thø. Nhμ khoa häc ph¶i biÕt lμm ng−êi häc hái nghÜa lμ ph¶i biÕt l¾ng nghe ®Çy ®ñ vμ kiªn nhÉn nh÷ng g× mμ n«ng d©n tr×nh bμy cã khi lén xén ®Ó tõ ®ã ph¸t hiÖn nh÷ng c¨n cø khoa häc mμ n«ng d©n ®· hμnh ®éng. C¬ cÊu x· héi: TrËt tù x· héi lμ ph¹m vi trong ®ã c¸c nhãm vμ c¸c mèi quan hÖ x· héi trong hÖ thèng ®−îc chÊp nhËn vμ phô thuéc vμo cÊp bËc, qui t¾c vμ kh«ng gian. HÖ thèng cÊp bËc lμ mÉu tiÕp cËn kh«ng b×nh ®¼ng nh− ®Þa vÞ, ®¼ng cÊp, ¶nh h−ëng quyÒn lùc vμ c¸c c¬ chÕ ph©n tÇng kh¸c x¸c ®Þnh ai ®¹t ®−îc c¸i g× trong hÖ thèng. TÝnh æn ®Þnh vμ hîp ph¸p cña sù s¾p xÕp nh− thÓ lμm gi¶m ®Õn møc thÊp nhÊt sù tranh chÊp néi bé. Quy t¾c thiÕt lËp nh÷ng giíi h¹n cña nh÷ng øng xö thÝch hîp hoÆc kh«ng thÝch hîp ®èi víi nh÷ng vai trß x· héi cô thÓ. 71
L·nh thæ lμ sù s¾p xÕp kh«ng gian (®Êt n«ng nghiÖp, vïng ®« thÞ..) cho ph©n bè vμ hoÆc ph©n c«ng ho¹t ®éng cña ng−êi. L·nh thæ còng lμm gi¶m sù va ch¹m cña ng−êi b»ng nh÷ng ho¹t ®éng ph©n bè. C¬ chÕ ph©n phèi: Cã nhiÒu c¬ chÕ ph©n phèi quyÒn lùc: c¬ chÕ tù nhiªn vμ c¬ chÕ x· héi. • C¬ chÕ tù nhiªn ph©n phèi quyÒn lùc lμ c¬ chÕ c¬ b¶n. C¸c ®Æc ®iÓm cña m«i tr−êng, cÊu tróc vËt lý, sinh th¸i vμ ®éng th¸i cña m«i tr−êng cã t¸c dông lμm cho mét sè tμi nguyªn sinh vËt nμo ®ã trë nªn h÷u dông ë nh÷ng thêi gian nμo ®ã trong n¨m vμ ë mét sè kh«ng gian nμo ®ã. Thêi gian vμ l−îng m−a, sù ra qu¶ cña c©y gç, sù rông l¸ lμ thêi vô hay liªn tôc, tÊt c¶ ®· ¶nh h−ëng (nghÜa lμ ph©n phèi) ®Õn c¸c lo¹i tμi nguyªn h÷u dông ®èi víi nh©n d©n. • Trao ®æi, quyÒn lùc, truyÒn thèng vμ kiÕn thøc lμ nh÷ng mÆt trong c¬ chÕ x· héi ph©n phèi nguån lùc. Trao ®æi nh− lμ c¬ chÕ ph©n phèi cã thÓ bao gåm ®æi ch¸c vμ hÖ thèng thÞ tr−êng, n¬i yªu cÇu vμ cung cÊp c¸c s¶n vËt tõ c©y ®Ó lÊy c¸c dÞch vô kh¸c hoÆc lÊy tiÒn mÆt. QuyÒn lùc vμ truyÒn thèng còng cã t¸c dông ph©n phèi nguån lùc. QuyÒn lùc thùc hiÖn ®iÒu ®ã th«ng qua luËt ®iÒu tiÕt sö dông tμi nguyªn hoÆc th«ng qua quyÒn lùc kh«ng chÝnh thøc b»ng søc m¹nh vμ ¶nh h−ëng. TruyÒn thèng còng lμm ®iÒu ®ã th«ng qua luËt kh«ng thμnh v¨n (luËt tôc) tõ l©u ®· ®−îc hiÓu vμ ®−îc t¹o thμnh nh− quyÒn së h÷u vμ quyÒn h−ëng dông c©y. ¥ Pakistan, vÒ mÆt hîp ph¸p ®Êt céng ®ång thuéc vÒ céng ®ång, nh−ng thùc tÕ nã ®−îc sö dông nh− lμ ®Êt t− bëi nh÷ng n«ng d©n cã quyÒn lùc h¬n. KiÕn thøc (bao gåm c«ng nghÖ) còng cã ý nghÜa ph©n phèi nguån lùc vμ nã cung cÊp cho ng−êi n¾m gi÷ (holder) kiÕn thøc víi sù tiÕp cËn th«ng tin vÒ n¬i cã nguån lùc, vμ c«ng nghÖ cã thÓ ®−îc ph¸t triÓn nh− thÕ nμo ®Ó chÕ biÕn nguån lùc thμnh s¶n phÈm míi. ThiÕu kiÕn thøc ng¨n trë sù tiÕp cËn tμi nguyªn kh¸c. ThÓ chÕ: Nh÷ng thÓ chÕ, c¸c tæ chøc chÝnh trÞ vμ hμnh chÝnh, chÝnh s¸ch vÒ ®Êt ®ai vμ qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn, chia ®Êt vμ ph©n bè søc lao ®éng, vai trß cña giíi trong s¶n xuÊt ®ãng vai trß cùc kú quan träng trong viÖc ®iÒu hßa nh÷ng t¸c ®éng qua l¹i gi÷a con ng−êi vμ m«i tr−êng. Cïng mét sè l−îng d©n sè nh−ng sÏ t¸c ®éng ®Õn hÖ sinh th¸i mét c¸ch kh¸c nhau tïy theo nh÷ng thÓ chÕ ®Æc tr−ng cña x· héi vμ ®iÒu hßa nh÷ng ho¹t ®éng ®ã nh− thÕ nμo. Nh÷ng chÝnh s¸ch cña nhμ n−íc hiÖn nay vÒ giao ®Êt (n«ng nghiÖp vμ l©m nghiÖp), giao rõng ®Õn hé gia ®×nh vμ céng ®ång, ®Õn ng−êi n«ng d©n lμ dùa trªn nh÷ng nhËn thøc tÕ. Cã thÓ nãi, c¸c nguån hîp thμnh hÖ x· héi mμ tõ ®Þa h¹t v¨n ho¸ x· héi kh«ng ph¶i tõ l·nh vùc tù nhiªn. D©n sè, c«ng nghÖ, tæ chøc x· héi, kinh tÕ, tæ chøc chÝnh trÞ, hÖ t− t−ëng vμ ng«n ng÷... tÊt c¶ lμ c¸c thμnh phÇn hîp thμnh mμ c¸c t−¬ng t¸c cña nã lμ mËt thiÕt víi nhau, th−êng tinh vi, ¶nh h−ëng lÉn nhau vμ t¹o nªn tÝnh chÊt cña hÖ x· héi. 72
3. T−¬ng t¸c gi÷a hai hÖ thèng phô trong hÖ sinh th¸i nh©n v¨n Nh− trong s¬ ®å (h×nh 5.2 vμ 5.4), hai hÖ thèng phô - hÖ sinh th¸i vμ hÖ x· héi phô thuéc lÉn nhau vμ liªn kÕt nhau th«ng qua trao ®æi n¨ng l−îng, vËt chÊt vμ th«ng tin. Theo Lovelace (1984) cã thÓ ®Þnh nghÜa “n¨ng l−îng” ë ®©y ®¬n gi¶n lμ kh¶ n¨ng lao ®éng c¸ nh©n vμ x· héi , cã ®−îc kh¶ n¨ng lao ®éng lμ tõ hÖ sinh th¸i (thøc ¨n nguån gèc thùc vËt, ®éng vËt, n−íc, chÊt ®èt ho¸ th¹ch...) “Chu tr×nh vËt chÊt” l¹i cã liªn quan tíi sù dÞch truyÒn c¸c nh©n tè ho¸ häc vμ yÕu tè vËt lý vμ c¸c hîp chÊt trong hÖ thèng. Trao ®æi “th«ng tin” gi÷a c¸c hÖ sinh th¸i vμ hÖ x· héi lμ mét c¸i g× khã c¶m nhËn h¬n nh−ng kh«ng kÐm ý nghÜa. Nãi chung, th«ng tin quy vÒ c¸c “tÝn hiÖu” tõ mét hÖ thèng phô nμy hoÆc hîp phÇn nμy ®Õn hÖ thèng phô kh¸c hoÆc thμnh phÇn kh¸c. T¸c ®éng cña con ng−êi ®Õn m«i tr−êng cã thÓ chÞu ¶nh h−ëng m¹nh mÏ tõ nhËn thøc tÝn hiÖu tõ m«i tr−êng. C¸c hÖ thèng phô kh«ng bao giê khÐp kÝn. Mçi hÖ thèng phô chÞu ¶nh h−ëng cña hÖ thèng phô kh¸c qua c¸c t¸c ®éng lÉn nhau gi÷a chóng. Mèi quan hÖ gi÷a hai hÖ thèng phô qua thêi gian lμ mèi quan hÖ biÖn chøng, cïng trong qu¸ tr×nh thÝch øng, chän läc vμ cïng tiÕn hãa. Sù truyÒn n¨ng l−îng, vËt chÊt th«ng tin tõ hÖ x· héi ®Õn hÖ sinh th¸i rõng, hÖ sinh th¸i n«ng l©m d−íi d¹ng lao ®éng cña ng−êi, vËt t−... ®· t¹o nªn cÊu tróc cña c¸c hÖ sinh th¸i nμy vμ thóc ®Èy sù vËn hμnh cña nã. Sù truyÒn n¨ng l−îng, vËt chÊt, th«ng tin tõ c¸c hÖ sinh th¸i ®ã ®Õn hÖ x· héi chñ yÕu lμ s¶n phÈm dÞch vô. Còng cÇn ghi nhËn, t−¬ng tù nh− hai hÖ thèng phô, hÖ thèng sinh th¸i nh©n v¨n còng më réng. Trong phÇn lín t×nh huèng, ®Çu vμo tõ nh÷ng hÖ thèng, nh÷ng hÖ thèng phô kh¸c tù nhiªn còng nh− x· héi, g©y ra nh÷ng ¶nh h−ëng mμ hÖ thèng sinh th¸i nh©n v¨n cÇn ®iÒu chØnh. Trong thêi ®¹i th«ng tin ®¹i chóng nμy, vÝ dô ®Çu vμo tõ thÕ giíi hiÖn ®¹i bªn ngoμi th−êng xuyªn t¸c ®éng ®Õn c¸c hÖ thèng n«ng th«n. Nh÷ng ®Þnh h−íng nμy ®· t¸c ®éng ®Õn ng−êi d©n n«ng th«n, cuéc sèng vμ kh¸t väng cña hä vμ cã thÓ ®Õn hμnh vi cña hä ®Õn m«i tr−êng. Quan ®iÓm hÖ thèng cña sinh th¸i nh©n v¨n lμm râ x· héi n«ng th«n d©n lμng liªn hÖ víi rõng trång/c©y gç (hoÆc rõng tù nhiªn) nh− lμ bé phËn cña m«i tr−êng n«ng th«n ®¹i diÖn réng lín h¬n bao gåm c¶ ®Êt, n−íc, vËt nu«i, khÝ hËu, ¸p lùc kinh tÕ, x· héi... ®Õn c©y vμ rõng. Toμn bé m«i tr−êng víi tÝnh bao qu¸t, tÝnh phøc t¹p cña nã t−¬ng tù nh− hÖ sinh th¸i nh©n v¨n ®· nãi ®Õn. Sinh th¸i nh©n v¨n ®Þnh h−íng cho c¸c nhμ nghiªn cøu l©m nghiÖp xem xÐt t−¬ng t¸c gi÷a hÖ x· héi vμ hÖ sinh th¸i (rõng) ë nhiÒu hoμn c¶nh kh¸c nhau tõ thùc tiÔn du canh truyÒn thèng ®Õn hËu qu¶ lÊy cñi bëi nh÷ng nhãm ng−êi n«ng nghiÖp vμ sö dông vËt liÖu x©y dùng cña céng ®ång ®« thÞ. Nh÷ng t−¬ng t¸c ®ã cã thÓ ®−îc xem xÐt tõ lËp tr−êng cña ng−êi n«ng d©n (cÊp vi m«) cho ®Õn ng−êi lËp kÕ ho¹ch (cÊp vÜ m«). MÆc kh¸c, sinh th¸i nh©n v¨n ®· thùc hiÖn ®−îc sù phèi hîp gi÷a c¸c nhμ khoa häc tù nhiªn vμ khoa häc x· héi (l©m nghiÖp, n«ng nghiÖp, kinh tÕ häc, x· héi häc, nh©n chñng häc...) .víi ý nghÜa ®ã sinh th¸i nh©n v¨n ®· trë thμnh ®iÓm héi tô t− t−ëng cña c¸c nhμ khoa häc thuéc c¸c l·nh vùc kh¸c nhau. Sù héi tô ®ã thÓ hiÖn tÝnh hÖ thèng toμn vÑn b»ng nghiªn cøu c¸c mèi t−¬ng t¸c gi÷a tÊt c¶ c¸c thμnh phÇn trong hÖ x· héi vμ hÖ sinh th¸i. Tõ ®ã, cã thÓ nhËn thøc lîi thÕ cña m« h×nh hÖ sinh th¸i nh©n v¨n lμ sù tËp trung sù chó ý vμo c¸c t−¬ng t¸c vμ hËu qu¶ cña t¸c ®éng. Quan ®iÓm nμy cùc kú gi¸ trÞ 73
®èi víi lËp kÕ ho¹ch thùc hiÖn vμ ®¸nh gi¸ c¸c ch−¬ng tr×nh v× nã gióp t¹o nªn nÒn t¶ng suy nghÜ, dù ®o¸n ch¾c ch¾n ®−îc hËu qu¶ (Lovelace, 1984). C¸ch tiÕp cËn “nhÊt thÓ” b¾t nguån tõ sinh th¸i nh©n v¨n. VÒ mÆt nhËn thøc, ph−¬ng ph¸p luËn, “NhÊt thÓ” lμ c¸ch tiÕp cËn, r»ng con ng−êi vμ m«i tr−êng cña nã lμ mét tæng thÓ. TiÒn ®Ò cña “nhÊt thÓ” lμ sÏ kh«ng hiÓu vÊn ®Ò ®Çy ®ñ, tháa ®¸ng nÕu chóng kh«ng kh«ng hîp thμnh mét phøc thÓ c¸c nguyªn nh©n vμ kÕt qu¶, t−¬ng t¸c lÉn nhau (Vagda,1983). “nhÊt thÓ” bao hμm mét tÇm nh×n réng r·i, tuy nhiªn nÕu chó ý ®Õn tæng thÓ, ®iÒu ®ã sÏ lÊn ¸t sù chó ý c¸c mèi liªn kÕt vμ chi tiÕt. Trªn nÒn t¶ng tæng thÓ, sÏ ph©n tÝch c¸c lÜnh vùc cô thÓ cña sù t−¬ng t¸c, phô thuéc lÉn nhau, quan hÖ nh©n qu¶ vÒ tù nhiªn, x· héi, v¨n ho¸... H×nh 5.4 : T−¬ng t¸c gi÷a hÖ x· héi vμ hÖ sinh th¸i trong hÖ sinh th¸i nh©n v¨n (Nguån Marten et al. 1986): Tμi nguyªn thiªn nhiªn trong s¬ ®å lμ ®Êt, n−íc vμ nguån lùc sinh vËt mμ xuÊt ph¸t tõ ®ã hÖ sinh th¸i n«ng l©m ®−îc x©y dùng) 74
H×nh 5. 5: Sù t−¬ng t¸c gi÷a hÖ x· héi ng−êi vïng cao vμ hÖ sinh th¸i vïng cao (Lª Träng Cóc, 1990) 75
H×nh 5. 6: Sù thÝch øng gi÷a hÖ x· héi ng−êi kinh vμ hÖ sinh th¸i vïng cao (Lª Träng Cóc, 1990) H×nh 5. 7: Sù t−¬ng t¸c gi÷a hÖ x· héi ng−êi kinh vμ hÖ sinh th¸i vïng cao (Lª Träng Cóc 1990) Mét vÝ dô vÒ t−¬ng t¸c gi÷a con ng−êi vμ hÖ sinh th¸i Ng−êi Kinh ®Þnh c− trªn vïng cao th−êng cã tû lÖ tö vong cao, kh«ng ph¶i v× ma quØ b¾t nh−ng v× muçi Anopheles minimus mang mÇm bÖnh sèt rÐt, muçi nμy chØ ph¸t triÓn ë suèi quang ®·ng, nhiÒu ¸nh n¾ng vμ ch¶y. Canh t¸c víi diÖn tÝch nhá trªn vïng cao t¹o ®iÒu kiÖn cho muçi AnophÌles ph¸t triÓn lμ hËu qu¶ cña më trèng rõng tù nhiªn vμ ph¬i dμi dßng suèi d−íi ¸nh mÆt trêi. Do vËy, ng−êi d©n téc thiÓu sè canh t¸c rÉy lμ ®Ó gi¶m thiÓu tai ho¹ chÕt ng−êi do muçi Anoph g©y ra. §ång thêi hä lμm nhμ sμn cao trªn 2m, muçi bay kh«ng qu¸ 1m cao, bÕp löa l¹i ë trong nhμ ®Ó xua muçi, d−íi nhμ ch¨n nu«i gia sóc c¸m dç muçi (h×nh 5.4). Trong khi ng−êi Kinh cã tËp qu¸n lμm nhμ cã nÒn, chuång tr¹i vμ bÕp nóc xa n¬i ë, n¬i ngñ, nªn th−êng bÞ muçi AnophÌle t¸c kÝch (h×nh 5.6) cho nªn tû lÖ bÖnh sèt rÐt nhiÒu h¬n ng−êi d©n téc cïng mét ®Þa ®iÓm sèng trªn vïng cao. B»ng phun thuèc trõ muçi vμ ngñ mïng, tØ lÖ tö vong gi¶m, l«i kÐo ng−êi Kinh di d©n lªn vïng cao, d−íi øc Ðp gia t¨ng d©n sè, n«ng d©n di c− ph¸ rõng lμm ruéng bËc thang, khai ph¸ dßng suèi thμnh ruéng lóa n−íc, gi¶m ®iÒu kiÖn cho muçi sinh tr−ëng (H×nh 5. 5). ChÝnh hä ®· biÕn c¶i hÖ sinh th¸i vïng cao thμnh n¬i thuËn lîi ®Ó ®Þnh c−, ®©y còng lμ nguyªn nh©n lμm mÊt rõng vμ suy tho¸i tμi nguyªn vïng cao. Lª Träng Cóc, 1990 76
Tμi liÖu tham kh¶o: 1. A report on a preliminary human ecology field study of three district in Vinh Phu Province, Hawaii. 2. §μo ThÕ TuÊn, 1995. HÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp, NXB N«ng nghiÖp, Hμ Néi 3. Lª Träng Cóc et al, 1990. Agroecosystems of the midlands of Northern Vietnam. 4. Lª Träng Cóc, Terry Rambo, 1995. Mét sè vÊn ®Ò sinh th¸i nh©n v¨n ë ViÖt Nam, NXB N«ng nghiÖp, Hanéi. 5. Lovelace, W.G.1984, Human ecology: A conceptual framework for research and development in community and social forestry. Regional workshop on socio- economic aspects of community/social forestry in Asia and the Pacific region .Bangkok 6. Maldague, M. 1998. Notions d amÐnagement et de dÐvelopement intÐgrÐs: concepts, methodes, stratÐgies. UNESCO. 7. NguyÔn B¸ Ng·i, 2002: Nghiªn cøu c¬ së khoa häc vμ thùc tiªnc cho quy ho¹ch ph¸t triÓn L©m n«ng nghiÖp vïng Trung t©m miÒn nói phÝa B¾c ViÖt Nam. LuËn ¸n tiÕn sÜ n«ng nghiÖp - 2002. 77
Bμi 6: Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong L©m nghiÖp x· héi Môc tiªu: Sau khi häc xong bμi nμy sinh viªn sÏ cã kh¶ n¨ng: • Gi¶i thÝch ®−îc kh¸i niÖm vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH • Gi¶i thÝch ®−îc mÊt rõng ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng, kinh tÕ vμ x· héi, ¸p dông sù ph©n tÝch nμy vμo nh÷ng hoμn c¶nh cô thÓ ®Ó qu¶n lý tμi nguyªn rõng bÒn v÷ng cã sù tham gia cña ng−êi d©n • Gi¶i thÝch nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña qu¶n lý tæng hîp kh«ng gian n«ng th«n cho ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng. KÕ ho¹ch bμi gi¶ng: Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Sè tiÕt 1. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH Tr×nh bμy OHP 25 phót 2. ¶nh h−ëng cña suy tho¸i rõng vμ mÊt Nªu vÊn ®Ò OHP phót rõng ®Õn ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng §éng n·o 3. Qu¶n lý tæng hîp kh«ng gian n«ng Tr×nh bμy OHP 20 phót th«n cho ®Þnh h−íng ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng 78
1. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH Kh¸i niÖm vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®−îc ®Ò cËp trong nhiÒu ngμnh vμ nhiÒu lÜnh vùc tõ 3 thËp kû gÇn ®©y. HiÖn nay, khi nãi ®Õn qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn ng−êi ta kh«ng thÓ kh«ng nãi tíi Ph¸t triÓn bÒn v÷ng hay Sö dông bÒn v÷ng. Hai thuËt ng÷ nμy kh«ng chØ ®Ó diÔn t¶ mét kh¸i niÖm mμ ®· ®−îc thÓ chÕ ho¸, chØ tiªu ho¸. MÆc dï vËy, c¸c thuËt ng÷ nμy lu«n ®−îc ®Þnh nghÜa hay kh¸i niÖm ho¸ l¹i cho tõng lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi lu«n g¾n chÆt chÏ víi tù nhiªn. Víi ý nghÜa nμy, Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH cμng cÇn ph¶i ®−îc nhËn thøc mét c¸ch ®Çy ®ñ vμ ®óng ®¾n. Nguyªn t¾c tæng qu¸t cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®· ®−îc ñy ban m«i tr−êng vμ ph¸t triÓn cña thÕ giíi cho lμ nh÷ng thÕ hÖ hiÖn t¹i cÇn ®−îc ®¸p øng c¸c nhu cÇu mμ kh«ng lμm h¹i ®Õn kh¶ n¨ng ®¸p øng c¸c nhu cÇu cña thÕ hÖ t−¬ng lai. §Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong c¸c lÜnh vùc cña tù nhiªn vμ ®êi sèng x· héi th× m« h×nh ''Tam gi¸c ph¸t triÓn bÒn v÷ng'' ®−îc x¸c lËp trong c©n b»ng ®éng cña 3 môc tiªu: T¨ng tr−ëng kinh tÕ, C«ng b»ng vμ tiÕn bé x· héi, An toμn vÒ mÆt sinh th¸i cÇn ®−îc ph©n tÝch. Ba môc tiªu nãi trªn cã t¸c ®éng vμ quy ®Þnh lÉn nhau. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng chØ cã thÓ cã ®−îc trªn mét sù c©n b»ng ba môc tiªu ®ã. Nãi c¸ch kh¸c, ®©y lμ mét bμi to¸n tèi −u hãa 3 lîi Ých trong mçi thêi ®iÓm vμ hoμn c¶nh cô thÓ. Trong mét thêi kú nhÊt ®Þnh, cã thÓ vÞ trÝ −u tiªn thuéc vÒ mét môc tiªu nμo ®ã, song møc ®é vμ thêi h¹n −u tiªn ®ã lμ cã giíi h¹n bëi sù c©n b»ng vμ ®ßi hái cña môc tiªu kh¸c. Trªn thùc tÕ, kh«ng cã mét ho¹t ®éng tù nhiªn vμ x· héi nμo ®ã ®¸p øng cao nhÊt c¶ 3 môc tiªu, hoÆc nÕu cã th× rÊt Ýt vμ chØ x¶y ra trong thêi gian rÊt ng¾n. Bëi v×, mét trong 3 môc tiªu ®¹t ®−îc cao nhÊt sÏ lμm tæn h¹i ®Õn môc tiªu kh¸c. Khi sù tæn h¹i v−ît qu¸ giíi h¹n cho phÐp buéc con ng−êi ph¶i ®iÒu chØnh. §©y chÝnh lμ qu¸ tr×nh can thiÖp cña con ng−êi. Nh−ng sù can thiÖp nμy lμm sao ®Ó cã sù c©n b»ng t−¬ng ®èi cña 3 môc tiªu ë møc cao h¬n. §ã chÝnh lμ Ph¸t triÓn bÒn v÷ng chø kh«ng ph¶i lμ ''Sù bÒn v÷ng''. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng theo quan ®iÓm LNXH kh¸c víi Ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña tù nhiªn ë chç vai trß cña con ng−êi trong viÖc Ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Vai trß con ng−êi thÓ hiÖn 2 mÆt. Thø nhÊt x¸c lËp môc tiªu ®¹t ®−îc cña c¸c ho¹t ®éng l©m nghiÖp cã gi¸ trÞ tæng hîp tèi −u nhÊt nh−ng cã x¸c ®Þnh −u tiªn mét môc tiªu nμo ®ã ë ng−ìng cho phÐp ®Ó kh«ng t¹o ra sù lËp l¹i c©n b»ng c¸c môc tiªu míi ë møc thÊp h¬n; thø hai can thiÖp vμo qu¸ tr×nh sao cho t¹o ra sù c©n b»ng míi cña c¸c môc tiªu ë møc cao h¬n. Quan ®iÓm cña LNXH cho r»ng ph¸t triÓn bÒn v÷ng nh»m h−íng tíi c©n b»ng ®éng 3 môc tiªu cña l©m nghiÖp trªn 3 mÆt: kinh tÕ, x· héi vμ sinh th¸i g¾n víi yªu cÇu kh¸ch quan cña tõng thêi kú ®èi víi c¸c ho¹t ®éng l©m nghiÖp. H×nh 3.1. m« t¶ quan ®iÓm Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH. H×nh 6.1. cã thÓ ®−îc gi¶i thÝch nh− sau: ''A'' ®−îc coi lμ lîi Ých kinh tÕ cña c¸c ho¹t ®éng l©m nghiÖp lÊy n¨ng suÊt, chÊt l−îng hiÖu qu¶ lμm träng. C¸c lîi Ých kinh tÕ cho quèc gia, céng ®ång vμ nh÷ng ng−êi trùc tiÕp lμm l©m nghiÖp th«ng qua cung cÊp c¸c l©m s¶n, thu nhËp b»ng tiÒn hoÆc hiÖn vËt. ''B'' ®−îc coi lμ lîi Ých x· héi cña c¸c ho¹t ®éng l©m nghiÖp. C¸c lîi Ých x· héi thÓ hiÖn b»ng viÖc: x¸c lËp l¹i c¸c gi¸ trÞ c«ng b»ng x· héi trong viÖc qu¶n lý vμ sö dông tμi nguyªn rõng; gi¶i quyÕt c«ng ¨n viÖc lμm; n©ng cao kiÕn thøc vμ kü thuËt cho céng ®ång; ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng cña c¸c céng ®ång ... th«ng qua c¸c ho¹t 79
®éng l©m nghiÖp. ''C'' ®−îc coi lμ lîi Ých sinh th¸i cña c¸c ho¹t ®éng l©m nghiÖp. C¸c lîi Ých nμy ph¶n ¶nh viÖc b¶o tån vμ t¸i t¹o tμi nguyªn thiªn nhiªn; b¶o vÖ m«i tr−êng c¶nh quan. .. H×nh 6.1. S¬ ®å m« t¶ kh«ng gian Ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña LNXH Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH lμ ph¸t triÓn hμi hoμ, l©u dμi vÒ kinh tÕ, x· héi vμ m«i tr−êng, trong ®ã gi¶i quyÕt hμi hoμ c¸c lîi Ých gi÷a: nhμ n−íc víi céng ®ång; gi÷a c¸c céng ®ång víi nhau; gi÷a c¸c c¸ nh©n trong céng ®ång; gi÷a c¸c chñ thÓ sö dông vμ h−ëng lîi tõ rõng. Kh«ng gian ''ABC'' trong h×nh 6.1 ph¶n ¸nh Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH. Mét m« h×nh ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng cμng cao khi kh«ng gian ''ABC'' cμng lín, kh«ng gian ''ABC'' cμng lín khi c¸c kh«ng gian cña ''A'', ''B'' vμ ''C'' chång chung lªn nhau cμng nhiÒu. Ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng d−íi quan ®iÓm cña LNXH chÝnh lμ: Qu¶n lý, b¶o vÖ, t¸i t¹o vμ sö dông tμi nguyªn rõng mét c¸ch hiÖu qu¶ võa ®¸p øng nhu cÇu hiÖn t¹i vÒ kinh tÕ-x· héi vμ m«i tr−êng cho c¶ quèc gia, cho tõng võng vμ tõng céng ®ång sèng trong rõng, gÇn rõng vμ phô thuéc vμo rõng, võa ®¶m b¶o kh¶ n¨ng ®¸p øng nhu cÇu ®ã cña tμi nguyªn rõng l©u dμi trong t−¬ng lai; sù ®¸p øng nμy kh«ng lμm x¶y ra xung ®ét vÒ quyÒn qu¶n lý, sö dông vμ h−ëng lîi tõ rõng gi÷a nhμ n−íc víi ®Þa ph−¬ng, gi÷a c¸c céng ®ång, trong céng ®ång vμ cuèi cïng lμ c¸c chñ thÓ qu¶n lý vμ sö dông rõng. Nh− vËy ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng theo quan ®iÓm LNXH tËp trung vμo 2 vÊn ®Ò c¬ b¶n ®ã lμ: ®¶m b¶o lîi Ých ®¹t ®−îc tõ rõng trong c©n b»ng ®éng vÒ c¸c mÆt kinh tÕ-x· héi vμ sinh th¸i; ®¶m b¶o sù c«ng b»ng vμ æn ®Þnh vÒ mÆt x· héi cña c¸c chñ thÓ sö dông rõng. C©u hái ®Æt ra lμm thÕ nμo ®Ó thùc hiÖn ®−îc ®iÒu nμy. Trong ®iÒu kiÖn cña ViÖt Nam, quan ®iÓm LNXH cho r»ng: cÇn ph¶i chó träng ®Õn c¸c vÊn ®Ò sau ®©y: - Khi ph©n chia 3 lo¹i rõng, kh«ng tuyÖt ®èi ho¸ môc tiªu trong viÖc qu¶n lý vμ sö dông mçi lo¹i rõng. - Sö dông tæng hîp tμi nguyªn rõng trªn mçi khu rõng, trong mçi lo¹i rõng. 80
- X¸c ®Þnh râ c¸c chñ thÓ ®−îc h−ëng lîi tõ rõng, kÓ c¶ trùc tiÕp vμ gi¸n tiÕp, tõ ®ã x©y dùng c¬ chÕ tham gia vμ ®ãng gãp cho viÖc t¸i t¹o tμi nguyªn rõng. - Céng ®ång d©n c− sèng trong rõng, sèng gÇn rõng, phô thuéc vμo rõng ph¶i lμ ng−êi ®−îc h−ëng lîi trùc tiÕp ®Çu tiªn tõ rõng nh−ng còng lμ ng−êi gi÷ vai trß chÝnh trong viÖc b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn tμi nguyªn rõng. - X¸c lËp c¬ chÕ míi vÒ h−ëng lîi tõ rõng theo h−íng: thu lîi cña quèc gia nhÊn m¹nh vμo c¸c lîi Ých vÒ m«i tr−êng sinh th¸i, c¸c sù æn ®Þnh x· héi cña miÒn nói, trËt tù vμ an ninh quèc phßng, b¶o tån c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ vïng cao ..., Ýt hoÆc gi¶m dÇn thu lîi nhuËn tõ kinh doanh tμi nguyªn rõng; lîi Ých cña céng ®ång d©n c− sèng trong rõng, sèng gÇn rõng, phô thuéc vμo rõng ph¶i ®−îc x¸c ®Þnh râ rμng b»ng viÖc hä cã thÓ ®¶m b¶o cuéc sèng l©u dμi vμ æn ®Þnh b»ng nghÒ rõng; lîi Ých cña c¸c ngμnh vμ c¬ quan liªn quan sÏ ®−îc tμi nguyªn rõng ®¶m b¶o l©u dμi nh−ng cÇn cã sù hoμn tr¶ cho viÖc t¸i t¹o, b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng. 2. ¶nh h−ëng cña suy tho¸i rõng vμ mÊt rõng ®Õn ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng Ch−a bao giê vÊn ®Ò thu hÑp diÖn tÝch vμ sù suy tho¸i rõng nhiÖt ®íi ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ®−îc toμn thÓ céng ®ång nh©n lo¹i quan t©m réng r·i nh− hiÖn nay, nhÊt lμ tõ sau héi nghÞ th−îng ®Ønh Rio De Janero vμo n¨m 1992. Gi÷a n¨m 1900 vμ 1965, kho¶ng mét nöa diÖn tÝch rõng t¹i c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ®· bÞ huû diÖt vμ qu¸ tr×nh suy tho¸i tμi nguyªn sinh vËt rõng cïng víi sù xuèng cÊp cña m«i tr−êng sèng vÉn ®ang tiÕp tôc diÔn ra ë n−íc nghÌo. Riªng ë n−íc ta, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, hμng n¨m tõ 50.000 ®Õn 60.000 ha rõng bÞ mÊt. Nguyªn nh©n dÉn ®Õn mÊt rõng cã thÓ cã nhiÒu. MÊt rõng vμ suy tho¸i tμi nguyªn rõng lμ hiÖn t−îng dÔ nhËn thÊy, nh−ng nguyªn nh©n l¹i kh«ng dÔ nhÊt trÝ v× cã mét tËp hîp nhiÒu nh©n tè kh«ng ®éc lËp víi nhau, can thiÖp, xen vμo nhau cïng t¸c ®éng vμo qu¸ tr×nh nμy. H¬n n÷a, c¸c nh©n tè chi phèi sù mÊt rõng sÏ kh«ng gièng nhau ë mçi kh«ng gian cô thÓ, mçi thêi gian cô thÓ, mçi hoμn c¶nh kinh tÕ x· héi cô thÓ. C¸c nh©n tè nμy kh«ng nh÷ng kh¸c nhau vÒ b¶n chÊt mμ c¶ vÒ c¸ch biÓu hiÖn vμ møc ®é ¶nh h−ëng ®èi víi qu¸ tr×nh mÊt rõng (Hoμng H÷u C¶i, 1995). Cho ®Õn nay nhiÒu chuyªn gia ®Òu nhÊt trÝ cho r»ng nguyªn nh©n trùc tiÕp vμ chñ yÕu dÉn ®Õn mÊt rõng ë ViÖn Nam gåm: ®èt n−¬ng lμm rÉy cña c¸c céng ®ång vïng cao, do khai th¸c l©m s¶n, ®Æc biÖt lμ khai th¸c gç vμ cñi ®èt, löa rõng vμ c¸c nguyªn nh©n kh¸c. Sù suy tho¸i rõng vμ mÊt rõng ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn ph¸t triÓn KITX vμ b¶o vÖ m«i tr−êng trªn c¶ n−íc, t¹i mçi khu vùc vμ mçi céng ®ång vïng cao nh− ®−îc nªu d−íi ®©y. 2.1. MÊt rõng ¶nh h−ëng ®Õn sinh th¸i Chøc n¨ng sinh th¸i cña rõng hiÓn nhiªn lμ ¶nh h−ëng ®Õn thñy vùc vμ ®iÒu tiÕt dßng ch¶y, gi¶m xãi mßn, h¹n chÕ ®Õn møc thÊp nhÊt sù båi l¾ng ë s«ng, kªnh r¹ch vμ hå tr÷ n−íc, rót ng¾n biªn ®é giao ®éng nhiÖt ®é ngμy ®ªm, t¹o n¬i thuËn lîi cho hÖ thùc vËt vμ hÖ ®éng vËt cùc kú ®a d¹ng vμ do ®ã b¶o vÖ ®−îc nguån gen giμu cã h÷u Ých cho nhiÒu ho¹t ®éng trång trät ch¨n nu«i. Thùc vËy, sù hñy diÖt líp phñ thùc vËt, dï chØ lμ nhÊt thêi nh− tr−êng hîp du canh, khai th¸c rõng còng ®−a ®Õn kÕt qu¶ kh«ng tr¸nh khái lμ lμm tæn h¹i ®Õn nguån lùc di truyÒn. MÊt rõng lμm gi¶m kh¶ n¨ng gi÷ n−íc, thÊm n−íc cña ®Êt, t¨ng tèc ®é dßng ch¶y trªn mÆt ®Êt vμ cïng víi xãi mßn lμm t¨ng l¾ng 81
®äng phï sa, tÇn sè xuÊt hiÖn lôt cao h¬n vμ lμm gi¶m chÊt l−îng n−íc. MÊt rõng cã thÓ lμm t¨ng « nhiÔm kh«ng khÝ do bôi vμ mét sè nhμ khÝ t−îng cho r»ng ®iÒu ®ã cã thÓ h¹ thÊp ®é Èm kh«ng khÝ vμ lμm gi¶m l−îng m−a. Canh t¸c víi c©y gç vμ c©y bôi l©u n¨m lμ hÖ thèng canh t¸c phæ biÕn ë nhiÖt ®íi Èm, ®Æc biÖt ë §«ng Nam ¸, c¸c loμi c©y quen thuéc nhÊt lμ cao su, cä dÇu, cμ phª, dõa, c©y ¨n tr¸i, gia vÞ ... T¸c ®éng ®Õn m«i tr−êng cña kiÓu canh t¸c c©y l©u n¨m nμy t−¬ng tù nh− ë rõng trång. §iÒu nμy cã thÓ ®−îc biÓu hiÖn râ nhÊt víi c©y cao su, loμi c©y hμng hãa chñ yÕu ®èi víi c¸c n«ng hé nhá. Nh÷ng diÖn tÝch thuÇn lo¹i cä dÇu vμ cao su ë nh÷ng c¸nh ®ång lín ë Malaysia vμ §«ng B¾c Sumatra cã thÓ kÐm thuËn lîi ®èi víi m«i tr−êng. Nh×n tæng qu¸t, trång c©y l©u n¨m nhÊt lμ do c¸c n«ng hé nhá tiÕn hμnh cã thÓ lμ mét hÖ thèng canh t¸c bÒn v÷ng víi Ýt t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn m«i tr−êng. 2.2. MÊt rõng ¶nh h−ëng ®Õn ph¸t triÓn kinh tÕ Rõng kh«ng chØ s¶n xuÊt gç mμ cßn cung cÊp hμng lo¹t c¸c s¶n phÈm cã gi¸ trÞ cÇn thiÕt, tr−íc hÕt cho nh÷ng ai sèng ë rõng. NhiÒu céng ®ång d©n téc, vÒ kinh tÕ phô thuéc vμo rõng vμ nh÷ng s¶n vËt cña nã (thùc phÈm, vËt liÖu x©y dùng, c«ng cô, d−îc th¶o...). §èi víi nh÷ng céng ®ång nh− thÕ, mÊt rõng cã nghÜa lμ mÊt c¬ së kinh tÕ. Nh÷ng céng ®ång sèng bªn ngoμi rõng còng lîi dông nh÷ng l©m s¶n ngoμi gç nh− m©y, tre, nhùa, dÇu, g«m, mËt ong, nÊm, da thó... Hμng triÖu phô n÷ n«ng th«n ®· cã thu nhËp tõ hμng thñ c«ng víi nguyªn liÖu tõ rõng. Lîi Ých kinh tÕ cña rõng lμ quan träng so víi lîi Ých n«ng nghiÖp ë nh÷ng n¬i kh«ng cßn rõng. BiÕn rõng thμnh n«ng nghiÖp lμ ®Æc biÖt râ trong qu¸ tr×nh mÊt rõng quy m« lín gÇn ®©y do nh÷ng ng−êi lËp nghiÖp ®Ó s¶n xuÊt chñ yÕu n«ng s¶n hμng ho¸ xuÊt khÈu. KÕt qu¶ lμ kh«ng may m¾n nh− tr−êng hîp ë Ên §é. Kinh nghiÖm cña Malaysia t−¬ng ®èi kÕt qu¶ h¬n. Sù thùc hiÖn ®Çy Ên t−îng trong viÖc biÕn rõng thμnh ®ån ®iÒn cä dÇu vμ cao su ®· ®−a l¹i mét c¸ch râ rÖt lîi Ých kinh tÕ bÒn v÷ng, kh«ng chØ víi sè ng−êi ë thμnh phè mμ cßn víi c¸c céng ®ång ë n«ng th«n. B»ng c¸ch chÆt tr¾ng h¬n mét nöa dù tr÷ rõng, Th¸i Lan ®· thùc hiÖn sù c¶i t¹o vÒ c¬ b¶n mét nÒn kinh tÕ dùa trªn c©y lóa thμnh mét nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp ®a d¹ng hãa cao ®é tr¶i qua hai m−¬i l¨m n¨m gÇn ®©y. Sù ®Òn ®¸p ®¸ng kÓ lμ tõ khoai m×, b¾p, mÝa, cao su, døa... diÖn tÝch canh t¸c ë n¬i mÊt rõng ®· ®ãng gãp cã ý nghÜa n©ng cao thu nhËp quèc gia. ë c¶ hai quèc gia Malaysia vμ Th¸i lan, nh©n d©n ®« thÞ vμ n«ng th«n ®· trùc tiÕp tham gia trong t¨ng thu nhËp nμy. Ngoμi ra cßn cã c¸c c«ng viÖc thêi vô còng cho n«ng d©n ë nh÷ng n¬i trång b¾p vμ mÝa. Tuy nhiªn, viÖc s¶n xuÊt cμng t¨ng lμ dùa chñ yÕu vμo hÖ thèng canh t¸c rÊt dÔ bÞ tæn th−¬ng vÒ mÆt sinh th¸i, canh t¸c th−êng xuyªn víi c©y h»ng n¨m ë ®Êt kh«. Lîi Ých hiÖn nay cã thÓ lμ t¹m thêi do chi phÝ cho m«i tr−êng ngμy cμng t¨ng ®Òu ®Òu, mÊt tÇng ®Êt mÆt, tæn h¹i do lôt t¨ng lªn, hå chøa n−íc bÞ l¾ng ®äng phï sa, n−íc bÞ nhiÔm bÈn... 2.3. MÊt rõng ¶nh h−ëng ®Õn x· héi Trong qu¸ tr×nh rõng bÞ suy thoai, mÊt rõng, nh÷ng lîi Ých kh¸c nhau cã thÓ g©y trë ng¹i cho nhau ®−a tíi nh÷ng hμnh ®éng vÒ mÆt x· héi. DÔ bÞ ¶nh h−ëng nhiÒu nhÊt lμ nh÷ng céng ®ång d©n téc Ýt ng−êi sèng ë rõng vμ dùa vμo rõng. NhiÒu bé téc ®· tõ bá kiÓu sèng truyÒn thèng sau khi c¬ së kinh tÕ cña hä bÞ huû diÖt do c¸c ho¹t ®éng khai th¸c rõng. 82
NhiÒu céng ®ång míi ®· h×nh thμnh ë nh÷ng khu kh«ng cßn rõng. Nh÷ng nh©n tè tiÒm Èn ®èi víi t×nh tr¹ng kh«ng yªn tÜnh vÒ mÆt x· héi lμ sù tranh chÊp gi÷a nh©n viªn nhμ n−íc vμ nh÷ng ng−êi chiÕm dông ®Êt bÊt hîp ph¸p, vÊn ®Ò h−ëng dông ®Êt ch−a ®−îc gi¶i quyÕt, nguyªn nh©n th−êng trùc kh¸c cña t×nh tr¹ng bÊt æn x· héi lμ sù ph©n phèi ®Êt kh«ng c«ng b»ng. BÞ lo¹i ra khái vïng ®Êt n«ng nghiÖp thuËn lîi, nhiÒu n«ng d©n nghÌo kh«ng cã sù l−a chän nμo kh¸c trõ phi di c− ®Õn ®« thÞ hoÆc x©m nhËp vμo rõng. 3. Qu¶n lý tæng hîp kh«ng gian n«ng th«n cho ®Þnh h−¬ng ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng trong LNXH Nh− mäi ng−êi ®Òu biÕt, c©y gç vμ rõng cã vai trß nhiÒu mÆt trong ®êi sèng vËt chÊt vμ x· héi cña c¸c céng ®ång n«ng th«n. ThÕ nh−ng sù tån t¹i cña rõng vμ c©y gç ngμy cμng bÞ ®e do¹ do sù t¨ng d©n sè ch−a tõng cã tr−íc ®©y vμ do chiÒu h−íng ph¸t triÓn kinh tÕ ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ng−êi ta nhËn thøc ®−îc sù phô thuéc phøc t¹p cña ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi bÒn v÷ng vμo sù æn ®Þnh cña m«i tr−êng vμ do ®ã nhu cÇu cÊp b¸ch ®èi víi x· héi lμ b¶o ®¶m qu¶n lý m«i tr−êng hîp lý trªn c¬ së l©u dμi. VÊn ®Ò qu¶n lý tæng hîp kh«ng gian n«ng th«n ®Æc ra trong hoμn c¶nh ®ã. Cã thÓ hiÓu ®ã nh− lμ ph−¬ng ph¸p tiÕn hμnh cã ý chÝ h−íng ®Õn quy ho¹ch kh«ng gian c©n b»ng, sö dông hîp lý vμ l©u dμi ®Êt, hoÆc cã thÓ xem xÐt dμi h¹n vai trß cña rõng ®èi víi c¸c xu h−íng ¶nh h−ëng ®Õn c¸c ph−¬ng thøc sö dông ®Êt. Quan ®iÓm ®ã ®ßi hái ph¶i xÐt ®Õn: • DiÖn tÝch rõng s½n cã ®Ó ®¸p øng c¸c yªu cÇu cña nhμ n−íc vμ ®Þa ph−¬ng vμ b¶o vÖ m«i tr−êng. • Vai trß cña rõng trong ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña c¸c céng ®ång n«ng th«n. • Mèi quan hÖ gi÷a trång trät l©m nghiÖp vμ ch¨n nu«i. • C¸c xu h−íng ®Þnh c− • Mèi quan hÖ gi÷a diÖn tÝch rõng hiÖn cã vμ c¸c l©m viªn gi¶i trÝ vμ rõng cho b¶o tån. §ã lμ mét cè g¾ng thËn träng ®Ó lμm t−¬ng hîp víi c¸c nhu cÇu vÒ l·nh thæ khái c¸c tranh chÊp. Qu¶n lý tæng hîp l·nh thæ n«ng th«n tÝnh ®Õn c¸c ®ßi hái cÊp b¸ch, b¶o tån tÝnh ®a d¹ng sinh häc, cè g¾ng b¶o vÖ c¶ vÎ ®Ñp cña c¶nh quan vμ c¸c chøc n¨ng cña c©y vμ cña rõng. Trªn thùc tÕ, quan niÖm tæng hîp trong qu¶n lý ngô ý r»ng ng−êi lËp kÕ ho¹ch ph¶i më réng tÇm nh×n ®Õn tÊt c¶ h¬n lμ chØ chó ý ®Õn mét lÜnh vùc ®Õn tÊt c¶ hîp phÇn trong kh«ng gian ®ang xem xÐt nh− mét hÖ thèng bao gåm ®Êt, kh«ng khÝ, n−íc, ®Êt canh t¸c, rõng tù nhiªn, rõng trång, ®Êt bá hoang, hÖ ®éng vËt vμ hÖ thùc vËt. Nã còng h−íng dÉn ®Ò xuÊt mét kÕ ho¹ch sö dông ®Êt nh− lμ mét trong c¸c môc tiªu cÇn thiÕt cña sù ph¸t triÓn kinh tÕ vμ cña nh÷ng quyÒn cña ng−êi sèng trong hoÆc gÇn rõng. Theo Sawadogo vμ c¸c t¸c gi¶ kh¸c (1991) nh÷ng nguyªn t¾c cã tÝnh ®Þnh h−íng ph−¬ng ph¸p tiÕn hμnh cña c¸c nhμ quy ho¹ch n«ng th«n cã thÓ lμ nh− sau: 83