Bài giảng Luật thương mại quốc tế: Phần 1 - Nguyễn Minh Nhật

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:72

Thêm vào BST

Báo xấu

49
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài giảng Luật thương mại quốc tế: Phần 1 cung cấp cho người học những kiến thức như: Những vấn đề chung về luật thương mại quốc tế; các thiết chế cơ bản điều chỉnh hoạt động thương mại quốc tế; một số vấn đề pháp lý về incoterms; hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bài giảng Luật thương mại quốc tế: Phần 1 - Nguyễn Minh Nhật

TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÂY ĐÔ KHOA CƠ BẢN BỘ MÔN LUẬT -------- BÀI GIẢNG Biên soạn Gv. Nguyễn Minh Nhật Cần Thơ, 12.2016
TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÂY ĐÔ KHOA CƠ BẢN BỘ MÔN LUẬT -------- BÀI GIẢNG (Lưu hành nội bộ) Biên soạn Gv. Nguyễn Minh Nhật Cần Thơ, 12.2016
MỤC LỤC LỜI GIỚI THIỆU ........................................................................................................................................5 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ LUẬT THƯƠNG MẠI QUỐC TẾ ...................................6 1.1. Khái niệm về Luật thương mại quốc tế ...............................................................................................6 1.1.1. Khái niệm thương mại...............................................................................................................................6 1.1.2. Thương mại quốc tế..............................................................................................................................6 1.1.3. Luật thương mại quốc tế ......................................................................................................................6 1.2. Đối tượng và phương pháp điều chỉnh của Luật thương mại quốc tế ..............................................7 1.2.1. Đối tượng điều chỉnh............................................................................................................................7 1.2.2. Phương pháp điều chỉnh ......................................................................................................................8 1.3. Chủ thể của Luật thương mại quốc tế .................................................................................................9 1.3.1. Quốc gia ...............................................................................................................................................9 1.3.2. Pháp nhân ............................................................................................................................................9 1.3.3. Cá nhân ..............................................................................................................................................10 1.4. Những nguyên tắc cơ bản của Luật thương mại Quốc tế ................................................................11 1.4.1. Nguyên tắc đối xử Tối huệ quốc (Most Favoured Nation Treatment - MFN) ....................................11 1.4.2. Nguyên tắc đối xử quốc gia ( National Treament - NT) .....................................................................12 1.4.3. Nguyên tắc mở cửa, tiếp cận thị trường (Market access) ..................................................................12 1.4.4. Nguyên tắc thương mại công bằng (Fair Trade) ...............................................................................12 1.4.5. Nguyên tắc minh bạch (Transparency) ..............................................................................................13 1.5. Nguồn của Luật thương mại quốc tế .................................................................................................13 1.5.1. Pháp luật quốc gia .............................................................................................................................13 1.5.2. Điều ước quốc tế ................................................................................................................................14 1.5.3. Tập quán quốc tế ................................................................................................................................14 1.6. Nhà nước trong hoạt động thương mại quốc tế ................................................................................15 CHƯƠNG 2: CÁC THIẾT CHẾ CƠ BẢN ĐIỀU CHỈNH HOẠT ĐỘNG THƯƠNG MẠI QUỐC TẾ ................................................................................................................................................................16 2.1. Khái niệm chung về các thiết chế thương mại quốc tế .....................................................................16 2.1.1. Khái niệm ...........................................................................................................................................16 2.1.2. Lịch sử ra đời và phát triển ................................................................................................................16 2.1.3. Đặc điểm của các thiết chế thương mại quốc tế hiện nay ..................................................................17 2.1.4. Vai trò của các thiết chế thương mại quốc tế .....................................................................................19 2.2. Các thiết chế thương mại tiêu biểu ....................................................................................................19 2.2.1. Liên Hợp quốc ...................................................................................................................................19 2.2.1.1. Lược sử hình thành..........................................................................................................................19 1
2.2.1.2. Mục đích hoạt động .........................................................................................................................20 2.2.1.3. Một số cơ quan của Liên hợp quốc hoạt động trong lĩnh vực thương mại .....................................20 2.2.2. Tổ chức Thương mại Thế giới (World Trade Organization - WTO) ..............................................26 2.2.2.1. Sự ra đời của (General Agreement on Tariffs and Trade – GATT) ................................................26 2.2.2.2. Sự ra đời của Tổ chức Thương mại thế giới (Worrld Trade Organnization – WTO) .....................28 2.2.2.3. Mục đích và nguyên tắc hoạt động của WTO .................................................................................30 2.2.2.4. Cơ cấu tổ chức của WTO ................................................................................................................34 2.2.2.5. Các hiệp định cơ bản của WTO ......................................................................................................36 2.2.3. Việt Nam gia nhập WTO ...................................................................................................................37 2.3. Các thiết chế thương mại khu vực .....................................................................................................38 2.3.1. Diễn đàn hợp tác kinh tế Châu Á - Thái Bình Dương (Asia-Pacific Economic Cooperation - APEC) ......................................................................................................................................................................38 2.3.2. Liên minh Châu Âu (The European Union - EU) ...............................................................................43 2.3.3. Hiệp hội các nước Đông Nam Á (ASEAN) .........................................................................................46 CHƯƠNG 3: MỘT SỐ VẤN ĐỀ PHÁP LÝ VỀ INCOTERMS ............................................................52 3.1. Nhận thức chung về INCOTERMS (International Commercial Terms) .......................................52 3.1.1. Khái niệm ...........................................................................................................................................52 3.1.2. Phạm vi áp dụng của INCOTERMS ...................................................................................................53 3.2. Các điều kiện cơ bản của INCOTERMS hiện hành.........................................................................54 3.2.1. Điều kiện nhóm E ...............................................................................................................................54 3.2.2. Điều kiện nhóm F ...............................................................................................................................54 3.2.3. Điều kiện nhóm C ...............................................................................................................................55 3.2.4. Điều kiện nhóm D...............................................................................................................................56 CHƯƠNG 4: HỢP ĐỒNG MUA BÁN HÀNG HÓA QUỐC TẾ ..........................................................58 4.1. Khái niệm về hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế .........................................................................58 4.1.1. Khái niệm hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế ................................................................................58 4.1.2. Đặc điểm của hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế .........................................................................59 4.2. Công ước Viên 1980 của Liên Hợp quốc về Hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế (Convention on Contracts for the International Sale of Goods - CISG) .....................................................................60 4.2.1. Giới thiệu về CISG .............................................................................................................................60 4.2.2. Phạm vi áp dụng của Công ước .........................................................................................................61 4.2.3. Ký kết hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế ......................................................................................62 4.3. Những nguyên tắc cơ bản điều chỉnh hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế của UNIDROIT. ....68 4.3.1. Giới thiệu về UNIDROIT (Viện Quốc tế về nhất thể hoá pháp luật tư - The International Institute For The Unification Of Private Law - UNIDROIT) .....................................................................................68 4.3.2. Nội dung của PICC 2010 ...................................................................................................................69 2
CHƯƠNG 5: THANH TOÁN VÀ TÍN DỤNG TRONG HOẠT ĐỘNG THƯƠNG MẠI QUỐC TẾ ......................................................................................................................................................................71 5.1. Khái niệm và đặc điểm của thanh toán quốc tế ................................................................................71 5.1.1. Khái niệm thanh toán quốc tế ............................................................................................................71 5.1.2. Đặc điểm thanh toán quốc tế..............................................................................................................71 5.2. Các phương tiện thanh toán quốc tế..................................................................................................72 5.2.1. Séc (check) .........................................................................................................................................72 5.2.2. Hối phiếu (Bill of Exchanfe)...............................................................................................................74 5.2.3. Kỳ phiếu (Promissory note)................................................................................................................77 5.3. Các phương thức thanh toán quốc tế ................................................................................................78 5.3.1. Phương thức chuyển tiền (Remittanve) ..............................................................................................78 5.3.2. Phương thức nhờ thu (Colleotion of payment) ...................................................................................79 5.3.3. Phương thức tín dụng chứng từ (Documentary credits) ....................................................................81 CHƯƠNG 6: PHÁP LUẬT VỀ VẬN TẢI HÀNG HÓA QUỐC TẾ .....................................................88 6.1. Khái niệm chung về hợp đồng chuyên chở hàng hóa quốc tế .........................................................88 6.1.1. Khái niệm ...........................................................................................................................................88 6.1.2. Đặc điểm ............................................................................................................................................88 6.2. Một số quy định về hợp đồng vận tải hàng hóa quốc tế bằng đường biển .....................................88 6.2.1. Khái niệm ...........................................................................................................................................88 6.2.2. Nguồn luật điều chỉnh ........................................................................................................................89 6.2.3. Hợp đồng vận tải tàu chợ ...................................................................................................................90 6.2.4. Hợp đồng vận tải tàu chuyến .............................................................................................................93 6.3. Một số quy định về hợp đồng vận tải hàng hóa quốc tế bằng đường không..................................99 6.3.1. Khái niệm ...........................................................................................................................................99 6.3.2. Đặc điểm ............................................................................................................................................99 6.3.3. Nguồn luật điều chỉnh ......................................................................................................................100 6.3.4. Nội dung hợp đồng vận tải bằng đường hàng không .......................................................................101 6.3.5. Trách nhiệm của các bên trong hợp đồng vận chuyển hàng hóa bằng đường hàng không .............103 6.4. Một số quy định về hợp đồng vận chuyển hàng hóa quốc tế bằng đường bộ ..............................103 6.4.1. Hợp đồng vận chuyển hàng hóa quốc tế bằng đường bộ .................................................................104 6.4.2. Hợp đồng vận chuyển hàng hóa quốc tế bằng đường sắt ................................................................105 6.5. Một số quy định về hợp đồng vận chuyển hàng hóa quốc tế đa phương thức .............................108 6.5.1. Khái niệm và đặc điểm .....................................................................................................................108 6.5.2. Các hình thức vận tải đa phương thức trên thế giới ........................................................................109 6.5.3. Luật điều chỉnh .................................................................................................................................110 6.5.4. Nội dung chứng từ vận tải đa phương thức......................................................................................110 CHƯƠNG 7: GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP TRONG THƯƠNG MẠI QUỐC TẾ .........................112 3
7.1. Tranh chấp trong thương mại quốc tế và các phương thức giải quyết ........................................112 7.1.1. Khái niệm .........................................................................................................................................112 7.1.2. Các phương thức giải quyết tranh chấp trong thương mại quốc tế .................................................112 7.2. Các điều khoản trong hợp đồng thương mại quốc tế liên quan trực tiếp đến giải quyết tranh chấp............................................................................................................................................................112 7.2.1. Điều khoản chọn luật áp dụng .........................................................................................................113 7.2.2. Điều khoản giải quyết tranh chấp ....................................................................................................113 7.3. Giải quyết tranh chấp trong thương mại quốc tế bằng thương lượng .........................................114 7.3.1. Khái niệm .........................................................................................................................................114 7.3.2. Các hình thức thương lượng ............................................................................................................115 7.3.3. Giá trị pháp lý của thương lượng.....................................................................................................115 7.3.4. Ưu điểm và khuyết điểm của phương thức giải quyết tranh chấp bằng thương lượng ....................115 7.4. Giải quyết tranh chấp trong thương mại quốc tế bằng hòa giải ...................................................116 7.4.1. Khái niệm .........................................................................................................................................116 7.4.2. Các hình thức hòa giải .....................................................................................................................117 7.4.3. Giá trị pháp lý của hòa giải .............................................................................................................117 7.4.4. Ưu điểm và khuyết điểm của phương thức giải quyết tranh chấp bằng hòa giải .............................118 7.5. Giải quyết tranh chấp trong thương mại quốc tế bằng trọng tài ..................................................118 7.5.1. Khái niệm trọng tài thương mại .......................................................................................................118 7.5.2. Đặc điểm của trọng tài .....................................................................................................................119 7.5.3. Các hình thức trọng tài thương mại .................................................................................................120 7.5.4. Thỏa thuận trọng tài.........................................................................................................................121 7.5.5. Đặc điểm của thỏa thuận trọng tài...................................................................................................122 7.5.6. Nội dung của thỏa thuận trọng tài ...................................................................................................123 7.5.7. Tố tụng trọng tài...............................................................................................................................124 7.5.8. Ưu điểm và nhược điểm của trọng tài thương mại...........................................................................128 7.6. Giải quyết tranh chấp trong thương mại quốc tế bằng Tòa án.....................................................129 7.6.1. Khái niệm giải quyết tranh chấp thương mại quốc tế bằng Tòa án .................................................129 7.6.2. Những nguyên tắc cơ bản trong việc giải quyết tranh chấp thương mại bằng Tòa án ....................130 7.6.3. Quy định của pháp luật về xác định thẩm quyền xét xử của Tòa án trong hoạt động thương mại quốc tế ........................................................................................................................................................131 7.6.4. Thủ tục giải quyết tranh chấp thương mại bằng Tòa án theo pháp luật Việt Nam ..........................135 7.6.5. Công nhận và cho thi hành bản án, quyết định dân sự của Tòa án nước ngoài tại Việt Nam .........137 7.6.6. Ưu và nhược điểm của phương thức giải quyết tranh chấp bằng Tòa án ........................................137 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................................................139 4
LỜI GIỚI THIỆU Kế thừa những quan điểm, chủ trương đường lối của Đảng về hội nhập kinh tế quốc tế, Nghị quyết số 22-NQ/TW ngày 10 tháng 4 năm 2013 của Bộ Chính trị về hội nhập quốc tế đã tiếp tục khẳng định mục tiêu mà chúng ta hướng đến đó là việc “hội nhập quốc tế phải nhằm củng cố môi trường hòa bình, tranh thủ tối đa các điều kiện quốc tế thuận lợi để phát triển đất nước nhanh và bền vững, nâng cao đời sống nhân dân; giữ vững độc lập, chủ quyền, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa; quảng bá hình ảnh Việt Nam, bảo tồn và phát huy bản sắc dân tộc; tăng cường sức mạnh tổng hợp quốc gia, nâng cao vị thế, uy tín quốc tế của đất nước; góp phần tích cực vào sự nghiệp hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội trên thế giới1”. Do đó, để có thể đạt được mục tiêu này thì việc am hiểu về pháp luật thương mại quốc tế là điều vô cùng cần thiết. Điều đó cũng đồng nghĩa với việc cần phải quan tâm chú trọng việc giảng dạy pháp luật thương mại quốc tế trong nhà trường, trang bị cho sinh viên chuyên ngành các kiến thức cần thiết về vấn đề này là điều bắt buộc. Với đặc điểm là một môn học có nội dung phong phú, Luật thương mại quốc tế nghiên cứu các khái niệm cơ bản nhất về thương mại quốc tế, xu hướng của hoạt động thương mại trong giai đoạn hiện nay, tìm hiểu về các thiết chế điều chỉnh hoạt động thương mại toàn cầu, các vấn đề về hợp đồng thương mại quốc tế, cũng như tìm hiểu các phương thức giải quyết tranh chấp thường gặp trong hoạt động thương mại quốc tế (theo cơ chế của WTO, Tòa án, Trọng tài...). Qua đó giúp người học nhận thức được những lợi ích của vấn đề hội nhập kinh tế quốc tế và liên hệ với trường hợp Việt Nam. Đồng thời có thể vận dụng những kiến thức đã học vào thực tiễn cuộc sống và công tác sau này. Tập bài giảng Luật thương mại quốc tế này được thực hiện nhằm mục đích đáp ứng yêu cầu giảng dạy và học tập của sinh viên chuyên ngành Luật và sinh viên thuộc các khối lớp chuyên ngành kinh tế, quả trị. Trong quá trình biên soạn, tài liệu đã quán triệt những quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về về hội nhập kinh tế quốc tế cũng như việc cập nhật những quy định mới nhất của hệ thống pháp luật Việt Nam có liên quan hiện hành. Tuy nhiên, do nội dung của môn học rộng và bao quát nhiều vấn đề nên người biên soạn khó tránh khỏi những hạn chế và thiếu sót. Do vậy, người viết mong muốn sẽ nhận được những ý kiến đóng góp từ các nhà nghiên cứu chuyên ngành, các đồng nghiệp cùng các bạn sinh viên để tập bài giảng được hoàn thiện hơn. Xin trân trọng cảm ơn và giới thiệu cùng quý đọc giả. 1 Thực hiện Nghị quyết số 22-NQ/TW ngày 10 tháng 4 năm 2013 của Bộ Chính trị 5
Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ LUẬT THƯƠNG MẠI QUỐC TẾ 1.1. Khái niệm về Luật thương mại quốc tế 1.1.1. Khái niệm thương mại Ở Việt Nam năm 1997, với sự xuất hiện của Luật thương mại 1997 thì khái niệm thương mại cũng xuất hiện. Tuy nhiên, khái niệm thương mại lúc bấy giờ được hiểu như là một phần của luật kinh doanh vì hoạt động thương mại được hiểu với nghĩa hẹp là mua bán hàng hóa và cung ứng dịch vụ2. Đến khi nước ta hội nhập WTO3 thì khái niệm luật thương mại được hiểu theo nghĩa rộng, bao gồm tất cả các hoạt động nhằm mục đích sinh lời. Theo đó, “hoạt động thương mại là hoạt động nhằm mục đích sinh lợi, bao gồm mua bán hàng hoá, cung ứng dịch vụ, đầu tư, xúc tiến thương mại và các hoạt động nhằm mục đích sinh lợi khác4”. Khái niệm này gần như tương đồng với quan điểm của quốc tế về thương mại, theo UNCITRAl5 thì thương mại “là một hoạt động nảy sinh từ tất cả các mối quan hệ mang bản chất thương mại, dù cho nó có mang bản chất hợp đồng hay không”6. 1.1.2. Thương mại quốc tế Với tư cách là hoạt động thương mại của một quốc gia thì hoạt động thương mại đó được tiến hành bên trong lãnh thổ của quốc gia đó. Tuy nhiên, hoạt động mua bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ…không chỉ được tiến hành trong phạm vi lãnh thổ của quốc gia mà nó còn mở rộng ra trên phạm vi toàn thế giới. Theo đó, thương mại quốc tế được hiểu là hoạt động thương mại vượt ra khỏi biên giới quốc gia hoặc biên giới hải quan, là hoạt động thương mại mang yếu tố nước ngoài7. Như vậy, việc xác định một hoạt động thương mại có mang yếu tố nước ngoài hay không thì chúng ta phải dựa trên một trong ba dấu hiệu sau: Chủ thể trong quan hệ thương mại là các bên có quốc tịch khác nhau; Sự kiện làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quan hệ thương mại xảy ra ở nước ngoài; Đối tượng của quan hệ thương mại (hàng hoá, dịch vụ…) ở nước ngoài. 1.1.3. Luật thương mại quốc tế Hoạt động thương mại quốc tế là một hoạt động vô cùng rộng và phức tạp do nó có liên quan đến những quy định của pháp luật, liên quan chính sách về phát triển kinh 2 Điều 5 Luật Thương mại 1997 3 World Trade Organization (Tổ chức thương mại thế giới) 4 Điều 3 Luật Thương mại 2005 5 United Nations Commission On International Law (Ủy ban của liên hợp quốc về luật quốc tế) 6 Luật mẫu về trọng tài thương mại quốc tế của UNCITRAL năm 1985 7 Trần Thanh Bình, Trần Văn Thanh, Giáo trình luật thương mại quốc tế, NXB Lao động xã hội, Hà Nội, 2005, tr 6. 6
tế xã hội của từng quốc gia. Đồng thời hoạt động thương mại quốc tế nó còn ảnh hưởng đến sự phát triển chung của nền kinh tế khu vực và toàn thế giới. Điều đó cũng đồng nghĩa với hoạt động thương mại quốc tế không chỉ chịu sự điều chỉnh bởi hệ thống pháp luật của một quốc gia mà nó còn chịu sự điều chỉnh bởi hệ thống pháp luật của các quốc gia khác, cũng như chịu sự điều chỉnh bởi những tập quán thương mại quốc tế và các điều ước quốc tế. Như vậy, có thể hiểu “luật thương mại quốc tế là tổng hợp các quy phạm pháp luật được hình thành từ nhiều nguồn khác nhau nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội trong hoạt động thương mại quốc tế” 8. 1.2. Đối tượng và phương pháp điều chỉnh của Luật thương mại quốc tế 1.2.1. Đối tượng điều chỉnh Đối tượng điều chỉnh của luật thương mại quốc tế chính là các quan hệ xã hội phát sinh trong hoạt động thương mại quốc tế. Tuy nhiên, xuất phát từ sự đa dạng của các chủ thể trong thương mại quốc tế mà ta có thể chia thành hai loại quan hệ thương mại quốc tế mà Luật thương mại quốc tế điều chỉnh, cụ thể như sau: Thứ nhất, xuất phát từ các hoạt động thương mại cụ thể thông qua các hợp đồng thương mại quốc tế thì ta có loại quan hệ giữa các cá nhân, thể nhân được phát sinh trong quá trình ký kết, thực hiện các giao dịch thương mại quốc tế. Đó là các quan hệ thuộc lĩnh vực tư (chủ yếu là các quan hệ được thiết lập bởi các hợp đồng). Thứ hai, trong hoạt động thương mại quốc tế ngoài sự tham gia của các cá nhân, thể nhân còn có hoạt động của các quốc gia, hoạt động của các quốc gia được chia làm hai loại như sau: - Các quốc gia với tư cách là các chủ thể của luật quốc tế, do đó thiết lập các vấn đề liên quan đến chính sách thương mại giữa các quốc gia trên thế giới9. Đây có thể coi là những vấn đề thuộc lĩnh vực công. Các quan hệ thương mại trong lĩnh vực công tức là các chính sách thương mại của các quốc gia; của các khu vực kinh tế trên thế giới. Trong phạm vi giới hạn của môn học thì quốc gia với tư cách trong trường hợp này không thuộc đối tượng phạm vi nghiên cứu của môn học. - Các quốc gia với tư cách là chủ thể của một bên trong hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế, trong các hoạt động thương mại quốc tế với các chủ thể khác. Quốc gia ở đây được xem là một bên của các hợp đồng mua sắm chính phủ, đấu thầu…được thiết lập qua các hợp đồng. Trong trường hợp này, quốc gia được xem là một chủ thể của luật thương mại quốc tế, điều đó cũng đồng nghĩa các tổ chức liên chính phủ, phi 8 Trần Thanh Bình, Trần Văn Thanh, Giáo trình luật thương mại quốc tế, NXB Lao động xã hội, Hà Nội, 2005, tr 12. 9 Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình luật thương mại quốc, NXB Công An nhân dân, Hà Nội, 2012, tr 551. 7
chính phủ đều có thể tham gia vào hoạt động thương mại quốc tế với tư cách là một chủ thể trực tiếp10. 1.2.2. Phương pháp điều chỉnh Tương ứng với các loại quan hệ luật thương mại quốc tế sẽ có các phương pháp điều chỉnh cụ thể như sau: Thứ nhất, đối với các quan hệ thuộc lĩnh vực tư thì có hai phương pháp điều chỉnh chủ yếu đó là: Phương pháp thực chất: Là phương pháp sử dụng các quy phạm pháp luật thực chất để điều chỉnh. Quy phạm thực chất là quy phạm định sẵn các quyền, nghĩa vụ, biện pháp chế tài đối với các chủ thể tham gia quan hệ tư pháp quốc tế xảy ra, nếu có sẵn quy phạm thực chất để áp dụng thì các đương sự cũng như cơ quan có thẩm quyền căn cứ ngay vào quy phạm để xác định được vấn đề mà họ đang quan tâm mà không cần phải thông qua một khâu trung gian nào.Trong thực tiễn việc điều chỉnh các quan hệ tư pháp quốc tế được áp dụng bởi các quy phạm thực chất thống nhất là quy phạm thực chất được xây dựng bằng cách các quốc gia ký kết, tham gia các điều ước quốc tế hoặc chấp nhận và sử dụng tập quán quốc tế. Ví dụ: Công ước Pari 1883 về bảo hộ quyền sở hữu công nghiệp, Công ước Becnơ 1886 về bảo hộ quyền tác giả; Công ước Lahaye về mua bán quốc tế các hàng hóa là động sản 1955; Công ước của Liên Hợp quốc về hợp đồng mua bán quốc tế (Công ước Viên 1980) Phương pháp xung đột: Là phương pháp sử dụng quy phạm xung đột nhằm xác định hệ thống pháp luật nước nào sẽ được áp dụng trong việc điều chỉnh quan hệ tư pháp quốc tế cụ thể. Ví dụ: Khoản 1 Điều 3 Luật Hàng hải Việt Nam 2015 quy định “Trường hợp quan hệ pháp luật liên quan đến quyền sở hữu tài sản trên tàu biển, hợp đồng thuê tàu biển, hợp đồng thuê thuyền viên, hợp đồng vận chuyển hành khách và hành lý, phân chia tiền công cứu hộ giữa chủ tàu cứu hộ và thuyền bộ của tàu cứu hộ, trục vớt tài sản chìm đắm ở vùng biển quốc tế, các vụ việc xảy ra trên tàu biển khi tàu đang ở vùng biển quốc tế thì áp dụng pháp luật của quốc gia mà tàu biển mang cờ quốc tịch”. Thứ hai, đối với các quan hệ thuộc lĩnh vực công thì phương pháp điều chỉnh đặc thù là phương pháp thực chất, bản chất của phương pháp này là dùng các nguyên tắc, các quy phạm của công pháp quốc tế để quy định quyền và nghĩa vụ của các chủ thể (chủ yếu là các quốc gia) 10 Trần Thanh Bình, Trần Văn Thanh, Giáo trình luật thương mại quốc tế, NXB Lao động xã hội, Hà Nội, 2005, tr 20. 8
1.3. Chủ thể của Luật thương mại quốc tế 1.3.1. Quốc gia Quốc gia trở thành chủ thể trong quan hệ thương mại quốc tế khi quốc gia tham gia ký kết các hợp đồng thương mại quốc tế. Tuy nhiên, không như thường lệ, quốc gia khi là một bên của hợp đồng thương mại quốc tế thì quốc gia luôn được hưởng quy chế đặc biệt11. Nói cách khác, khi một hợp đồng thương mại được ký kết giữa một quốc gia và một cá nhân hay một pháp nhân nước ngoài thì nguyên tắc bình đẳng giữa các bên trong hợp đồng không tồn tại. Điều đó được giải thích rằng, quốc gia là một chủ thể đặc biệt trong quan hệ quốc tế, khác với cá nhân và pháp nhân, quốc gia có chủ quyền quốc gia, có quyền đối nội và đối ngoại. Như vậy, về mặt thực tế và luật thực định, không có một cơ quan xét xử nào có quyền xét xử quốc gia, tài sản của quốc gia không bị cưỡng chế để có thể đảm bảo cho một vụ kiện thương mại nào đó, và quốc gia sẽ không bị ràng buộc bởi bất kỳ một phán quyết nào của Toà án nước ngoài nhằm chống lại quyền lợi của quốc gia mình12. Tuy nhiên, quyền miễn trừ của quốc gia trong thương mại quốc tế không phải lúc nào cũng được áp dụng. Nguyên tắc miễn trừ quốc gia sẽ bị loại bỏ nếu chính quốc gia đó từ bỏ quyền này của mình, khi đó quốc gia phải chịu trách nhiệm pháp lý trong quan hệ dân sự nói chung và trong hợp đồng thương mại quốc tế nói riêng. Như vậy, điều đó cũng đồng nghĩa rằng các chủ thể có quyền nộp đơn khởi kiện quốc gia nhưng Tòa án nhận được đơn kiện có quyền thụ lý giải quyết vụ kiện hay không lại phụ thuộc vào ý chí của quốc gia bị kiện13. 1.3.2. Pháp nhân Pháp nhân là một tổ chức được Nhà nước thành lập hoặc công nhận khi nó có đủ các điều kiện pháp lý theo quy định của pháp luật nước đó14. Trên nguyên tắc tự do kinh doanh trong thương mại quốc tế, luật pháp của hầu hết các quốc gia đều cho phép mọi pháp nhân khi có đầy đủ điều kiện tham gia hoạt động thương mại trong nước thì cũng được phép tham gia hoạt động thương mại quốc tế. Tuy nhiên, tùy vào một số trường hợp cụ thể mà pháp luật một số nước có thể đưa ra một số điều kiện bổ sung cho pháp nhân nếu muốn tham gia vào hoạt động thương mại quốc tế. 11 Quy chế miễn trừ đối với quốc gia. 12 Điều 5 Công ước Liên Hợp quốc về miễn trừ tài phán và tài sản của quốc gia 2004. 13 Bành Quốc Tuấn, Việt Nam với việc gia nhập Công ước Liên Hợp quốc về miễn trừ tài phán và miễn trừ tài sản của quốc gia.Tạp chí Khoa học và Công nghệ, Tập 15, số Quý I 2012, tr 67. 14 Xem Chương IV Bộ luật Dân sự 2015 9
1.3.3. Cá nhân Cá nhân trong thương mại quốc tế phải là một con người cụ thể và có đầy đủ những tiêu chuẩn mà pháp luật quy định. Do sự khác nhau về văn hóa, xã hội mà pháp luật các nước có quy định khác nhau về chủ thể là cá nhân khi tham gia các quan hệ thương mại quốc tế. Nếu pháp luật thương mại quốc tế quy định một cách cụ thể các tiêu chuẩn của chủ thể là cá nhân trong quan hệ pháp luật thương mại quốc tế thì chỉ những người có đầy đủ tất cả những yêu cầu đó thì mới có thể trở thành chủ thể trong quan hệ pháp luật thương mại quốc tế. Ngược lại, nếu pháp luật thương mại quốc tế không quy định cụ thể các điều kiện để cá nhân trở thành chủ thể trong quan hệ thương mại quốc tế thì khi xem xét tư cách chủ thể của một người trong quan hệ thương mại quốc tế thì sẽ căn cứ vào những quy định đối với chủ thể là cá nhân trong quan hệ pháp luật thương mại trong nước. Tuy có những quy định cụ thể khác nhau nhưng nhìn chung khi đề cập đến việc xác minh tư cách chủ thể của cá nhân trong quan hệ thương mại quốc tế thì luật pháp của hầu hết các nước đều dựa vào hai tiêu chuẩn chủ yếu sau: Thứ nhất, các điều kiện về nhân thân của cá nhân: Điều kiện này căn cứ vào hai yếu tố chính đó chính là năng lực pháp luật, năng lực hành vi và tình trạng tư pháp của cá nhân. Về năng lực pháp luật thì pháp luật của hầu hết các nước đều quy định cá nhân phải đạt đến một độ tuổi nhất định, vì khi ở một độ tuổi nhất định thì con người mới có sự phát triển hoàn thiện về thể chất và tinh thần, mới có được năng lực pháp luật đầy đủ. Ví dụ, theo quy định của pháp luật dân sự Việt Nam thì người thành niên có năng lực hành vi dân sự đầy đủ là người từ đủ mười tám tuổi trở lên 15. Pháp luật dân sự của Pháp cũng có những quy định tương tự được ghi nhận tại Điều 488 theo đó tất cả những người tròn 18 tuổi trở lên thì có đủ điều kiện về tuổi để trở thành thương nhân. Bên cạnh năng lực pháp luật thì cá nhân còn phải có năng lực hành vi, điều đó có nghĩa cá nhân phải biết tự làm chủ ý thức của bản thân. Những người tuy đủ điều kiện về độ tuổi lại bị hạn chế về năng lực hành vi, bị bệnh tâm thần, hay gặp khó khăn trong nhận thức, nghiện ma túy16…thì không thể trở thành chủ thể trong hoạt động thương mại quốc tế. Thêm vào đó, tình trạng tư pháp của cá nhân cũng là điều bắt buộc phải được xét đến. Luật pháp các nước đều quy định những người đang bị phạt tù, những người bị tòa án hoặc cơ quan nhà nước thẩm quyền cấm tham gia vào các hoạt động thương mại thì sẽ không thể trở thành chủ thể trong hoạt động thương mại quốc tế. 15 Điều 20 Bộ luật Dân sự Việt Nam 2015 16 Điều 22, 23, 24 Bộ luật Dân sự Việt Nam 2015 10
Thứ hai, điều kiện về nghề nghiệp của cá nhân: Theo quy định của pháp luật nhiều nước thì những người đang làm một số nghề nhất định sẽ không được tham gia hoạt động thương mại. Ví dụ, theo quy định của pháp luật Việt Nam thì những đối tượng như cán bộ, công chức, viên chức theo quy định của pháp luật về cán bộ, công chức, viên chức, sĩ quan, hạ sĩ quan, quân nhân chuyên nghiệp, công nhân, viên chức quốc phòng trong các cơ quan, đơn vị thuộc Quân đội nhân dân; sĩ quan, hạ sĩ quan chuyên nghiệp trong các cơ quan…không được tham gia các hoạt động thương mại nói chung và thương mại quốc tế nói riêng17. Nhìn chung các quy định về tiêu chuẩn pháp lý để xác định tư cách chủ thể của cá nhân trong quan hệ thương mại quốc tế chỉ được áp dụng cho các công dân mang quốc tịch của quốc gia sở tại. Trong thực tế, việc các tiêu chuẩn pháp lý này có được áp dụng cho những người có quốc tịch nước ngoài hay không còn phụ thuộc vào luật pháp từng nước và tùy vào từng trường hợp cụ thể. Đặc biệt điều này còn phụ thuộc nhiều vào mối quan hệ ngoại giao giữa các quốc gia sở tại và quốc gia có các cá nhân đang sinh sống trên lãnh thổ của nước sở tại. 1.4. Những nguyên tắc cơ bản của Luật thương mại Quốc tế 1.4.1. Nguyên tắc đối xử Tối huệ quốc (Most Favoured Nation Treatment - MFN) Nguyên tắc MFN được hiểu là nếu một nước dành cho một nước thành viên một sự đối xử ưu đãi nào đó thì nước này cũng sẽ phải dành sự ưu đãi đó cho tất cả các nước thành viên khác. Thông thường nguyên tắc MFN được quy định trong các hiệp định thương mại song phương. Khi nguyên tắc MFN được áp dụng đa phương đối với tất cả các nước thành viên WTO thì cũng đồng nghĩa với nguyên tắc bình đẳng và không phân biệt đối xử vì tất cả các nước sẽ dành cho nhau sự "đối xử ưu đãi nhất". Nguyên tắc MFN trong WTO không có tính chất áp dụng tuyệt đối. Hiệp định GATT18 1947 quy định mỗi nước có quyền tuyên bố không áp dụng tất cả các điều khoản trong Hiệp định đối với một nước thành viên khác, điều này xuất phát từ sự khác nhau về văn hóa, xã hội, chính trị của từng quốc gia và sự chênh lệch về trình độ phát triển kinh tế của từng quốc gia. Trong Hiệp định chung về thương mại dịch vụ (GATS) cũng quy định, các thành viên có thể duy trì biện pháp không phù hợp với yêu cầu của đối xử tối huệ quốc, các thành viên được quyền không cung cấp thông tin bí mật nếu việc tiết lộ thông tin đó có thể gây cản trở đến việc thi hành pháp luật, trái lợi ích công 17 Xem Khoản 2 Điều 18 Luật Doanh nghiệp 2014. 18 Hiệp ước chung về thuế quan và mậu dịch (General Agreement on Tariffs and Trade, viết tắt là GATT) 11
cộng hoặc làm phương hại đến quyền lợi thương mại hợp pháp của một doanh nghiệp19. 1.4.2. Nguyên tắc đối xử quốc gia (National Treament - NT) Trong thương mại quốc tế, nguyên tắc đối xử quốc gia (NT) được hiểu là dựa trên cam kết thương mại, một nước sẽ dành cho sản phẩm, dịch vụ, nhà cung cấp của nước khác những ưu đãi không kém hơn so với ưu đãi mà nước đó đang và sẽ dành cho sản phẩm, dịch vụ, nhà cung cấp của nước mình. Điều này có nghĩa là nước nhập khẩu không được đối xử phân biệt giữa sản phẩm, dịch vụ, nhà cung cấp trong nước với sản phẩm, dịch vụ, nhà cung cấp nước ngoài về thuế và các khoản lệ phí trong nước cũng như về điều kiện cạnh tranh. Cụ thể trong WTO, nguyên tắc Đãi ngộ quốc gia được quy định tại điều III GATT, điều XVII GATS20 và điều III TRIPs21. Theo đó thì hàng hoá, dịch vụ và quyền sở hữu trí tuệ nước ngoài sau khi đã qua thủ tục hải quan (đã trả các khoản thuế được luật định) hay được đăng ký bảo hộ thì phải được đối xử bình đẳng như hàng hoá, dịch vụ, quyền sở hữu trí tuệ trong nước. Ở Việt Nam vấn đề về đối xử tối huệ quốc và đối xử quốc gia được quy định tại Pháp lệnh số 41/2002/PL-UBTVQH10 ngày 25 tháng 5 năm 2002 của Ủy ban thường vụ Quốc hội. Nguyên tắc NT kết hợp với MFN được xem là hai nguyên tắc cơ bản của WTO nhằm thực hiện mục tiêu không phân biệt đối xử và tự do hóa thương mại giữa các nước thành viên. 1.4.3. Nguyên tắc mở cửa, tiếp cận thị trường (Market access) Nguyên tắc "mở cửa thị trường" hay còn gọi là "tiếp cận" thị trường (market access) thực chất là mở cửa thị trường cho hàng hoá, dịch vụ và đầu tư nước ngoài. Trong một hệ thống thương mại đa phương, khi tất cả các bên tham gia đều chấp nhận mở cửa thị trường của mình thì điều đó đồng nghĩa với việc tạo ra một hệ thống thương mại toàn cầu mở cửa. Về mặt chính trị, "tiếp cận thị trường" thể hiện nguyên tắc tự do hoá thương mại của WTO. Về mặt pháp lí, "tiếp cận thị trường" thể hiện nghĩa vụ có tính chất ràng buộc thực hiện những cam kết về mở cửa thị trường mà nước này đã chấp thuận khi đàm phán gia nhập WTO. 1.4.4. Nguyên tắc thương mại công bằng (Fair Trade) Cạnh tranh công bằng (fair competition) thể hiện nguyên tắc tự do cạnh tranh trong những điều kiện bình đẳng như nhau và được công nhận trong án lệ của vụ Uruguay kiện 15 nước phát triển (1962) về việc áp dụng các mức thuế nhập khẩu khác 19 Khoản 2 Điều II, Điều III bis của Hiệp định chung về Thương mại Dịch vụ GATS 20 Hiệp định chung về Thương mại Dịch vụ (General Agreement on Trade in Services, viết tắt là GATS) 21 Hiệp định về các khía cạnh liên quan tới thương mại của quyền sở hữu trí tuệ (Agreement On Trade – Related Aspects Of Ipr – TRIPS) 12
nhau đối với cùng một mặt hàng nhập khẩu22. Vụ kiện của Uruguay đã tạo ra một tiền lệ mới, nhìn chung có lợi cho các nước đang phát triển. Từ vụ kiện này các nước phát triển có thể bị kiện ngay cả khi về mặt pháp lí không vi phạm bất kì điều khoản nào trong hiệp định GATT nếu những nước này có những hành vi trái với nguyên tắc cạnh tranh công bằng. 1.4.5. Nguyên tắc minh bạch (Transparency) Nguyên tắc minh bạch bao gồm minh bạch về chính sách và minh bạch về tiếp cận thị trường. Minh bạch về chính sách yêu cầu mọi quy định có liên quan đến thương mại của một thành viên phải được công bố công khai, dễ tiếp cận, phù hợp với luật lệ của WTO và áp dụng thống nhất trên toàn lãnh thổ. Đồng thời, phải dành cơ hội thoả đáng cho các bên có liên quan được góp ý trong quá trình ban hành chính sách. Minh bạch về tiếp cận thị trường yêu cầu các thành viên nỗ lực ràng buộc mức trần cho thuế nhập khẩu và đưa ra các cam kết rõ ràng về mở cửa thị trường dịch vụ, giúp cho các doanh nghiệp có thể dự báo và hoạch định chiến lược kinh doanh. 1.5. Nguồn của Luật thương mại quốc tế 1.5.1. Pháp luật quốc gia Pháp luật của mỗi quốc gia là tổng thể các quy tắc, các quy định điều chỉnh mọi lĩnh vực của đời sống xã hội của quốc gia đó. Luật của mỗi quốc gia với tư cách là nguồn của luật thương mại quốc tế, là tổng hợp các quy định điều chỉnh các hoạt động trong thương mại quốc tế. Pháp luật của mỗi quốc gia được áp dụng trong thương mại quốc tế trong hai trường hợp đó là: Thứ nhất, khi các bên thỏa thuận áp dụng luật quốc gia. Trong quá trình ký kết hợp đồng thương mại quốc tế, các bên có quyền tự do thỏa thuận, theo đó các bên có thể thỏa thuận mọi điều kiện liên quan đến quyền và nghĩa vụ của mình trong đó bao gồm cả việc tự do thỏa thuận luật áp dụng. Các bên có thể chọn luật của một trong các bên hoặc chọn luật của một bên thứ ba. Luật của bên thứ ba có thể là luật của nơi ký kết hợp đồng, luật nơi thực hiện hợp đồng, luật nơi có tài sản liên quan đến hợp đồng… 22 Năm 1962 Uruguay đã kiện 15 nước phát triển trong GATT, do tính chất nghiêm trọng của vụ kiện, Đại hội đồng GATT đã phải thành lập một nhóm công tác để xem xét giải quyết. Theo đó Đại hội đồng GATT đã kết luận rằng, về mặt pháp lí việc áp dụng các mức thuế nhập khẩu khác nhau đối với cùng một mặt hàng không trái với các quy định của GATT, nhưng việc áp đặt các mức thuế khác nhau này đã làm đảo lộn những “điều kiện cạnh tranh công bằng” mà Uruguay có quyền được hưởng từ phía những nước phát triển và đã gây thiệt hại cho lợi ích thương mại của Uruguay. Trên cơ sở kết luận đó, Đại hội đồng GATT đã thông qua khuyến nghị các nước phát triển có liên quan "đàm phán" với Uruguay để thay đổi các cam kết và nhân nhượng thuế quan trước đó. 13
Thứ hai, luật quốc gia sẽ được lựa chọn áp dụng trong quan hệ thương mại giữa các chủ thể nếu quốc gia nước họ là thành viên của một công ước có liên quan và công ước đó dẫn chiếu đến việc áp dụng luật của một nước là thành viên của công ước đó. 1.5.2. Điều ước quốc tế Căn cứ vào số lượng quốc gia tham vào điều ước quốc tế về thương mại mà ta có thể chia thành hai loại là điều ước quốc tế song phương ( hai quốc gia), và điều ước quốc tế đa phương (từ hai quốc gia trở lên) Điều ước quốc tế song phương về thương mại là điều ước do hai bên chủ thể trong quan hệ quốc tế soạn thảo và ký kết với mục đích xác lập mối quan hệ pháp lý giữa các bên trong hoạt động thương mại quốc tế. Thông thường nội dung của loại điều ước này đề cập đến từng lĩnh vực trong lĩnh vực thương mại quốc tế về thương mại, thanh toán… Những quy định trong các điều ước quốc tế song phương chỉ điều chỉnh các quan hệ pháp lý giữa hai bên tham gia ký kết. Điều ước quốc tế đa phương là điều ước quốc tế được từ ba quốc gia trở lên tham gia ký kết. Điều ước quốc tế đa phương cũng đề cập đến từng lĩnh vực cụ thể trong thương mại quốc tế. Ví dụ, Công ước Viên 1980 về mua bán hàng hóa quốc tế, Hiệp định chung về thuế quan và thương mại GATT 1947…Các điều ước được các chính phủ tham gia ký kết và dẫn chiếu đến thì sẽ được áp dụng trong hoạt động thương mại của thương nhân và của các công ty nước đó. Tuy nhiên, các điều ước thương mại quốc tế mà chưa được các quốc gia ký kết và công nhận thì không có giá trị bắt buộc đối với các chủ thể tham gia hoạt động thương mại quốc tế trừ khi chúng được các bên tham gia hợp đồng dẫn chiếu để áp dụng. Đối với Việt Nam, với các điều ước thương mại mà Việt Nam tham gia ký kết và phê chuẩn thì sẽ áp dụng các điều ước quốc tế đó. Đối với các điều ước mà Việt Nam chưa tham gia ký kết và phê chuẩn thì chỉ áp dụng các điều khoản không trái với pháp luật của Việt Nam và được các bên thỏa thuận áp dụng. Ví dụ, theo quy định của Bộ luật Dân sự Việt Nam thì, trường hợp có sự khác nhau giữa quy định của Bộ luật Dân sự và điều ước quốc tế mà Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên về cùng một vấn đề thì áp dụng quy định của điều ước quốc tế, trường hợp các bên không có thoả thuận và pháp luật không quy định thì có thể áp dụng tập quán nhưng tập quán áp dụng không được trái với các nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân sự Việt Nam23. 1.5.3. Tập quán quốc tế Tập quán thương mại quốc tế là các thói quen thương mại được hình thành lâu đời, có nội dung cụ thể, rõ ràng được áp dụng liên tục và được các chủ thể trong giao 23 Khoản 4 Điều 4 và Khoản 2 Điều 5 Bộ luật Dân sự Việt Nam 2015. 14
dịch thương mại quốc tế chấp nhận một cách phổ biến. Về giá trị pháp lý, tập quán thương mại quốc tế không giống luật quốc gia hay các điều ước thương mại quốc tế. Tập quán thương mại quốc tế chỉ có giá trị pháp lý trong giao dịch thương mại quốc tế khi thỏa mãn một trong các điều kiện sau: Các bên thỏa thuận áp dụng ghi trong hợp đồng. Được các điều ước thương mại quốc tế liên quan quy định áp dụng Được luật trong nước quy định áp dụng Cơ quan xét xử cho rằng các bên chủ thể đã mặc nhiên áp dụng tập quán thương mại quốc tế trong giao dịch thương mại của họ. 1.6. Nhà nước trong hoạt động thương mại quốc tế So với các quốc gia khác trên thế giới, Việt Nam có quá trình hội nhập vào kinh tế thế giới và khu vực có thời gian tương đối ngắn. Điều đó làm cho Việt Nam đứng trước nhiều thử thách khi mà chúng ta chưa thật sự có được một khung pháp lý đầy đủ, phù hợp với thông lệ quốc tế và các nguyên tắc cơ bản của luật pháp quốc tế. Để có thể khắc phục những thử thách này thì Nhà nước cần phát huy tốt vai trò quản lý và điều tiết của mình trong hoạt động thương mại. Nhà nước phải có những cơ chế, chính sách thương mại đúng đắn và phù hợp với điều kiện kinh tế – xã hội của đất nước trong thời kỳ mới và phù hợp xu thế phát triển và hội nhập kinh tế – thương mại khu vực và thế giới. Nhà nước phải làm tốt chức năng quản lý kinh tế vĩ mô nói chung và quản lý hoạt động thương mại quốc tế nói riêng. Trong nền kinh tế thị trường, Nhà nước đóng vai trò là người định hướng chiến lược, quy định khung pháp luật, đề ra những mục tiêu chung cho sự phát triển, công bằng, thống nhất, điều hoà các quyền lợi chung và cá nhân. Nhìn chung các nước hiện nay, kể cả các nước đã phát triển, các nước đang phát triển và chậm phát triển đều coi trọng việc kết hợp giữa cơ chế thị trường tự do và sự điều tiết của Nhà nước trong quản lý kinh tế thị trường để nhằm đạt được hiệu quả kinh tế cao nhất. 15
CHƯƠNG 2: CÁC THIẾT CHẾ CƠ BẢN ĐIỀU CHỈNH HOẠT ĐỘNG THƯƠNG MẠI QUỐC TẾ 2.1. Khái niệm chung về các thiết chế thương mại quốc tế 2.1.1. Khái niệm Trong hoạt động thương mại quốc tế không thể thiếu các thiết chế thương mại quốc tế. Cùng với các chủ thể khác của hoạt động thương mại quốc tế, các thiết chế thương mại quốc tế có vai trò quan trọng trong hầu hết các lĩnh vực của hoạt động thương mại quốc tế, là công cụ hiệu quả để có thể giải quyết các tranh chấp phát sinh trong hoạt động thương mại toàn cầu. Hiện nay, trong bối cảnh hội nhập kinh tế, toàn cầu hóa nền kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng thì các thiết chế điều chỉnh các quan hệ thương mại quốc tế ngày càng đóng vai trò quan trọng trong việc xác lập các quy tắc thương mại quốc tế nhiều bên. Có thể lấy ví dụ, như các Hiệp định của WTO đưa ra những quy định liên quan đến hàng hóa và dịch vụ, sở hữu trí tuệ…được áp dụng cho tất cả các nước thành viên. Nhìn chung, các thiết chế thương mại quốc tế được tổ chức bao gồm một số cơ quan có tính chất chung cho toàn hệ thống kinh tế thế giới và các tổ chức đại diện cho các khu vực, các tổ chức có tính chất chuyên ngành được thành lập với mục đích khác nhau, nhưng đều đóng vai trò quan trọng trong việc mở rộng và phát triển các khu vực và các quốc gia trên thế giới. Hiện nay, các thiết chế thương mại này bao gồm các tổ chức liên quốc gia, các tổ chức phi chính phủ, tổ chức khu vực và toàn cầu. Các tổ chức này đóng vai trò quan trọng trong việc ban hành các văn bản quy định và điều chỉnh hoạt động thương mại quốc tế. Như vậy, có thể hiểu rằng thiết chế thương mại quốc tế là “tổ chức hoặc diễn đàn có thành viên là các quốc gia được thành lập trên cơ sở các điều ước quốc tế và phù hợp với Luật quốc tế hiện đại nhằm thực hiện những mục đích nhất định, có cơ cấu tổ chức hoàn chỉnh, có những quyền và nghĩa vụ độc lập với quyền và nghĩa vụ của các quốc gia thành viên”24 2.1.2. Lịch sử ra đời và phát triển Các thiết chế thương mại quốc tế được hình thành và phát triển dựa trên những yêu cầu từ hoạt động thương mại quốc tế. Tuy nhiên các tổ chức quốc tế đầu tiên được thành lập không nhằm mục đích về thương mại mà nhằm mục đích nhân đạo, tổ chức 24 Trần Thanh Bình, Trần Văn Thanh, Giáo trình luật thương mại quốc tế, NXB Lao động xã hội, Hà Nội, 2005, tr 40. 16
có tính chất kỹ thuật và chủ yếu và là những tổ chức phi chính phủ25. Sau chiến tranh thế giới lần thứ hai, nhu cầu tái thiết và phát triển kinh tế đã thúc đẩy mạnh các chính phủ liên kết và thành lập các tổ chức quốc tế26. Giai đoạn này cũng là giai đoạn ra đời GATT tiền thân của WTO ngày nay. Xuất phát từ nhiều tiền đề về kinh tế xã hội khác nhau có thể xem xét việc ra đời của các thiết chế thương mại thế giới dựa trên những cơ sở chủ yếu sau: - Cơ sở thực tiễn Do trình độ phát triển về kinh tế giữa các quốc gia có sự khác nhau, cũng như có sự khác biệt về chế độ chính trị và xã hội. Đồng thời do hậu quả của chính sách hạn chế thương mại giữa các nước đã dẫn đến sự trì trệ về kinh tế của các nước. Do vậy, các nước nhận thấy rằng, cần thiết phải có sự liên kết hợp tác với nhau để hỗ trợ cho nhau phát triển và sự hợp tác này là điều tất yếu. Bên cạnh đó, hiện nay nền kinh tế thế giới phát triển ngày càng nhanh, sự đan xen, phụ thuộc giữa các nền kinh tế ngày lớn, vấn đề toàn cầu hóa nền kinh tế cũng đang được đặt ra mạnh mẽ. Việc bảo đảm sự ổn định và an toàn trong phát triển kinh tế được các nước quan tâm chú trọng. Vấn đề liên kết và hợp tác lẫn nhau giữa các quốc gia dưới dạng các thiết chế kinh tế quốc tế là một điều tất yếu. - Cơ sở pháp lý Tiền đề dẫn đến sự ra đời của các thiết chế thương mại quốc tế đó chính là các văn bản pháp lý được các quốc gia tham gia thỏa thuận và ký kết hoặc do các cơ quan có thẩm quyền của các tổ chức quốc tế ban hành27. Các văn bản pháp lý này là cơ sở cho sự hoạt động, cơ cấu tổ chức cho các thiết chế thương mại quốc tế đó, đồng thời cũng là cơ sở xác định thẩm quyền của thiết chế thương mại quốc tế sẽ được thành lập. Ví dụ, WTO được thành lập dựa trên hiệp định GATT, ASEAN được thành lập trên cơ sở Tuyên bố Bangkok, UNCITRAL được thành lập trên cơ Nghị quyết 2205 của Đại hội đồng Liên Hợp quốc… 2.1.3. Đặc điểm của các thiết chế thương mại quốc tế hiện nay Với tư cách là các tổ chức quốc tế điều chỉnh các hoạt động thương mại quốc tế đặc thù, dưới sự tác động của quá trình toàn cầu hóa nền kinh tế thế giới ngày nay. Do vậy, các thiết chế thương mại quốc tế này có một số đặc điểm cơ bản như sau: Thứ nhất, sự đa dạng về hình thức tổ chức: Hiện nay các thiết chế thương mại quốc tế được tổ chức dưới nhiều hình thức phong phú và đa dạng. Theo đó, nếu căn cứ 25 Nguyễn Thị Kim Ngân, Chu Mạnh Hùng, Giáo trình luật Quốc tế, NXB Giáo dục Việt Nam, Hà Nội, 2012, tr 239 26 Sách đã dẫn, tr 239. 27 Sách đã dẫn, tr 239. 17
vào chủ thể thành lập thì có thể chia thành các thiết chế công, thiết chế tư, hay chia thành thiết chế phi chính phủ và thiết chế liên chính phủ. Thiết chế liên chính phủ là các tổ chức thường trực do hai hay nhiều quốc gia thành lập để tiến hành các hoạt động vì mục đích chung. Ví dụ, Liên minh Châu Âu (EU), Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD), Tổ chức xuất khẩu dầu mỏ (OPEC), Hiệp định thương mại tự do Bắc Mỹ (NAFTA)…Thiết chế phi chính phủ bao gồm tổ chức phi chính phủ phi lợi nhuận hoạt động với tư cách là các cơ quan của các nhóm quốc gia riêng biệt trong các công việc quốc tế như Hiệp hội Quốc tế các Liên đoàn khoa học (ICSU), Liên đoàn các Hiệp hội Kỹ thuật quốc tế (UITA)…Và, tổ chức phi chính phủ hoạt động vì mục đích lợi nhuận hoặc các công ty xuyên quốc gia, hoặc các liên doanh trong hai hay nhiều quốc gia. Bên cạnh đó, nếu căn cứ vào khu vực địa lý, quy mô phạm vi tác động của các thiết chế thương mại thì ta có các hình thức thiết chế thương mại khu vực, toàn cầu hay thiết chế chuyên ngành. Các thiết chế toàn cầu là các tổ chức được thành lập bởi sự cam kết của các quốc gia thành viên nhất định, gắn liền với một điều ước do các quốc gia đó ký kết và có thể được các quốc gia khác gia nhập một cách tự nguyện và có phạm vi thẩm quyền hoạt động với quy mô toàn cầu. Ví dụ, Liên Hợp quốc (UN), WTO, Phòng Thương mại quốc tế (ICC)… Các thiết chế khu vực là các tổ chức được thành lập và hoạt động trên cơ sở một hiệp định hợp tác có tính khu vực, phù hợp với Hiến chương Liên Hợp quốc, có tính ổn định, hoạt động của tốc chức khu vực nhằm hợp tác hỗ trợ lẫn nhau đặc biệt là trong hoạt động kinh tế thương mại. Ví dụ, ASEAN, NAFTA, Thị trường chung Nam Mỹ (MERCOSUR)… Các thiết chế chuyên ngành là tổ chức độc lập, được thành lập bởi các hiệp định liên chính phủ, hoạt động chuyên về các lĩnh vực khác nhau, có phạm vi thẩm quyền phù hợp với Hiến chương Liên Hợp quốc và phục vụ lợi ích của các quốc gia thành viên trong từng lĩnh vực chuyên môn. Ví dụ, Tổ chức sở hữu trí tuệ thế giới (WIPO), Liên đoàn các Hiệp hội giao nhận quốc tế (FITA)… Thứ hai, sự đa dạng về thành viên tham gia. Ngày nay với việc các thiết chế thương mại quốc tế không ngừng được mở rộng và gia tăng về số lượng thành viên thì điều đó cho thấy một điều rằng, việc gia nhập các thiết chế thương mại quốc tế không còn là một điều gì quá khó khăn và phức tạp nữa. Sự khác biệt về chính trị, tôn giáo hay trình độ phát triển kinh tế không còn là một rào cản khi một quốc gia muốn gia nhập thiết chế thương mại quốc tế nào đó. Điều này phù hợp với xu thế phát triển toàn cầu hóa của nền kinh tế thế giới. Bên cạnh đó, với tính chất mở, các thực thể chưa 18