zunia.vn

Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z

zunia.vn

» Luận Văn - Báo Cáo

» Báo cáo khoa học

Báo cáo khoa học: "GIỮ GÌN TÔN TI TRẬT TỰ CÁC HÀNH ĐỘNG PHÁT NGÔN TRONG GIAO TIẾP NGÔN NGỮ CỦA NGƯỜI VIỆT"

Chia sẻ: Nguyễn Phương Hà Linh Nguyễn Phương Hà Linh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:7

Báo xấu

106
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong giao tiếp ngôn ngữ, để thể hiện sự tôn trọng thứ bậc tôn ti trong xã hội, người Việt sử dụng nhiều phương thức khác nhau, trong đó việc giữ gìn tôn ti trật tự các hành động phát ngôn (HĐPN) là một phương thức đáng lưu ý. Với tư cách là một hành động xã hội, hành động phát ngôn của người Việt có những vấn đề đáng lưu ý như: trật tự các HĐPN,hướng của các HĐPN, tính đại diện của HĐPN và HĐPN zero mang nghĩa. ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo khoa học: "GIỮ GÌN TÔN TI TRẬT TỰ CÁC HÀNH ĐỘNG PHÁT NGÔN TRONG GIAO TIẾP NGÔN NGỮ CỦA NGƯỜI VIỆT"

TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 5(40).2010 GIỮ GÌN TÔN TI TRẬT TỰ CÁC HÀNH ĐỘNG PHÁT NGÔN TRONG GIAO TIẾP NGÔN NGỮ CỦA NGƯỜI VIỆT THE PERFORMANCE OF THE SEQUENCE OF THE HIERACHICAL SPEECH ACTS IN VIETNAMESE LANGUAGE COMMUNICATION Lê Viết Dũng Trường Đại học Ngoại ngữ, Đại học Đà Nẵng TÓM TẮT Trong giao tiếp ngôn ngữ, để thể hiện sự tôn trọng thứ bậc tôn ti trong xã hội, người Việt sử dụng nhiều phương thức khác nhau, trong đó việc giữ gìn tôn ti trật tự các hành động phát ngôn (HĐPN) là một phương thức đáng lưu ý. Với tư cách là một hành động xã hội, hành động phát ngôn của người Việt có những vấn đề đáng lưu ý như: trật tự các HĐPN,hướng của các HĐPN, tính đại diện của HĐPN và HĐPN zero mang nghĩa. Đây là những vấn đề thuộc về chuẩn mực ứng xử xã hội giới hạn sự tự do của con người và khẳng định HĐPN vừa là một quyền lợi đồng thời là một bổn phận trong giao tiếp ngôn ngữ. ABSTRACT In language communication, Vietnamese people may use different language strategies to express their conformity to the hierarchy in society. Among these, the performance of sequences of hierarchical speech acts is a significant requirement. As social acts, Vietnamese speech acts can be identified with such distinctive features as: the order of speech acts, the orientation of utterances, their representation and non-verbal responses or feedbacks. These can be considered within the social norms and framework of human freedom, which enables the interlocutor to assert that speech acts are a right and a duty in language communication. 1. Từ tôn ti trật tự trong xã hội đến việc giữ gìn tôn ti trật tự trong giao tiếp ngôn ngữ Thứ bậc tôn ti là một trong những thuộc tính cơ bản của mọi tổ chức, mọi phán xét xã hội. Không thể hình dung được một xã hội không có tôn ti thứ bậc bởi vì: “Con người không chỉ biết suy nghĩ mà còn hành động. Con người không chỉ có ý tưởng mà còn có những giá trị. Thừa nhận một giá trị tức là thiết lập một tôn ti trật tự và đối với đời sống xã hội, một sự đồng thuận về giá trị, một sự sắp xếp theo thứ tự các ý tưởng, sự vật và con người là hết sức cần thiết” (C. DUMONT, 1996: 34) Xã hội Việt Nam truyền thống là một xã hội được tổ chức chặt chẽ với các quy định về tôn ti thứ bậc rõ ràng từ trong sinh hoạt gia đình, dòng họ ra ngoài xã hội. Do vậy, ngôn ngữ và ứng xử ngôn ngữ của người Việt cũng mang đậm dấu ấn về thứ bậc, tôn ti của tổ chức xã hội (Nguyễn Văn Chiến, Nguyễn Đức Dân, 1993, Trần Ngọc Thêm, 1997). 56
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 5(40).2010 Trong giao tiếp ngôn ngữ, để thể hiện sự tôn trọng thứ bậc, tôn ti trong xã hội, người Việt có nhiều phương thức: ngôn ngữ, cận ngôn ngữ, phi ngôn ngữ và chiến lược giao tiếp. (Lê Viết Dũng, 1998). Giữ gìn tôn ti trật tự các hành động phát ngôn là một phương thức quan trọng trong chiến lược giao tiếp. 2. Sơ lược về hành động phát ngôn Hành động phát ngôn (la prise de parole) là hành động của một chủ thể dùng để mở đầu hoặc tham gia giao tiếp. Theo “Từ điển ngôn ngữ học và các khoa học về ngôn ngữ”: “khi một người khác im lặng hoặc ngừng nói có người mở lời thì hành động này tạo nên một hành động phát ngôn” (1994: 380). Xét về bản chất, hành động phát ngôn là một hành động có ý nghĩa (action sensée). Xét về chức năng, đó là một hành động xã hội (action sociale). Hành động phát ngôn (HĐPN) có những đặc trưng sau: - HĐPN không có hình thái ngôn ngữ, không có ngữ nghĩa và không phụ thuộc về bất kỳ lớp đơn vị ngôn ngữ nào. - HĐPN là sự hiện thực hóa một quyết định tham gia hoặc mở đầu giao tiếp. Quyết định này xuất phát từ một động cơ nói năng bị chi phối bởi hoàn cảnh và HĐPN luôn luôn có một ngữ cảnh lời nói nhất định và có tác động vào ngữ cảnh đó. Do vậy, có thể nói HĐPN cũng tuân theo một số quy luật nhất định có thể quan sát và phân tích được. Rõ ràng là trong một hoàn cảnh nhất định việc tham gia giao tiếp là không thể tránh được (PEARSON, 2003) nên chủ thể giao tiếp phải chọn lựa một trong hai khả năng: (a) giao tiếp bằng lời sẽ thực hiện một HĐPN (b) không giao tiếp bằng lời không có HĐPN nếu (a) sẽ phải chọn lựa và quyết định: a1, thực hiện HĐPN lúc nào? Trước, sau ai? b2, thực hiện HĐPN hướng về ai? Bất kỳ sự chọn lựa nào trên đây của chủ thể đều có ý nghĩa và có tác động đến hoàn cảnh giao tiếp. Nói một cách khác, ngay cả bản thân HĐPT đã có một ý nghĩa mà chưa cần tính đến ý nghĩa của diễn ngôn chứa đựng trong các tín hiệu ngôn ngữ. Trong các chiến lược giao tiếp, việc giữ gìn tôn ti trật tự thứ bậc thực hiện các HĐPN một cách có ý thức và có chọn lựa là một phương thức quan trọng. Chúng ta sẽ xem xét việc thực hiện này theo cả 2 kiều: HĐPN mở đầu và HĐPN đáp. Phân tích đoạn thoại dưới đây, chúng ta sẽ thấy rõ: Ví dụ 1: “Không thể để Chuyên nói trước mình, Tính vội vàng: 57
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 5(40).2010 - Cô sang chơi Cho cách chào của Tính là vô lễ, bà Ba hất hàm hỏi Chuyên: - Kìa chị Ba, sao chị bảo chị khó ở”” (Khái Hưng, Thừa tự) Trong đoạn thoại này, Tính ở vai chị của Chuyên, bà Ba là hàng xóm, HĐPN của Tính có ý khẳng định: - người nhỏ phải chào người lớn trước. - Tính lớn hơn Chuyên nên Tính phải có HĐPN trước. HĐPN của bà Ba có đặc điểm: - là HĐPN đáp nhưng không phải đáp lại chủ thể HĐPN mở đầu mà theo một hướng khác. Nhờ vậy, HĐPN của bà Ba cùng lúc vừa không nhìn nhận người đối thoại chính thống (Tính) vừa chỉ ra một người đối thoại khác ưa thích hơn (Chuyên). Từ những nhận xét sơ bộ trên đây, chúng ta có thể nghiên cứu ý nghĩa của HĐPN trên các bình diện sau đây: - Trật tự các hành động phát ngôn. - Hướng của các hành động phát ngôn. - Hành động phát ngôn đại diện. - Hành động phát ngôn zero 3. Những đặc điểm đáng lưu ý trong HĐPN của người Việt 3.1 Trật tự các HĐPN Trong nhiều tình huống giao tiếp ngôn ngữ, trật tự các HĐPN được quy định rõ rệt: ai được quyền nói trước, trước ai, sau ai? Có loại trật tự được quy định thành văn bản (chương trình hội nghị, đại hội), có loại trật tự được ngầm công nhận và có loại trật tự đã trở thành khuôn mẫu. Chẳng hạn như trong gặp gỡ, người có vị thế nhỏ phải chào người lớn hơn. Vị thế ở đây được hiểu là tuổi tác, vị trí xã hội, nói chung là những khác biệt trong xã hội. Có lẽ do ảnh hưởng của trật tự này mà khá đông người Việt chủ động chìa tay (vì được xem như là lời chào) cho người ở vị trí trên mình và do vậy vô tình phạm luật bắt tay của người Phương Tây. “Nghe tiếng động, vừa quay ra thì Thủ đã vào đến sân. Ơ kìa bác Thủ! Chào bác. Mời bác lên nhà. … Với người khác ở tuổi Thủ, bà chỉ gọi là chú, là cậu nhưng vì đây là ông bí thư của cả xã, lại là người anh em Vũ Đình đáng gờm nên bao giờ gặp Thủ, bà cũng rất thận trọng” (Nguyễn Khắc Tường - Mảnh đất lắm người nhiều ma) Trong tình huống này, có hai yếu tố đáng lưu ý. Sự chọn lựa từ xưng hô và sự chủ động có HĐPN trước. Hai yếu tố này hoàn toàn tương hợp và xác lập vai trò giao tiếp của người tham gia. Tuy nhiên, cũng cần xác định rằng vị thế xã hội không đồng 58
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 5(40).2010 nhất với vai trò giao tiếp. Vị thế xã hội không đổi nhưng vai giao tiếp có thể thay đổi tùy theo mục đích, tính chất của giao tiếp và do vậy cũng làm thay đổi trật tự các HĐPN. Ví dụ 3: a). “ Cụ Giáp đã vào tới sân Tính đứng dậy, đon đả chạy ra chào: - A di đà phật? Bạch cụ! Bạch cụ, cụ quá bộ sang chơi” b) “ Năm phút sau sư cụ tới… Nhà tu hành chấp tay lễ phép chào - Lạy cụ lớn ạ! - A di đà phật! Lạy cụ !” (Khái Hưng, Thừa tự) Trong hai giai đoạn trên, nhà sư có hai vai giao tiếp khác nhau. Trong a) nhà sư có vai trên, được nể trọng theo truyền thống của xã hội Việt Nam nên được chào trước. Trong b) nhà sư đang đi quyên góp ở nhà một người vợ quan lớn nên tự hạ mình xuống vai dưới và nên chào trước. Trật tự các phát ngôn đã cho thấy rõ tôn ti thứ bậc của các thành viên tham gia giao tiếp 3.2 Hướng của các HĐPN Trong ví dụ 1, chúng ta đã thấy rõ ý nghĩa của hướng HĐPN. Vấn đề cần được làm rõ thêm là trong trường hợp đối tượng giao tiếp là số đông (2 người trở lên), HĐPN mở đầu sẽ phải ưu tiên hướng đến ai trước tiên. Chúng ta sẽ thấy rõ ý nghĩa này khi xét đoạn hội thoại chào, thưa, mời trong giao tiếp của người Việt. -“ Con chào bố, mẹ/ Em chào anh, chị / Chào các em.” - “ Kính thưa đồng chí bí thư Anh Ba chủ tịch, chị Tư công đoàn …” - “Cháu mời Bác xơi cơm/ Con mời bố mẹ” Với các HĐPN đáp, hướng của phát ngôn không nhất thiết bị quy định là phải đáp lại phát ngôn mở đầu như chúng ta đã thấy ở ví dụ 1. Các cuộc tiếp xúc, thi, giao lưu trên sân khấu, trên màn ảnh nhỏ cho ta những ví dụ sinh động về ý nghĩa của hướng HĐPN. Sau câu hỏi của người hướng dẫn chương trình, HĐPN đáp lời không hướng về người này mà hướng về ban giám khảo hoặc khán giả, thậm chí còn được bắt đầu bằng lời thưa gởi cẩn thận. 3.4 Các HĐPN của nhóm, tập thể Trong một bài báo trước đây (Lê Viết Dũng, 2002), chúng tôi đã có dịp bàn qua về các phát ngôn có tính đại diện: phát ngôn nhân danh và phát ngôn thay lời. Trong 59
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 5(40).2010 nghiên cứu này, các loại phát ngôn này được xem xét ở góc độ tôn ti thứ bậc. Chẳng hạn như HĐPN duy nhất của nhóm, một tập thể luôn luôn có tính đại diện và nếu có nhiều HĐPN thì việc thực hiện HĐPN đầu tiên phải thuộc về người có vai giao tiếp lớn nhất. Vai giao tiếp này có thể được quy định theo chức danh, công việc nhưng cũng có thể được ngầm tín nhiệm. Ví dụ 4: “Ông trưởng họ Trần … gọi lý trưởng, phó lý đến hỏi: - Thế nào, những đồ hành nghề ngày mai, các thầy sắp đủ cả chưa? Lý trưởng nhanh nhảu: - Trình cụ, chúng con sắm sửa đâu đấy cả rồi. Phó lý lễ phép nói thêm: - Trình cụ (.....)” (Ngô Tất Tố, Lều chõng) Phát ngôn của ông trưởng nhắm đến cả hai người nhưng Lý trưởng phải là người thực hiện HĐPT trước phó lý Ví dụ 5: “- Ông dùng những gì? Minh lại nhìn Liên, Liên liều hỏi: - Có những món gì, bác?” (Khái Hưng, Gánh hàng hoa) Đoạn hội thoại này diễn ra ở một tiệm ăn. Câu hỏi nhắm vào người chồng nhưng người này ủy quyền phát ngôn cho người vợ qua cái nhìn của mình. 3.5 Các HĐPN zero HĐPN zero có thể là cử chỉ, điệu bộ, nét mặt, nụ cười, và thậm chí có thể là ánh mất nhìn và ngay cả sự im lặng. Gọi là zero bởi chủ thể không sử dụng các tín hiệu ngôn ngữ nhưng đó cũng là HĐPN bởi vì đó cũng là cách chủ thể tham gia giao tiếp và cũng có tác động đến quá trình giao tiếp. Chính tôn ti thứ bậc xã hội quy định các thành viên tham gia giao tiếp được quyền hoặc buộc phải có HĐPN zero trong những hoàn cảnh giao tiếp nhất định. “Nhung vào buồng chào mẹ. Bà nghè không đáp cũng không quay mặt ra hỏi chuyện nàng vồn vã như mọi lần.” ( Nhất Linh, Lạnh lùng) “ Phó tổng thống Trần Văn Hương là người trọng lễ, ông không dám đối đáp với thầy. Cô Sáu châm thêm nước nghe ông thoáng thở ra giữ vẻ lắng nghe”. ( Trần Kim Trắc, Con cừu của Panurge) “Mỗi lần bà Chánh kể một người vợ lẽ thì Ông Lý lại thêm vào một câu khen ngợi. Bà Lý yên lặng ngồi nghe, thỉnh thoảng nhếch mép cười, Không biết nụ cười của bà có vẻ mỉa mai hay đó là nụ cười tiếp khách” (Trần Tiêu, Chồng con) 60
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 5(40).2010 4. Kết luận Những phân tích ban đầu nêu trên cho phép chúng ta có vài nhận xét thay cho kết luận. Bản thân HĐPN có ý nghĩa rất quan trọng. Nói hay không là cả một vấn đề. Nói lúc nào (trước, sau ai) ? nói với ai trước? Những vấn đề này đều bị ràng buộc bởi tôn ti thứ bậc xã hội. Các hành động giao tiếp càng mang tính chính thức bao nhiêu thì những quy định càng chặt chẽ bấy nhiêu và trong giao tiếp thường ngày tuy không có quy định tường minh nhưng rõ ràng là có những quy ước ngầm, đồng thuận (consensus) giữa những thành viên của một cộng đồng văn hóa – ngôn ngữ. Do vậy, có thể có những xung đột chưa hẳn đã liên quan đến nội dung diễn ngôn mà liên quan trực tiếp đến bản thân HĐPN theo kiểu: “ Ông lấy tư cách gì mà phát biểu trước?”, “Hắn làm đến chức chi mà đợi tau chào trước?”, “Việc này để tôi, ông không cần lên tiếng”, “Phải để sếp nói trước đã” v.v… “Bác phải phát biểu trước để mọi người có ý kiến tiếp”. Chính tôn ti trật tự trong HĐPN cũng có thể giải thích cho sự ngần ngại, sự im lặng kéo dài của số đông người tham dự trong các buổi họp, hội nghị, hội thảo. Những xung đột và những trở ngại này cần được giải quyết bằng một sự quy định rõ ràng hay cần có một sự thương lượng giữa các thành viên về vai giao tiếp để có thể mở đầu hoặc tiếp tục cuộc thoại. Không phải lúc nào cũng nói được, với ai cũng nói được và cũng có lúc dù chỉ là lời nói sáo rỗng không có ý nghĩa gì nhưng cũng phải nói để người khác được nói tiếp, bởi vì với tư cách là một hành động xã hội có ý nghĩa, HĐPN vừa là một quyền lợi vừa là một bổn phận. Trong ý nghĩa đó, khi tham gia giao tiếp con người không hoàn toàn tự do như chúng ta thường nghĩ vì trong xã hội, còn có tôn ti thứ bậc và trong giao tiếp cũng phải giữ gìn tôn ti thứ bậc do ngay từ các HĐPN. Tuy vậy, cũng giống như những quy định về các chuẩn mực ứng xử ngôn ngữ - xã hội khác, tôn ti trật tự các HĐPN có thể thay đổi theo thời gian và không gian. Việc áp dụng các quy định này cũng còn tùy thuộc vào quan hệ liên cá nhân giữa các thành viên tham gia giao tiếp. Khi hoàn cảnh giao tiếp hoàn toàn mang tính thân mật riêng tư và bản chất mối quan hệ là quá thân thiết (hoặc do các chủ thể giao tiếp muốn trở thành thân thiết), các quy định về giữ gìn tôn ti thứ bậc trong các HĐPN sẽ không còn ý nghĩa. TÀI LIỆU THAM KHẢO * Tiếng Pháp, Tiếng Anh [1] DUBOIS J. et autres (1994), Dictionnaire de la linguistique at dé sciences du langage, Laroussse. [2] DUMONT L. (1999), Hom hierachicus, La systeme des cartes et ses implications, Gallimard, Paris. 61
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 5(40).2010 [3] KERBRAT ORRECCHIONI C. (1999), Les interactions verbales T3, Armand Colin Linguistique, Paris. [4] MARC E., PICARD D.(1989), L’interaction sociale, PUF,Paris. [5] MUCCHIELLI A. (1995), Psychologie de la communication, PUF, Paris. [6] MYERS David G. (2005), Social psychologic, Mc Graw. Hill, Newyork. [7] PEALSON Judy C. et al. (2003), Human Communication, Mc Graw. Hill, New York. * TiếngViệt [8] Nguyễn Văn Chiến (1993), “Từ xưng hô trong tiếng Việt”, Việt Nam những vấn đề văn hóa và ngôn ngữ, Hội Ngôn ngữ học Việt Nam, Hà Nội, tr 60-65. [9] Lê Văn Chưởng (1999), Cơ sở văn hóa Việt Nam, NXB Trẻ, TP. Hồ Chí Minh. [10] Lê Viết Dũng (1998), “Các phương thức biểu hiện quan hệ tôn ti trong giao tiếp bằng lời nói của người Việt”, Tập san Khoa học Đại học Đà Nẵng, số 5/1998, tr 231-235. [11] Lê Viết Dũng (2002), “Về vấn đề giữ gìn thể diện tập thể của người Việt Nam trong giao tiếp bằng lời nói”, Tạp chí Khoa học và Công nghệ Đại học Đà Nẵng, số 9/2002, tr 197-201. [12] Nguyễn Đức Dân (1993), “Phạm trù thứ tự trong tâm thức người Việt”, Việt Nam những vấn đề ngôn ngữ và văn hóa”, Hội Ngôn ngữ học Việt Nam, Hà Nội, tr 47-48. [13] Trần Ngọc Thêm (1997), Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam, NXB TP. Hồ Chí Minh. 62

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

LV.01: Bộ Luận Văn Thạc Sĩ Quản Trị Kinh Doanh MBA

165 tài liệu

2066 lượt tải

THÔNG TIN

TRỢ GIÚP

HỖ TRỢ KHÁCH HÀNG

Theo dõi chúng tôi

Chịu trách nhiệm nội dung:

Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA

LIÊN HỆ

Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM

Hotline: 093 303 0098

Email: support@tailieu.vn

Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2022-2032 TaiLieu.VN. All rights reserved.