Báo cáo nghiên cứu khoa học " CÁC PHƯƠNG DIỆN VĂN HÓA CỦA ĐỊA DANH Ở THỪA THIÊN HUẾ "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:14

Thêm vào BST

Báo xấu

110
lượt xem 34
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Địa danh là những từ hoặc ngữ cố định, được dùng làm tên riêng chỉ các đối tượng địa lý tự nhiên và nhân văn có vị trí xác định. Nghiên cứu địa danh (Địa danh học) là một ngành nhỏ của danh xưng học, chuyên tìm hiểu ý nghĩa, nguồn gốc và những biến đổi của địa danh; đồng thời nghiên cứu cả đặc điểm cấu tạo, phương thức đặt địa danh.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " CÁC PHƯƠNG DIỆN VĂN HÓA CỦA ĐỊA DANH Ở THỪA THIÊN HUẾ "

95 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 ÑAÁT NÖÔÙC - NHAÂN VAÄT CAÙC PHÖÔNG DIEÄN VAÊN HOÙA CUÛA ÑÒA DANH ÔÛ THÖØA THIEÂN HUEÁ Trần Văn Sáng* 1. Môû ñaàu 1.1. Ñòa danh laø nhöõng töø hoaëc ngöõ coá ñònh, ñöôïc duøng laøm teân rieâng chæ caùc ñoái töôïng ñòa lyù töï nhieân vaø nhaân vaên coù vò trí xaùc ñònh. Nghieân cöùu ñòa danh (Ñòa danh hoïc) laø moät ngaønh nhoû cuûa danh xöng hoïc, chuyeân tìm hieåu yù nghóa, nguoàn goác vaø nhöõng bieán ñoåi cuûa ñòa danh; ñoàng thôøi nghieân cöùu caû ñaëc ñieåm caáu taïo, phöông thöùc ñaët ñòa danh. Vì theá, ngöôøi nghieân cöùu coù theå chæ ra nhöõng phöông thöùc vaø quy luaät taïo ñòa danh ñaëc thuø cuûa moãi vuøng phöông ngöõ, gaén vôùi moãi vuøng mieàn vaên hoùa vaø ñòa lyù khaùc nhau. Ñòa danh coøn ñöôïc xem laø boä bieân nieân söû soáng ñoäng, khaéc hoïa quaù trình phaùt trieån cuûa moät vuøng ñaát. 1.2. Ñòa danh, tröôùc heát, laø moät hieän töôïng ngoân ngöõ. Noù laø nhöõng “khoái ngoân ngöõ kyù sinh” ñöôïc duøng ñeå ñònh danh caùc ñoái töôïng ñòa lyù. Nhöng ñòa danh ñöôïc sinh ra cuøng vaên hoùa, phaùt trieån cuøng vaên hoùa do vaäy, noù cuõng laø moät hieän töôïng vaên hoùa. Ñòa danh khoâng chæ thöïc hieän chöùc naêng cô baûn laø ñònh danh söï vaät, caù theå hoùa ñoái töôïng maø coøn thöïc hieän chöùc naêng phaûn aùnh. Moãi ñòa danh ñeàu ra ñôøi trong moät hoaøn caûnh lòch söû cuï theå neân noù phaûn aùnh nhieàu maët xaõ hoäi xung quanh. Ñaây cuõng coù theå quan nieäm laø chöùc naêng xaõ hoäi cuûa ñòa danh. Ngoaøi ra, ñòa danh coøn bieåu hieän ñaëc ñieåm vaên hoùa ngoân ngöõ cuûa coäng ñoàng. Moãi ñòa danh hay moät lôùp ñòa danh ñeàu gaén vôùi vaên hoùa cuûa coäng ñoàng hay töøng khu vöïc cuï theå. Noùi nhö A.V. Superanskaja, nhaø ñòa danh hoïc ngöôøi Nga, ñòa danh chính laø “nhöõng taám bia baèng ngoân ngöõ ñoäc ñaùo veà thôøi ñaïi cuûa mình”.(1) Theo ñoù, ñòa danh phaûn aùnh nhieàu khía caïnh ñòa lyù, lòch söû, vaên hoùa, daân toäc, kinh teá… nôi maø noù chaøo ñôøi. 1.3. Nghieân cöùu ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá laø moät höôùng tieáp caän lieân ngaønh ngoân ngöõ-vaên hoùa hoïc veà moät vuøng ñòa lyù hoäi tuï nhieàu lôùp, nhieàu taàng vaên hoùa coù söï giao thoa, tieáp bieán giöõa caùc daân toäc chung soáng treân ñòa baøn cö truù (Kinh, Chaêm, Cô Tu, Pa Coâ-Taø OÂi). Trong quaù trình hình thaønh vaø chuyeån bieán, ñòa danh khoâng chæ chòu taùc ñoäng bôûi caùc yeáu toá ngoân ngöõ maø coøn caû caùc yeáu toá ngoaøi ngoân ngöõ. Caùc yeáu toá naøy laøm cho ñòa danh trôû thaønh nhöõng “traàm tích soáng” baèng ngoân ngöõ, kyù thaùc nhieàu thoâng tin tö lieäu quyù giaù ñoái vôùi caùc ngaønh khoa hoïc: ngoân ngöõ hoïc, daân toäc hoïc, vaên hoùa hoïc, söû hoïc, khaûo coå hoïc. Tröôøng Ñaïi hoïc Phuù Xuaân, thaønh phoá Hueá. *
96 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 1.4. ÔÛ Vieät Nam, vaán ñeà ñòa danh töø laâu ñaõ ñöôïc raát nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc, daân toäc hoïc, ñòa lyù hoïc quan taâm.(2) Nhieàu coâng trình nghieân cöùu veà ñòa danh töø nhöõng goùc ñoä khaùc nhau cuûa caùc taùc giaû tieâu bieåu nhö Hoaøng Thò Chaâu, Traàn Trí Doõi, Ñinh Xuaân Vònh, Nguyeãn Vaên AÂu, Leâ Trung Hoa, Nguyeãn Kieân Tröôøng, Töø Thu Mai... ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp nhaát ñònh trong vieäc heä thoáng tri thöùc ñòa danh hoïc Vieät Nam. Trong khuoân khoå cuûa baøi vieát naøy, chuùng toâi thöû tìm hieåu caùc phöông dieän vaên hoùa cuûa ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá töø caùch tieáp caän lieân ngaønh ngoân ngöõ-vaên hoùa hoïc. 2. Caùc phöông dieän vaên hoùa ñöôïc theå hieän qua ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá 2.1. Thoáng keâ, phaân loaïi ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá Khaûo saùt, thoáng keâ 2.248 ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá, chuùng toâi tieán haønh phaân loaïi chuùng theo hai tieâu chí sau: - Caên cöù vaøo ngoân ngöõ taïo ñòa danh, caùc ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá ñöôïc phaân thaønh hai nhoùm chính: a) Nhoùm caùc ñòa danh tieáng Vieät, bao goàm Haùn-Vieät vaø thuaàn Vieät (1.763 ñòa danh); b) Nhoùm caùc ñòa danh tieáng daân toäc thieåu soá (485 ñòa danh). - Caên cöù vaøo ñoái töôïng ñòa lyù maø ñòa danh phaûn aùnh, chuùng toâi chia ñòa danh Thöøa Thieân Hueá thaønh ba nhoùm chính: a) Nhoùm caùc ñòa danh haønh chính-cö truù (1.327 ñòa danh, chieám 59%); b) Nhoùm caùc ñòa danh coâng trình xaây döïng (382 ñòa danh, chieám 17%); c) Nhoùm caùc ñòa danh chæ ñoái töôïng ñòa hình töï nhieân (539 ñòa danh, chieám 24%). Söï coù maët ñaày ñuû caùc loaïi hình ñòa danh vaø söï phong phuù veà ngoân ngöõ taïo ñòa danh qua soá lieäu thoáng keâ ôû treân cho thaáy roõ Thöøa Thieân Hueá laø moät vuøng ñaát coù beà daøy lòch söû vaên hoùa vaø giaøu baûn saéc. Böùc tranh ngoân ngöõ vaên hoùa giaøu baûn saéc aáy, tröôùc heát, ñöôïc theå hieän qua heä thoáng ñòa danh. Moãi ñòa danh laø moät “vaät daãn vaên hoùa” veà vuøng ñaát maø noù chaøo ñôøi. 2.2. Söï phaûn aùnh ñaëc ñieåm khoâng gian vaên hoùa cuûa ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá Ñòa danh ra ñôøi trong moät khoaûng khoâng gian vaø thôøi gian nhaát ñònh, noù ghi laïi roõ neùt nhaát nhöõng ñaëc ñieåm veà ñòa lyù töï nhieân cuûa moät vuøng ñaát. Qua ñòa danh, chuùng ta bieát ñöôïc nhöõng thoâng tin veà ñòa hình töï nhieân, caùc loaøi ñoäng thöïc vaät, taøi nguyeân khoaùng saûn hình thaønh neân moät khoâng gian vaên hoùa sinh ñoäng. Khoâng gian vaên hoùa cuûa ñòa danh Thöøa Thieân Hueá theå hieän qua caùc bình dieän: ñaëc ñieåm ñòa hình töï nhieân, theá giôùi thöïc vaät, theá giôùi ñoäng vaät gaén vôùi vuøng ñaát chöùa ñòa danh. 2.2.1. Ñòa danh phaûn aùnh ñaëc ñieåm ñòa hình töï nhieân Ñòa danh ñöôïc goïi teân theo nhöõng ñaëc ñieåm ñòa theá, hình daùng, vò trí rieâng cuûa moät vuøng ñaát. Qua caùc ñòa danh naøy, chuùng ta bieát theâm nhöõng thoâng tin thuù vò veà ñòa lyù töï nhieân tænh Thöøa Thieân Hueá. Veà ñòa hình, caùc ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá phaûn aùnh ñaày ñuû caùc yeáu toá ñòa lyù nhö soâng, nuùi, bieån, ao, hoà, khe, suoái. Chaúng haïn, teân laøng xaõ mang
97 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 caùc yeáu toá “khe”, “baøu”, “hoùi”: Khe Su, Ba Baøu, Khe Traùi, Hoùi Döøa, Hoùi Mít, Khe Tre, Lang Xaù Baøu, Lang Xaù Coàn...; ñaëc bieät, soá ñòa danh ñöôïc caáu taïo baèng caùc yeáu toá “sôn”, “haûi”, “thuûy”, “haø”, “giang” chieám moät soá löôïng lôùn. “Sôn” (23 ñòa danh): Sôn Tuøng, Sôn Coâng, Döông Sôn, Trieàu Sôn, Sôn Thoï, Höông Sôn, Loäc Sôn, Chaâu Sôn, Kim Sôn, Thoå Sôn…; “haûi” (19 ñòa danh): Taây Haûi, Trung Haûi, Haûi Thaønh, Haûi Bình, Haûi Tieán, Haûi Vaân, Phuù Haûi…; “thuûy” (22 ñòa danh): Thuûy Chaâu, Thuûy Döông, Höông Thuûy, Thuûy Vaân, Thuûy Phuø, Thuûy Löông, Thuûy Yeân, Thuûy Xuaân…; “haø” (7 ñòa danh): Haø Ñoà, Haø Caûng, Haø Laïc, Haø UÙc, Haø Giang, Hai Haø, Vinh Haø; “giang” (5 ñòa danh): Giang Ñoâng, Nghi Giang, Vinh Giang, Höông Giang... Veà vò trí, caùc ñòa danh phaûn aùnh yù nieäm veà khoâng gian cuûa con ngöôøi qua caùch ñaùnh daáu teân goïi baèng caùc yeáu toá: “ñoâng” (Leâ Xaù Ñoâng, Theá Chí Ñoâng 1, Baùc Voïng Ñoâng, Theá Chí Ñoâng 2, Trieàu Sôn Ñoâng, Giaùp Ñoâng…); “taây” (Leâ Xaù Taây, Giaùp Taây, Baùc Voïng Taây…); “nam” (Trieàu Sôn Nam); “baéc” (Hoøa Baéc) vaø “thöôïng” (Cao Xaù Thöôïng, Thai Döông Thöôïng, Giaùp Thöôïng, Lieãu Coác Thöôïng…); “haï” (Cao Xaù Haï, Thai Döông Haï, Lieãu Coác Haï…); “trung” (Leâ Xaù Trung, Giaùp Trung…). Veà maøu saéc vaø aùnh saùng cuûa moâi tröôøng töï nhieân, ñòa danh cuõng phaûn aùnh nhöõng maûng maøu saéc trong khoâng gian vaên hoùa Hueá cuõng nhö yù nieäm veà maøu saéc cuûa cö daân baûn ñòa. Tuy soá löôïng khoâng nhieàu nhöng qua moät vaøi caùch ñònh danh, chuùng ta cuõng bieát ñöôïc phaàn naøo veà ñaëc ñieåm töï nhieân cuûa vuøng ñaát maø mình cö truù. Chaúng haïn, teân caùc laøng: Thanh Haø (soâng trong), Thanh Ñaøm (ñaàm trong), Thanh Thuûy (nöôùc trong), Thanh Döông (aùnh saùng trong), Thanh Lam (maøu xanh lam), Thanh Kheâ (khe trong), Baïch Thaïch (ñaù traéng), OÂ Sa (caùt ñen)… 2.2.2. Ñòa danh phaûn aùnh theá giôùi thöïc vaät Vieäc duøng teân caây coû ñeå ñaët ñòa danh laø moät hieän töôïng phoå bieán bôûi thöïc vaät laø yeáu toá töï nhieân gaàn guõi vôùi con ngöôøi, tröïc quan vaø thöôøng ñöôïc nhaän bieát sôùm. Qua ñòa danh, chuùng ta coù theå bieát ñöôïc nhöõng loaøi thöïc vaät naøo ñöôïc sinh soáng treân vuøng ñaát chöùa caùc ñòa danh. Ví duï: teân caùc laøng Sôn Tuøng, Truùc Laâm, Hoùi Döøa, Hoùi Mít, Khe Tre; hoà Khe Chanh, soâng Baøu Sen, nuùi Thoâng Cuøng, khe Baøu Cheø, coàn Sen… Theá giôùi thöïc vaät ñöôïc phaûn aùnh moät caùch phong phuù nhaát qua ñòa danh phaûi noùi ñeán caùc ñòa danh daân toäc thieåu soá, taïo neân moät neùt vaên hoùa daân daõ trong loái ñònh danh cuûa cö daân baûn ñòa. Loaïi ñòa danh daân toäc thieåu soá, chaúng haïn ñòa danh tieáng Pa Coâ-Taø OÂi, goïi theo teân thöïc vaät coù theå phaân chia theo ñaëc ñieåm cuûa töøng loaïi thöïc vaät do tính phong phuù cuûa noù: - Caùc loaøi thöïc vaät thoâng thöôøng, phoå bieán: thoân A Roh (aroùh: laù tôi), thoân A Ho (aho: caây truùc), thoân La Ngaø (langa: caây tre vaøng), thoân A Ngo (ango: caây thoâng duøng ñun cuûi, thaép löûa), thoân A Sam (asam: moät thöù rau nhö rau deàn), nuùi Ta Vi (taviar: caây giang), nuùi A Tuùc (atuk: moät loaïi caây vaû), ñoài Kru (krul: caây choâm choâm), nuùi A Cheùt (acheat: caây tranh lôïp nhaø), ñeøo A Naêm (moät loaïi reâu coù theå aên ñöôïc), thoân A Min (amin: moät loaïi caây cuøng hoï vôùi caây maây), thoân Muø (mu: moät loaïi caây maây), thoân A Bung (abung: caây loà oâ)…
98 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 - Caùc loaïi caây mang tính taâm linh, thöôøng laø nôi ngöï trò cuûa caùc vò thaàn linh. Chaúng haïn, thoân Pi Ring (piring: moät thöù oåi röøng), thoân A Ñaâng (adaâng: moät thöù rau caûi röøng), thoân YÛ Ri (iri: caây ña), thoân Ta Raõ (taraq: cuõng thuoäc hoï caây ña), suoái A Xoâm (asoom: tua caây neâu ngaøy Teát)… - Caùc ñòa danh goïi teân theo caùc saûn vaät ñòa phöông, phaàn lôùn laø nhöõng loaïi saûn vaät ñöôïc troàng treân ñoài nuùi nhö: thoân Ka Roân (karoâng: moät loaïi saén ngon), thoân Pa Ri (paris: cuû rieàng), thoân Poi Ring (poiring: moät loaïi traùi caây ngon duøng ñaõi khaùch quyù), nuùi A Lau (ôrlau: moät loaïi caây tieâu röøng), nuùi A Tuøng (atuùng: moät loaïi mía ngon), thoân Ta Lo (talo: caây coï). Ngoaøi ra coøn coù nhöõng saûn vaät ñöôïc thieân nhieân ban taëng rieâng cho ngöôøi daân baûn ñòa nhö: thoân Chi Hoùa (chihoar: tieâu röøng, ñöôïc xem laø loaïi gia vò ñaëc bieät cuûa ngöôøi Taø OÂi), thoân Prieâng (teân moät loaïi quaû röøng), thoân A Tia (atia: moät loaïi tieâu röøng), thoân A Ñeân (adeân: moät loaïi moân röøng)… 2.2.3. Ñòa danh phaûn aùnh theá giôùi ñoäng vaät Cuõng gioáng caùc ñòa danh ñöôïc ñaët theo teân caùc loaøi caây coû, caùc ñòa danh ñöôïc goïi teân caùc loaøi ñoäng vaät cuõng trôû neân quen thuoäc, gaàn guõi vaø phoå bieán. Chaúng haïn, caùc ñòa danh: nuùi Chuùc Mao, khe Baïch Xaø, caàu Baïch Hoå, coàn Heán, caàu Thanh Long, coàn Thia, muõi Voi Daøi, nuùi Baïch Maõ, hoøn Voi… So vôùi caùc ñòa danh thuaàn Vieät vaø Haùn Vieät, ñòa danh caùc daân toäc thieåu soá ôû Thöøa Thieân Hueá ñöôïc ñaët theo teân caùc loaøi vaät chieám soá löôïng ñaùng keå. Chaúng haïn, caùc ñòa danh tieáng Pa Coâ-Taø OÂi goïi theo nhöõng loaøi ñoäng vaät soáng treân caïn: soâng A Ling (aling: con kieán noùi chung), soâng A Lin (alin: sinh linh beù nhoû), suoái Hu (hu: ñoäng vaät ñaàu lôïn mình choù), soâng Pling (pling: chim phöôïng), khe Caø Xình (kaseeùnh: con raén), ñoài A Bia (abiah: moät loaïi soùc), suoái A AÙ (a-aq: con quaï), thoân A Ñôùt (adôôs: moät loaïi khæ), soâng A Lim (alim: con chaâu chaáu)… Vaø nhöõng loaøi vaät soáng döôùi nöôùc: thaùc Ra Ka (ôrka: moät loaïi caù suoái), nuùi A Ha (ahar: moät loaïi eách ñaù), nuùi A Rur (abrur: moät loaïi caù traém), thoân A Höa (ahôôar: eách oäp)… Nhö vaäy, moâi tröôøng töï nhieân hoäi ñuû caùc ñaëc ñieåm veà tính chaát vaø ñòa hình vuøng ñaát, moät theá giôùi ñoäng thöïc vaät phong phuù gaén vôùi ñaëc tröng vuøng mieàn, taát caû ñeàu ñöôïc “hoùa thaân” thaønh ñòa danh, qua ñoù khaùc hoïa roõ neùt nhaát moät khoâng gian vaên hoùa Hueá giaøu baûn saéc. 2.3. Söï phaûn aùnh caùc giaù trò vaên hoùa, lòch söû cuûa ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá Neáu “vaên hoùa laø caùi coøn laïi khi ngöôøi ta ñaõ queân ñi taát caû” theo caùch noùi cuûa Edouart Herriot(3) thì cuõng coù theå noùi ñòa danh laø moät trong nhöõng “caùi coøn laïi” ñoù, trôû thaønh “vaät hoùa thaïch” löu giöõ nhieàu thoâng tin lòch söû, vaên hoùa cuûa moät thôøi ñaïi. Ngoaøi caùc taøi lieäu thö tòch coå, ñòa danh laø moät trong nhöõng nguoàn ngöõ lieäu quyù giaù coù theå phuïc vuï cho coâng taùc nghieân cöùu lòch söû, ghi laïi roõ neùt taát caû nhöõng daáu aán veà lòch söû ñaõ töøng xaûy ra treân vuøng ñaát maø ñòa danh chaøo ñôøi. Giaù trò phaûn aùnh hieän thöïc veà phöông dieän thôøi gian vaên hoùa, töùc maët lòch söû cuûa ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá raát phong phuù vaø ña daïng, theå hieän treân nhieàu khía caïnh khaùc nhau.
99 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 2.3.1. Moãi ñòa danh ra ñôøi trong moät hoaøn caûnh xaõ hoäi vaø lòch söû nhaát ñònh. Do vaäy, caùc ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá laø moät trong nhöõng nguoàn taøi lieäu coù theå giuùp caùc nhaø söû hoïc, daân toäc hoïc nghieân cöùu veà quaù trình di truù cuûa moät hay nhieàu toäc ngöôøi trong lòch söû. Thöøa Thieân Hueá, tröôùc khi trôû thaønh vuøng ñaát kinh sö cuûa trieàu Nguyeãn, xeùt veà lòch söû hình thaønh vaø phaùt trieån, noù ñöôïc bieát ñeán laø vuøng ñaát “pheân giaäu”, “bieân vieãn xa xoâi”, nôi cö truù cuûa toäc ngöôøi Chaêm vaø caùc toäc ngöôøi noùi tieáng Moân-Khmer baûn ñòa. Nhieàu ñòa danh coøn baûo löu nhöõng “daáu veát” cuûa daân toäc Chaêm vaø caùc cuoäc di daân cuûa ngöôøi Kinh trong tieán trình khai phaù vuøng ñaát Thuaän Hoùa. Chaúng haïn, laàn theo daáu veát caùc ñòa danh coå thaùp nhö: Lieãu Coác, Linh Thaùi, Myõ Khaùnh, Öu Ñieàm, Traïch Phoå, Vaân Traïch Hoøa; caùc thaønh luõy nhö Hoùa Chaâu, Thaønh Loài… chuùng ta bieát ñöôïc nôi ñaây ñaõ töøng coù ngöôøi Chaêm cö truù trong moät thôøi gian daøi tröôùc khi ngöôøi Vieät ñeán tuï cö laäp laøng. Döïa vaøo nhöõng taøi lieäu lòch söû vaø ñòa chí coù giaù trò phaûn aùnh hieän thöïc vuøng ñaát Thöøa Thieân Hueá ngaøy nay, chuùng ta coù theå neâu leân giaû thuyeát raèng nhöõng ñòa danh ñöôïc caáu taïo baèng caùc yeáu toá khoâng phaûi Haùn-Vieät vaø thuaàn Vieät laø nhöõng chöùng tích ghi laïi daáu veát cö truù cuûa ngöôøi Chaêm vaø cö daân noùi ngoân ngöõ Moân-Khmer nhö Taø OÂi, Cô Tu, Bru-Vaân Kieàu. Baèng caùch truy tìm töø nguyeân caùc ñòa danh, chuùng ta coù theå lyù giaûi nguoàn goác caùc ñòa danh: soâng OÂ Laâu, Thaønh Loài coù nguoàn goác töø ngoân ngöõ Chaêm coå; caùc ñòa danh Sòa, Truoài, nôi hieän ña soá ngöôøi Kinh sinh soáng, laïi coù nguoàn goác töø caùc ngoân ngöõ nhoùm Moân-Khmer. Baèng chöùng laø, “Loài” trong Thaønh Loài coù theå laø bieán aâm cuûa töø “Hoài” (ngöôøi Hoài, töùc ngöôøi Chaêm); “OÂ” trong OÂ Laâu voán coù nghóa chæ ñoái töôïng “soâng” trong tieáng Chaêm coå, theo quy luaät bieán aâm “oâ”-“loâ” (töông töï: “laëng”-“aéng”, “lì”-“ì”), moät söï theå hieän cuûa nhoùm caùc yeáu toá khloong, löông, loong, loâ, laâu… chæ soâng trong caùc ngoân ngöõ Ñoâng Nam AÙ coå ñaïi.(4) Trong khi ñoù, theo nguoàn tö lieäu ñieàn daõ chuùng toâi coù ñöôïc, “Sòa” coù hình thöùc ngöõ aâm coå laø “Seùaq”, aâm hieän nay laø “Asiu” coù nghóa laø “caù” trong tieáng Taø OÂi; hay “Truoài” laø ñòa danh goác daân toäc thieåu soá, coù nghóa laø “con gaø” trong tieáng Bru-Vaân Kieàu (ntruoâi) hay trong tieáng Pa Coâ-Taø OÂi (atruoâi). Coù theå noùi, nhöõng vuøng ñaát maø ngöôøi Kinh ñang sinh soáng vôùi xoùm laøng ñoâng ñuùc, thöïc chaát tröôùc ñaây ñaõ laø nôi cö truù cuûa cö daân Chaêm hoaëc Moân-Khmer. Ñieàu naøy chöùng toû, trong lòch söû phaùt trieån vuøng ñaát Thöøa Thieân Hueá, ñaõ coù nhöõng cuoäc di truù cuûa cö daân Moân-Khmer (Taø OÂi, Cô Tu, Bru-Vaân Kieàu) töø vuøng ñoàng baèng leân vuøng nuùi cao ñeå tuï cö, laäp laøng. Hay noùi caùch khaùc, tröôùc khi ngöôøi Kinh (Vieät) ñaët chaân ñeán, vuøng ñaát naøy voán tröôùc ñaây laø nôi cö truù cuûa ngöôøi Chaêm vaø cö daân Moân-Khmer baûn ñòa. Lòch söû phaùt trieån hôn 700 naêm vuøng ñaát Thuaän Hoùa-Phuù Xuaân, keå töø cuoäc hoân nhaân lòch söû Chaêm-Vieät, Chaâu OÂ, Chaâu Rí ñaõ thuoäc veà chuû quyeàn quoác gia Ñaïi Vieät (1306) vaø cuõng töø ñoù cho ñeán nay lieân tieáp, doàn daäp dieãn ra nhieàu ñôït di daân lôùn nhoû treân ñaát Thöøa Thieân Hueá, trong ñoù ñôït di daân thôøi kyø caùc chuùa Nguyeãn (theá kyû XVI) laø lôùn, oà aït vaø ñaùng quan taâm nhaát, nhöng ñaùng keå nhaát vaãn laø vuøng Thanh-Ngheä-Tónh chuyeån vaøo. Quaù trình di truù noùi treân phaàn naøo ñöôïc phaûn aùnh qua caùc ñòa danh. Chaúng haïn, caùc laøng Khuoâng Phoø, Döông Noã, Myõ Xuyeân voán coù teân cuõ töø caùc laøng Phoø Leâ,
100 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 Nguyeät Vieân, Ña Caûm di cö töø Thanh Hoùa vaøo. Ñaëc bieät, khi tìm hieåu caùc ñòa danh goác daân toäc thieåu soá ôû phía taây Thöøa Thieân Hueá, chuùng toâi phaùt hieän ñöôïc nhieàu “daáu veát” veà quaù trình di truù cuûa cö daân soáng treân ñòa baøn. Coù nhöõng ñòa danh ñöôïc ñem töø beân nöôùc baïn Laøo sang theo con ñöôøng di daân cuûa daân toäc Taø OÂi nhö thoân A Rum Caø Löng, thoân A Ñôùt…; coù nhöõng ñòa danh ñöôïc hình thaønh theo con ñöôøng di daân cuûa ngöôøi Kinh sau 1975 leân vuøng nuùi sinh soáng baèng caùch giöõ nguyeân teân goïi vuøng ñaát coá höông cuûa mình ôû ñoàng baèng nhö Höông Giang, Quaûng Phuù, Hoàng Thöôïng, Hoàng Quaûng, Hoàng Thuûy… 2.3.2. Ñòa danh laø moät phaïm truø lòch söû, mang nhöõng daáu veát cuûa thôøi ñieåm maø noù chaøo ñôøi. Vì theá, noù ñöôïc xem laø “ñaøi kyû nieäm” hay laø “taám bia baèng ngoân ngöõ ñoäc ñaùo veà thôøi ñaïi cuûa mình”. Vì vaäy, ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá coøn cho chuùng ta bieát ñöôïc caùc bieán coá - söï kieän lòch söû ñaõ xaûy ra treân vuøng ñaát “OÂ chaâu aùc ñòa” naøy. Chaúng haïn, tìm veà nguoàn goác ñòa danh “cöûa Tö Dung”, chuùng ta bieát theâm nhöõng thoâng tin thuù vò veà cuoäc hoân nhaân lòch söû giöõa Huyeàn Traân coâng chuùa vôùi vua Cheá Maân (1306). Tröôùc khi vöôït nuùi Haûi Vaân vaøo ñòa phaän nöôùc Chieâm Thaønh, ñoaøn thuyeàn ñöa daâu döøng laïi nghæ chaân treân cöûa bieån OÂ Long. Ñeâm xuoáng ôû cuoái trôøi nöôùc Vieät, noãi buoàn nhôù thöông queâ nhaø da dieát hieän treân khuoân maët kieàu dieãm cuûa coâng chuùa. Vaø chæ moät ñeâm naøy thoâi, ngaøy mai qua beân kia nuùi thaân phaän cuûa naøng seõ khaùc, cuoäc ñôøi seõ khaùc, maø chaéc chaúng coù ngaøy trôû laïi queâ höông coá thoå. Naøng ñaõ thöùc traéng ñeâm treân cöûa bieån OÂ Long söông khoùi môø aûo. Caûnh vaät thoån thöùc chöùng nghieäm buoåi chia ly aáy, vaø ñeå ghi laïi giaây phuùt buøi nguøi xoùt thöông cuûa em gaùi, qua naêm sau, vua Traàn Anh Toâng ñaõ sai ñoåi teân cöûa bieån OÂ Long thaønh Tö Dung (nghóa laø veû ñeïp nhu thuaän, ñoan chính cuûa ngöôøi con gaùi nöôùc Vieät), chính laø cöûa bieån Tö Hieàn thuoäc huyeän Phuù Loäc ngaøy nay. Ngaøy nay, nhaéc ñeán ñòa danh “nuùi Baân” (coøn coù caùc teân goïi: Baân Sôn, Ñoäng Taàng, Tam Taàng, Ba Taàng, Ba Vaønh, nuùi Sam, Baøn Sôn), chuùng ta nhôù laïi söï kieän lòch söû vua Quang Trung laøm leã ñaêng quang ngaøy 22/12/1788, tröôùc khi xuaát quaân ra Baéc tieâu dieät 29 vaïn quaân Thanh xaâm löôïc. 2.3.3. Ngoaøi ra, ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá coøn cho chuùng ta bieát theâm nhöõng thay ñoåi veà ñòa giôùi vaø caùc ñôn vò haønh chính cuûa vuøng ñaát Thu- aän Hoùa-Phuù Xuaân vôùi lòch söû treân 700 naêm hình thaønh vaø phaùt trieån. Theo OÂ chaâu caän luïc (1555) cuûa Döông Vaên An,(5) Thöøa Thieân Hueá thôøi ñieåm ñoù coù 170 xaõ, 21 thoân, 89 saùch; trong Phuû bieân taïp luïc (1776),(6) Leâ Quyù Ñoân thoáng keâ ñöôïc 23 toång, 234 xaõ, 23 thoân, 84 phöôøng, 9 giaùp, aáp, saùch, trang. Nhöõng naêm 1810-1818, Gia Long cho laäp ñòa baï dinh Quaûng Ñöùc, thoáng keâ ñöôïc 20 toång, coù khoaûng 354 xaõ thoân.(7) Söï thay ñoåi, hình thaønh caùc ñôn vò haønh chính môùi cho thaáy söï phaùt trieån lôùn maïnh cuûa cö daân Thuaän Hoùa- Phuù Xuaân theo doøng lòch söû. Ñieàu ñoù phaûn aùnh roõ neùt qua caùc ñòa danh. Töø chaâu OÂ, chaâu Rí ñeán chaâu Thuaän, chaâu Hoùa (1307), roài ñeán Loä Thuaän Hoùa, Ñaïo thöøa tuyeân Thuaän Hoùa (1466), Xöù thöøa tuyeân Thuaän Hoùa, Traán Thuaän Hoùa (1510), Toång traán Thuaän Quaûng (1570) laø nhöõng thay ñoåi lòch söû quan troïng. Ñaëc bieät, keå töø khi chuùa Tieân Nguyeãn Hoaøng (1558) quyeát ñònh vaøo
101 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 traán thuû xöù Thuaän-Quaûng, Thöøa Thöøa Hueá trôû thaønh vuøng ñaát thuû phuû cuûa “chín chuùa, möôøi ba vua” vôùi bao thaêng traàm trong lòch söû. Söï thay ñoåi teân goïi vaø ñòa giôùi haønh chính ñöôïc ghi nhaän qua caùc ñòa danh: phuû Phöôùc Yeân (1626), phuû Kim Long (1636), phuû Phuù Xuaân (1687), phuû Baùc Voïng (1712), dinh Quaûng Ñöùc (1778), phuû Thöøa Thieân (1822), tænh Bình Trò Thieân (1975), vaø tænh Thöøa Thieân Hueá (1989) ñeàu mang trong mình nhöõng “traàm tích vaên hoùa” ghi laïi daáu veát con ñöôøng hình thaønh vaø phaùt trieån vuøng ñaát Thaàn Kinh. Raát nhieàu ñòa danh chæ caùc ñôn vò haønh chính cuõ xuaát hieän caùch ñaây haøng traêm naêm vaãn coøn ñöôïc löu giöõ cho ñeán ngaøy nay. Chaúng haïn, caùc laøng coå Theá Vinh, Voõng Trì, Tieân Noän, Trieâm AÂn, Laïi AÂn, Coå Laõo, Ñòa Linh, La Kheâ, Bao Vinh, Keá Chuûng... (hình thaønh töø 1307 ñeán giöõa theá kyû 15); Daõ Leâ, Lang Xaù, Phoø Loã, Thaïch Caên, Moäc Linh, Loã Xaù, Döông Noã... (hình thaønh vaøo giai ñoaïn 1471 ñeán 1558).(8) 2.4. Söï phaûn aùnh ñaëc ñieåm chuû theå vaên hoùa cuûa ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá Moãi ñòa danh ra ñôøi ñeàu gaén lieàn vôùi ñaëc ñieåm vaên hoùa cuûa chuû theå taïo neân chuùng. Do vaäy, ñòa danh coù theå cung caáp cho chuùng ta nhöõng thoâng tin veà taâm lyù vaên hoùa cuûa moät toäc ngöôøi, cuõng nhö nguoàn goác daân cö vôùi tö caùch laø nhöõng chuû theå cuûa moät vuøng vaên hoùa, chuû theå taïo neân caùc ñòa danh. 2.4.1. Ñòa danh phaûn aùnh teân ngöôøi Ñòa danh laø saûn phaåm do con ngöôøi taïo ra. Giöõa ñòa danh vaø nhaân danh laïi coù moät moái quan heä chaët cheõ vôùi nhau. Caû hai ñeàu coù theå bieåu thò taâm tö, nguyeän voïng, tình caûm cuûa con ngöôøi, nhöng ñòa danh phaàn lôùn “soáng thoï” hôn nhaân danh. Vì vaäy, töø xa xöa, ngöôøi Vieät ñaõ raát thích laáy teân ngöôøi, teân doøng hoï ñaët cho teân laøng, teân soâng, suoái nôi mình cö truù ñeå ghi nhôù nhöõng ngöôøi ñaõ coù nhieàu ñoùng goùp cho ñoàng baøo, queâ höông, toå quoác. Qua khaûo saùt, chuùng toâi nhaän thaáy caùc ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá phaûn aùnh teân ngöôøi theå hieän treân maáy khía caïnh vaên hoùa sau. - Ñòa danh phaûn aùnh teân caùc doøng hoï coù coâng khai canh khai khaån laäp laøng. Söï coù maët teân caùc doøng hoï qua ñòa danh ñaõ ñeå laïi nhöõng “daáu tích” veà thôøi ñieåm lòch söû hình thaønh laøng xaõ cuûa cö daân treân ñòa baøn cö truù: Vaên Xaù, Leâ Xaù, Cao Xaù, Voõ Xaù, Leâ Xaù Ñoâng, Leâ Xaù Taây, Cao Xaù Haï, Cao Xaù Thöôïng… Theo caùc nhaø nghieân cöùu, loaïi ñòa danh “X + Xaù”(9) coù theå hình thaønh töø moät trong hai lyù do sau: moät doøng hoï chieám ñòa vò ñoäc toân hoaëc ña soá trong moät khu daân cö; hoaëc moät doøng hoï voán noåi tieáng nhaát trong khu vöïc aáy. Ñoái vôùi caùc ñòa danh daân toäc thieåu soá ôû taây Thöøa Thieân Hueá, nhôø caùc ñòa danh maø teân moät soá doøng hoï ñaõ ñoåi theo hoï ngöôøi Kinh nhöng vaãn coøn ñöôïc baûo löu cho ñeán taän ngaøy nay. Chaúng haïn, caùc ñòa danh ñöôïc ñaët theo teân caùc doøng hoï cuûa ngöôøi Pa Coâ-Taø OÂi thöôøng gaëp laø: suoái Ven (Vean: teân doøng hoï kieâng aên thòt choù), soâng Pa Rin (Paring: teân doøng hoï kieâng aên thòt con soùc), thoân A Hoá (Ahooq: teân doøng hoï kieâng laøm coái xay), thoân Keâ (Keâ: teân doøng hoï kieâng con bìm bòp), suoái Pi AÂy (Pi-aâi: teân doøng hoï kieâng aên thòt choù), soâng Y Reo (Ireau: teân doøng hoï kieâng aên bìm bòp), thoân Ta (Ta: teân doøng hoï kieâng laøm
102 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 taám vaùn), thoân Pi Re (Pireq: teân doøng hoï kieâng laøm coái xay), thoân Tu Vaây (Tuvaêi: teân doøng hoï kieâng chaët maây nöôùc). Moãi doøng hoï ñeàu thôø nhöõng vaät toå cuûa mình vaø ñoù cuõng laø nhöõng vaät kieâng ñoái vôùi caû coäng ñoàng thoân baûn. - Ñòa danh phaûn aùnh teân danh nhaân. Loaïi ñòa danh naøy ôû Thöøa Thieân Hueá phaàn lôùn laø teân ñöôøng phoá. Trong soá khoaûng 197 teân ñöôøng phoá hieän nay, haàu heát ñöôïc ñaët theo teân caùc danh nhaân vaên hoùa-lòch söû cuûa ñòa phöông vaø toaøn daân toäc: An Döông Vöông, Huøng Vöông, Baø Trieäu, Chu Vaên An, Cao Baù Quaùt, Buøi Thò Xuaân, Huyønh Thuùc Khaùng, Leâ Hoàng Phong, Leâ Quyù Ñoân, Nguyeãn Traõi, Nguyeãn Sinh Cung, Nguyeãn Khoa Chieâm, Nguyeãn Tri Phöông, Duy Taân, Haûi Trieàu, Hoà Ñaéc Di, Toá Höõu, Nguyeãn Chí Thanh… - Ñòa danh daân toäc thieåu soá ñöôïc ñaët theo teân ngöôøi cuõng goùp phaàn phaûn aùnh ñaëc ñieåm vaên hoùa cuûa chuû theå vaên hoùa Moân-Khmer soáng treân maûnh ñaát Thöøa Thieân Hueá. Phaàn lôùn caùc ñòa danh daân toäc ñaët theo teân nhöõng vò anh huøng cuûa coäng ñoàng, laø nhaân vaät trong caùc truyeàn thuyeát, söû thi hay nhöõng ngöôøi coù coâng khai phaù laøng baûn thoân xoùm. Chaúng haïn, caùc ñòa danh Pa Coâ- Taø OÂi: ñoài Pô Rok (Proùk: teân moät nhaân vaät tieâu bieåu trong laøng ôû xaõ A Ñôùt), nuùi Quyønh Treân (Koonh Treân: teân nhaø caùch maïng, nhaø laõnh ñaïo huyeän A Löôùi), thoân A Löôùi (Alôaiq: nhaân vaät anh huøng cuûa coäng ñoàng trong söû thi), thaùc A Noâ (Anoâr: nhaân vaät lòch söû trong söû thi)… 2.4.2. Ñòa danh phaûn aùnh ñaëc ñieåm taâm lyù vaên hoùa toäc ngöôøi Ñòa danh laø nhöõng cöù lieäu raát quan troïng phaûn aùnh nhöõng ñaëc tröng taâm lyù vaên hoùa cuûa caùc chuû theå saùng taïo trong quaù trình caáu thaønh ñòa danh. - Ñòa danh theå hieän öôùc voïng söï giaøu coù, thònh vöôïng. Ñoù laø nhöõng öôùc voïng “phuù” (44 ñòa danh): Phuù Xuaân, Ñaïi Phuù, Phuù An, Phuù Ñieàn, Phuù Löông, Quaûng Phuù…; “loäc” (23 ñòa danh): Bình Loäc, Phuù Loäc, An Loäc, Myõ Loäc, Ñieàn Loäc, Phöôùc Loäc…; “lôïi” (6 ñòa danh): Quaûng Lôïi, Bình Lôïi, Ñieàn Lôïi, Myõ Lôïi…; “höng” (3 ñòa danh): Vinh Höng, Höng Long, Höng Thaùi. Beân caïnh söï giaøu coù, caùc ñòa danh coøn theå hieän öôùc voïng veà söï ñoåi môùi, treû trung qua caùc yeáu toá taïo ñòa danh “taân”: Taân Myõ, Taân Hoäi, Taân Döông…; “xuaân”: Löông Xuaân, Höông Xuaân, Xuaân Thieân…; “döông”: Caûnh Döông, Thuûy Döông, Vaân Döông… - Ñòa danh theå hieän khaùt voïng veà moät queâ höông ñeïp ñeõ, non nöôùc höõu tình. Ñoù laø öôùc voïng töôi ñeïp vaø hoaøn myõ trong cuoäc soáng vôùi “myõ”, “tieân”, “tuù”, “vaân”. Chaúng haïn: Myõ Xaù, Myõ Thaïnh, Myõ An, Myõ Khaùnh, Myõ Phuù…; laø nhöõng öôùc voïng cho veû ñeïp trong taâm hoàn nhö “leã”, “nghóa”, “nhaân”, “chaùnh”, “ñöùc”, “hieàn”, “löông”, “troïng” ñöôïc theå hieän qua caùc ñòa danh haønh chính: Hieàn Löông, Ñöùc Troïng, Phuù Leã, An Nhôn, Tri Leã, Xuaân Chaùnh, Thanh Löông, Thanh Caàn… - Ñòa danh theå hieän mong öôùc veà moät vuøng ñaát hoøa bình, yeân oån, cuoäc soáng tröôøng toàn, vónh cöûu theå hieän qua caùc yeáu toá “an”, “yeân”, “hoøa”, “bình”, “vónh”, “dieân”, “tröôøng”, “thoï”, “cöôøng”. Chaúng haïn, teân caùc laøng xaõ An Baèng, An Thuaän, Phöôùc Yeân, Hieàn Hoøa, Bình An, Vónh Trò, Vónh An, Long Thoï, Phöôùc Thoï, Phuù Cöôøng… Qua moãi teân ñaát, teân laøng, ngöôøi Vieät ñeàu göûi gaém nhöõng ñieàu toát laønh
103 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 töø saâu thaúm trong taâm hoàn. Ñieàu naøy theå hieän moät caùch sinh ñoäng ñaëc ñieåm taâm lyù vaên hoùa toäc ngöôøi cuûa cö daân soáng treân maûnh ñaát “OÂ chaâu aùc ñòa”, chieán tranh lieân mieân, thieân tai doàn daäp theo suoát daëm daøi lòch söû. 2.4.3. Moät phöông dieän khaùc gaén lieàn vôùi chuû theå vaên hoùa maø ñòa danh phaûn aùnh laø nhöõng taùc ñoäng veà maët chính trò xaõ hoäi trong caùch ñaët ñòa danh. Söï kî huùy cuûa cheá ñoä phong kieán Vieät Nam laøm thay ñoåi caùc ñòa danh laø moät trong nhöõng daáu aán roõ neùt veà söï “can thieäp” cuûa cheá ñoä chính trò, chuû theå vaên hoùa vaø laø chuû theå saùng taïo caùc ñòa danh. Tuïc kieâng huùy coù töø caùc trieàu ñaïi Lyù-Traàn, song ñoái vôùi caùc ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá, nhöõng kieâng huùy döôùi thôøi caùc chuùa Nguyeãn vaø trieàu ñaïi nhaø Nguyeãn môùi laø baèng chöùng lòch söû quan troïng cho thaáy roõ nhöõng quy ñònh heát söùc nghieâm ngaët trong xaõ hoäi. Chaúng haïn, döôùi thôøi vua Gia Long, caùc chöõ “Chuûng”, “AÙnh”, “Noaõn” ñeàu laø troïng huùy, neân caùc ñòa danh chöùa caùc chöõ treân ñeàu phaûi thay ñoåi: laøng Kim Long ñoåi thaønh Kim Luoâng, cöûa Haûi Noaõn ñoåi thaønh cöûa Thuaän An, laøng Keá Chuûng ñoåi thaønh Keá Thöïc (Keá Sung)… Cuõng do huùy kî maø döôùi thôøi Minh Maïng, Thieäu Trò, Töï Ñöùc, Kieán Phuùc, Thaønh Thaùi, Ñoàng Khaùnh, caùc ñòa danh chöùa caùc chöõ “Hoa”, “Toaøn”, “Mieân”, “Hoàng”, “Ñaêng”, “Ñöôøng”, “Thieân”… buoäc phaûi thay ñoåi theo quy ñònh. Chaúng haïn, laøng Hoa Lang ñoåi thaønh Hieàn Löông; laøng Ñöôøng Hoa ñoåi thaønh Ñöôøng Anh, roài Ngoïc Anh; chôï Ñoâng Hoa ñoåi thaønh Ñoâng Ba; laøng Thanh Toaøn ñoåi thaønh Thanh Thuûy; laøng Myõ Toaøn ñoåi thaønh Myõ Lôïi; laøng Hoàng Phuùc ñoåi thaønh Thanh Phöôùc; laøng Ñöôøng Long ñoåi thaønh Chí Long; chuøa Thieân Muï ñoåi thaønh Linh Muï, laøng Thieân Loäc ñoåi thaønh Thoï Loäc; nuùi Thuùy Hoa ñoåi thaønh nuùi Thuùy Vaân… Roõ raøng, taát caû nhöõng söï thay ñoåi ñòa danh noùi treân ñeàu do tieâu chuaån thaåm myõ cuûa cheá ñoä chính trò taùc ñoäng. Töø sau naêm 1955, haàu heát ñòa danh ñöôøng phoá mang teân ngöôøi Phaùp ôû thaønh phoá Hueá ñeàu ñöôïc thay ñoåi baèng teân ngöôøi Vieät. Chaúng haïn, ñöôøng Verdun ñoåi thaønh ñöôøng Beán Ngheù; ñöôøng Peøre de Rhodes (Giaùm muïc Ñaéc Loä) ñoåi thaønh ñöôøng Ñoaøn Höõu Tröng, ñöôøng Chaigneau ñoåi thaønh ñöôøng Lyù Thöôøng Kieät… Moãi söï thay ñoåi trong ñòa danh ñeàu ghi daáu aán vaên hoùa chính trò cuûa thôøi ñaïi, cuûa chính caùc chuû theå vaên hoùa taïo neân caùc ñòa danh. 2.5. Söï phaûn aùnh phöông dieän vaên hoùa - ngoân ngöõ hoïc cuûa ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá Ñòa danh laø saûn phaåm cuûa tö duy con ngöôøi thoâng qua ngoân ngöõ cuûa moät hay nhieàu daân toäc. Trong quaù trình hình thaønh vaø chuyeån bieán, ñòa danh chòu söï taùc ñoäng maïnh meõ cuûa quy luaät ngoân ngöõ. Do ñòa danh mang tính baûo löu töông ñoái cao neân chuùng ñöôïc xem laø “nhöõng taám bia baèng ngoân ngöõ ñoäc ñaùo veà thôøi ñaïi cuûa mình”. Moãi ñòa danh kyù thaùc nhöõng thoâng tin ngoân ngöõ hoïc khaùc nhau. Ngoân ngöõ taïo ñòa danh coù theå maát ñi, thay ñoåi nhöng ñòa danh vaãn ñöôïc baûo toàn nguyeân veïn nhöõng giaù trò ngoân ngöõ hoïc nhö thuûa ban ñaàu môùi ñaët teân. Vì vaäy, ñòa danh laø nguoàn ngöõ lieäu raát quyù giaù cho vieäc nghieân cöùu ngoân ngöõ-vaên hoùa hoïc treân caùc phöông dieän khaùc nhau.
104 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 2.5.1. Tröôùc heát, ñòa danh cung caáp cho chuùng ta caùc ngöõ lieäu veà töø vöïng phöông ngöõ Thöøa Thieân Hueá, trong ñoù, moät soá yeáu toá coå haàu nhö ngaøy nay ñaõ khoâng coøn ñöôïc söû duïng. Chaúng haïn, laøng Chuoàn, laøng Sình, laøng Noï, laøng Traøi, Keû Lieäu, laøng Cöûa, laøng Cöûa Raøo, Keû Löø, laøng Nong, laøng Sam, Keû Neù, laøng Keä, laøng Eo, laøng Chen, Keû Ñoâoäc, xoùm Troä, khe Maï, thoân Meù, khe Muï Coâ, ñoäng Nhuït, nuùi Ñaù Keïp, coàn Trui… Caùc ñòa danh thöôøng baûo löu nhöõng töø ngöõ coù trong voán töø ñòa phöông ôû Thöøa Thieân Hueá, khoâng nhöõng cung caáp tö lieäu cho vieäc nghieân cöùu phöông ngöõ hoïc maø coøn taïo neân neùt vaên hoùa ñaëc tröng trong caáu taïo ñòa danh. Chaúng haïn, moâ hình caáu taïo ñòa danh “Keû + X” chæ toàn taïi trong loái ñònh danh cuûa caùc ñòa danh laøng xaõ töø Thöøa Thieân Hueá trôû ra caùc tænh phía Baéc. 2.5.2. Giaù trò ngoân ngöõ hoïc cuûa ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá coøn theå hieän ôû quaù trình bieán ñoåi ngöõ aâm cuûa töø trong lòch söû. Ñaây laø nhöõng daãn lieäu heát söùc quan troïng goùp phaàn soi chieáu ñòa danh hoïc töø goùc nhìn ngöõ aâm hoïc lòch söû. Chaúng haïn, aâm goác cuûa ñòa danh Vó Daï laø Vi Daõ, nghóa laø “caùnh ñoàng lau saäy”, ñöôïc ñaët töø thôøi nhaø Leâ (1428-1788), thuoäc huyeän Kim Traø. Quaù trình bieán ñoåi ngöõ aâm töø Vi Daõ thaønh Vó Daï phaûn aùnh söï ñoàng hoùa ngöõ aâm trong tieáng Vieät. Töø “Vi” mang thanh ngang laø thanh cao, töø “Daõ” mang thanh ngaõ laø thanh thaáp neân khoù phaùt aâm; do vaäy, thanh ngaõ cuûa “Daõ” ñoàng hoùa thanh ngang cuûa “Vi” ñeå trôû thaønh “Vó” trong Vó Daï. Söï bieán ñoåi cuûa ñòa danh goùp theâm chöùng cöù cho quaù trình bieán ñoåi ngöõ aâm thöôøng gaëp trong tieáng Vieät: maõnh (löïc)-maïnh, laõnh (cung), laõnh (nhaït)-laïnh. Nhöõng bieán ñoåi trong caùc ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá kieåu Daõ Leâ thaønh Daï Leâ, Ñoâng Laâm bieán ñoåi thaønh Ñoàng Laâm… ñeàu tuaân theo quy luaät ngöõ aâm noùi treân. Töông töï, söï bieán ñoåi ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá theo kieåu Laêng Coâ do Laøng Coø maø coù, Hueá do Hoùa maø ra, ñeàu coù theå lyù giaûi ñöôïc töø goùc ñoä ngöõ aâm. Chaúng haïn, theo yù kieán cuûa nhieàu nhaø ngoân ngöõ, lòch söû, vaên hoùa, ñòa danh Hueá xuaát hieän döôùi daïng Quoác ngöõ laàn ñaàu tieân trong Töø ñieån Vieät- Boà - La (1651) cuûa A. de Rhodes. Vì trong muïc töø Hoùa, oâng ghi laø: Hoùa, Keû Hoùa, Thoaøn Hoaù, Keû Hoeù. Coøn ôû muïc töø Hueá, taùc giaû laïi vieát: Hoeù, xem Hoaù. Caùch ghi Hoeù chæ laø do in soùt daáu muõ treân chöõ “eâ”. Do vaäy, Hueá do Hoùa maø thaønh laø caùch giaûi thích ñöôïc nhieàu ngöôøi chaáp nhaän nhaát. 2.5.3. Ngoaøi ra, quaù trình vay möôïn vaø tieáp xuùc ngoân ngöõ giöõa caùc coäng ñoàng daân cö cuõng ñöôïc phaûn aùnh khaù roõ neùt qua caùc ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá. Chaúng haïn, caùc ñòa danh Truoài, Sòa ñeàu coù nguoàn goác töø ngoân ngöõ Moân-Khmer nhö Pa Coâ-Taø OÂi vaø Bru-Vaân Kieàu (ntruoâi, atruoâi, seùaq); hay Thaønh Loài, soâng OÂ Laâu ñeàu coù nguoàn goác tieáng Chaêm coå nhö ñaõ phaân tích ôû phaàn treân. Qua caùc daãn lieäu treân, chuùng ta coù theå ñi ñeán giaû thuyeát raèng ñaõ coù moät söï tieáp xuùc ngoân ngöõ giöõa daân toäc Kinh vaø caùc daân toäc thieåu soá ôû nhöõng vuøng coù caùc ñòa danh naøy xuaát hieän. Khi nghieân cöùu ñòa danh coù nguoàn goác tieáng daân toäc thieåu soá ôû Thöøa Thieân Hueá, chuùng toâi nhaän thaáy ña soá caùc ñòa danh daân toäc ñaõ ñöôïc Haùn Vieät hoùa hoaëc Vieät hoùa theo nhöõng caùch vay möôïn khaùc nhau. Quaù trình maõ hoùa naøy ñaõ daãn ñeán nhöõng bieán ñoåi laøm sai leäch yù nghóa ban ñaàu cuûa
105 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 caùc ñòa danh. Chaúng haïn, A Löôùi, A So, A Saàu, A Ñôùt, A Taây Luaät, A Rum Caø Löng... ñeàu coù nguoàn goác töø ñòa danh tieáng Pa Coâ-Taø OÂi ôû A Löôùi laø: A So, A Saàu (aso: ñoû hoàng), A Ñôùt (adôôs: moät loaïi khæ), A Taây Luaät (atilöôït: vöôït quaù), A Rum Caø Löng (arum karrruùm: nuùi phía döôùi maët traêng), A Löôùi (Alôaiq-teân vò anh huøng noåi tieáng trong söû thi cuûa ngöôøi Taø OÂi). Nhöõng ñòa danh ñöôïc ghi theo kieåu nuùi Atine, nuùi Talou, ñoäng Hagier, ñoäng Diuon, nuùi MaiBar, ñoài A Shau… ñeàu laø daáu tích cuûa söï tieáp xuùc ngoân ngöõ Vieät-Phaùp trong quaù khöù. Raát nhieàu daãn chöùng cho thaáy caùch ngöôøi Phaùp ghi ñòa danh treân baûn ñoà ñaõ laøm sai leäch vaø bieán ñoåi yù nghóa ban ñaàu cuûa caùc ñòa danh. Chaúng haïn, Laøng Coø thaønh Laêng Coâ, A So thaønh A Shau, roài A Saàu… Töø caùc daãn lieäu ñöôïc phaân tích ôû treân cho thaáy ñòa danh coù nhöõng ñoùng goùp thieát thöïc vaøo vieäc nghieân cöùu ngoân ngöõ hoïc treân caùc phöông dieän: ngöõ aâm hoïc lòch söû, phöông ngöõ hoïc, töø nguyeân hoïc, tieáp xuùc ngoân ngöõ, xaõ hoäi- ngoân ngöõ hoïc vaø taâm lyù-ngoân ngöõ hoïc. 3. Keát luaän 3.1. Coù theå nghieân cöùu ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá treân nhieàu khía caïnh khaùc nhau ñeå tìm ra nhöõng ñaëc ñieåm veà caáu taïo, yù nghóa vaø nguoàn goác caùc ñòa danh. Vieäc nghieân cöùu caùc phöông dieän vaên hoùa cuûa ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá töø caùch tieáp caän ngoân ngöõ-vaên hoùa hoïc laø höôùng nghieân cöùu lieân ngaønh veà ñòa danh, goùp phaàn ñaøo saâu nhöõng taàng vaên hoùa aån chöùa ñaèng sau caùc ñòa danh qua caùc thôøi kyø khaùc nhau trong lòch söû cuûa moät vuøng ñaát. 3.2. Qua vieäc nghieân cöùu caùc ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá, chuùng toâi nhaän thaáy coù söï hoäi nhaäp, ñan xen vaên hoùa cuûa nhöõng lôùp cö daân coù nguoàn goác ngoân ngöõ khaùc nhau sinh soáng treân ñòa baøn: vaên hoùa Vieät, vaên hoùa Chaêm, vaên hoùa Moân-Khmer. Nhöõng söï giao thoa vaø tieáp xuùc, vay möôïn ngoân ngöõ-vaên hoùa giöõa daân toäc Kinh (Vieät) vôùi caùc daân toäc thieåu soá Chaêm, Taø OÂi, Bru-Vaân Kieàu, Cô Tu cuõng ñöôïc theå hieän qua ñòa danh. Chuùng trôû thaønh nhöõng vaät daãn vaên hoùa, kyù thaùc nhieàu giaù trò lòch söû quan troïng vaø caùc ñaëc ñieåm taâm lyù toäc ngöôøi cuûa caùc chuû theå vaên hoùa ñaát Thaàn Kinh. 3.3. Ñòa danh khoâng chæ laø moät hieän töôïng ngoân ngöõ maø coøn laø moät hieän töôïng vaên hoùa, moät phaïm truø lòch söû. Nghieân cöùu caùc phöông dieän vaên hoùa cuûa ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá, chuùng ta coù theå bieát ñöôïc ñaëc ñieåm ñòa lyù töï nhieân, lòch söû hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa vuøng ñaát chöùa ñòa danh, ghi daáu nhöõng söï kieän quan troïng ñaõ xaûy ra cuûa cö daân Thuaän Hoùa-Phuù Xuaân vôùi hôn 700 naêm hình thaønh vaø phaùt trieån. 18/9/2009 TVS CHUÙ THÍCH Daãn theo: Leâ Trung Hoa (2006), Ñòa danh hoïc Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, (1) tr. 52. (2) Caùc coâng trình nghieân cöùu ñòa danh phaûi keå ñeán ôû Vieät Nam laø caùc chuyeân luaän: Leâ Trung Hoa vôùi hai coâng trình Ñòa danh ôû Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Nxb KHXH aán haønh
106 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 naêm 1991 vaø Ñòa danh hoïc Vieät Nam do Nxb KHXH aán haønh naêm 2006; Nguyeãn Trí Doõi vôùi coâng trình Ngoân ngöõ vaø söï phaùt trieån vaên hoùa xaõ hoäi, Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin aán haønh naêm 2001. Caùc luaän aùn tieán só ñaõ baûo veä: “Nhöõng ñaëc ñieåm chính cuûa ñòa danh Haûi Phoøng (sô boä so saùnh vôùi moät soá vuøng khaùc)”(1996) cuûa Nguyeãn Kieân Tröôøng; “Nghieân cöùu ñòa danh Quaûng Trò” (2003) cuûa Töø Thu Mai; “Nhöõng ñaëc ñieåm chính cuûa ñòa danh Ñaêk Laêk” (2005) cuûa Traàn Vaên Duõng; “Khaûo saùt caùc ñòa danh ôû Ngheä An”(2006) cuûa Phan Xuaân Ñaïm... Daãn theo: Traàn Ngoïc Theâm (1997), Tìm veà baûn saéc vaên hoùa Vieät Nam, Nxb Thaønh phoá (3) Hoà Chí Minh, tr. 1. (4) Xem theâm: Hoaøng Thò Chaâu (1966), “Moái lieân heä veà nguoàn goác coå ñaïi ôû Ñoâng Nam AÙ qua moät vaøi teân soâng”, Thoâng baùo khoa hoïc, Ñaïi hoïc Toång hôïp Haø Noäi, soá 2, Nxb Giaùo duïc; Traàn Trí Doõi (2001), Ngoân ngöõ vaø söï phaùt trieån vaên hoùa xaõ hoäi, Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin, Haø Noäi; Nguyeãn Taøi Caån (2001), Giaùo trình lòch söû ngöõ aâm tieáng Vieät (sô thaûo), taùi baûn, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. Döông Vaên An (2001), OÂ chaâu caän luïc, (Traàn Ñaïi Vinh, Hoaøng Vaên Phuùc hieäu ñính vaø (5) dòch chuù), Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. Leâ Quyù Ñoân (1977), Phuû bieân taïp luïc, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi. (6) Nguyeãn Ñình Ñaàu (2005), “Tìm hieåu Thöøa Thieân Hueá qua söu taäp ñòa baï”, in trong Coá (7) ñoâ Hueá, xöa vaø nay, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, tr. 645-658. (8) Xem theâm:Traàn Ñaïi Vinh (2004), “Söï thay ñoåi teân laøng ôû caùc tænh töø Quaûng Bình ñeán Quaûng Nam xöa nay”, in trong Tieáp caän vaên hoùa ngheä thuaät mieàn Trung, taäp 1, Phaân vieän Nghieân cöùu Vaên hoùa-Thoâng tin taïi Hueá; Leâ Nguyeãn Löu (2006), Vaên hoùa Hueá xöa: ñôøi soáng vaên hoùa laøng xaõ, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. (9) Moâ hình ñòa danh “X + Xaù” laø moät kieåu ñaët ñòa danh mang ñaëc tröng cho quaù trình tuï cö laäp laøng cuûa ngöôøi Vieät töø Thöøa Thieân Hueá trôû ra. Xem theâm: Leâ Trung Hoa (2006), Ñòa danh hoïc Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. TAØI LIEÄU THAM KHAÛO A. Tieáng Vieät Döông Vaên An (2001), OÂ chaâu caän luïc, (Traàn Ñaïi Vinh, Hoaøng Vaên Phuùc hieäu ñính vaø 1. dòch chuù), Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. Ñaøo Duy Anh (1994), Ñaát nöôùc Vieät Nam qua caùc ñôøi, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 2. Nguyeãn Quang AÂn (1997), Vieät Nam - nhöõng thay ñoåi ñòa danh vaø ñòa giôùi caùc ñôn vò 3. haønh chính 1945-1997, Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin, Haø Noäi. Nguyeãn Vaên AÂu (2002), Moät soá vaán ñeà veà ñòa danh Vieät Nam, in laàn thöù hai, Nxb Ñaïi 4. hoïc Quoác gia Haø Noäi. Nguyeãn Taøi Caån (2001), Giaùo trình lòch söû ngöõ aâm tieáng Vieät (sô thaûo), taùi baûn, Nxb Giaùo 5. duïc, Haø Noäi. 6. Hoaøng Thò Chaâu (1966), “Moái lieân heä veà nguoàn goác coå ñaïi ôû Ñoâng Nam AÙ qua moät vaøi teân soâng”, Thoâng baùo khoa hoïc, Ñaïi hoïc Toång hôïp Haø Noäi, soá 2, Nxb Giaùo duïc. Hoaøng Thò Chaâu (1989), Tieáng Vieät treân moïi mieàn ñaát nöôùc, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc 7. chuyeân nghieäp, Haø Noäi. Traàn Trí Doõi (1999), Nghieân cöùu ngoân ngöõ caùc daân toäc thieåu soá Vieät Nam, Nxb Ñaïi hoïc 8. Quoác gia Haø Noäi. Traàn Trí Doõi (2001), Ngoân ngöõ vaø söï phaùt trieån vaên hoùa xaõ hoäi, Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin, 9. Haø Noäi. Traàn Trí Doõi (2005), Giaùo trình lòch söû tieáng Vieät, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi. 10. Nguyeãn Döôïc, Trung Haûi (2001), Soå tay ñòa danh Vieät Nam, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 11. Phaïm Ñöùc Döông (2007), Böùc tranh ngoân ngöõ-vaên hoùa toäc ngöôøi ôû Vieät Nam vaø Ñoâng 12. Nam AÙ, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi.
107 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 Traàn Vaên Duõng (2005), Nhöõng ñaëc ñieåm chính cuûa ñòa danh Ñaêk Laêk, luaän aùn tieán só 13. ngöõ vaên, Ñaïi hoïc Vinh. Phan Xuaân Ñaïm (2006), Khaûo saùt caùc ñòa danh Ngheä An, luaän aùn tieán só ngoân ngöõ hoïc, 14. Ñaïi hoïc Vinh. Nguyeãn Ñình Ñaàu (1998), Nghieân cöùu ñòa baï trieàu Nguyeãn: Thöøa Thieân, Nxb Thaønh phoá 15. Hoà Chí Minh. Nguyeãn Ñình Ñaàu (2005), “Tìm hieåu Thöøa Thieân Hueá qua söu taäp ñòa baï”, in trong Coá 16. ñoâ Hueá, xöa vaø nay, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. Leâ Quyù Ñoân (1977), Phuû bieân taïp luïc, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi. 17. 18. Nguyeãn Quang Haø, Traàn Hoaøng, Mai Khaéc ÖÙng, Phaïm Hoàng Vieät, Nguyeãn Ñöùc Vuõ (2002), Soå tay ñòa danh du lòch caùc tænh Trung Trung Boä, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. Leâ Trung Hoa (2002), Tìm hieåu nguoàn goác ñòa danh Nam Boä vaø tieáng Vieät vaên hoïc, Nxb 19. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. Leâ Trung Hoa (2006), Ñòa danh hoïc Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 20. 21. Nguyeãn Vaên Hieäu (2007), “Vaán ñeà quoác ngöõ hoùa heä thoáng phuï aâm ñaàu trong caùc ñòa danh goác Haùn quan thoaïi Taây Nam ôû Vieät Nam”, Taïp chí Haùn Noâm, soá 2, tr.17-22. 22. Nguyeãn Vaên Hieäu (2005), “Nhöõng ñòa danh goác Haùn ôû moät soá vuøng daân toäc Moâng-Dao ôû Vieät Nam (treân cöù lieäu ñòa danh haønh chính tænh Laøo Cai)”, Taïp chí Ngoân ngöõ, soá 11. Töø Thu Mai (2004), Nghieân cöùu ñòa danh Quaûng Trò, luaän aùn tieán só ngoân ngöõ hoïc, Tröôøng 23. ÑH KHXH&NV, ÑHQG Haø Noäi. Phan Khoang (1969), Lòch söû xöù Ñaøng Trong 1555-1777, Nxb Khai trí, Saøi Goøn. 24. Leâ Nguyeãn Löu (2006), Vaên hoùa Hueá xöa: ñôøi soáng vaên hoùa laøng xaõ, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 25. Leâ Nguyeãn Löu (2006), Vaên hoùa Hueá xöa: ñôøi soáng vaên hoùa cung ñình, Nxb Thuaän 26. Hoùa, Hueá. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (1997), Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 27. 28. Traàn Vaên Saùng (2008), “Böôùc ñaàu tìm hieåu ñaëc ñieåm caáu taïo vaø yù nghóa caùc ñòa danh coù nguoàn goác ngoân ngöõ daân toäc thieåu soá ôû huyeän A Löôùi, Thöøa Thieân Hueá”, Baùo caùo Hoäi thaûo Ngöõ hoïc toaøn quoác laàn thöù nhaát, Hoäi Ngoân ngöõ hoïc Vieät Nam, Caàn Thô, ngaøy 18/4. 29. Traàn Vaên Saùng (2009), “Caùch phieân chuyeån ñòa danh töø tieáng Pa-coâ Ta-oâi ôû Thöøa Thieân Hueá sang tieáng Vieät”, Baùo caùo Hoäi thaûo Ngoân ngöõ hoïc toaøn quoác, Vieän Ngoân ngöõ hoïc Vieät Nam, thaùng 11, Haø Noäi. Nguyeãn Thò Söûu (2009), Caáu taïo töø tieáng Ta OÂi (trong söï so saùnh vôùi tieáng Vieät), luaän 30. aùn tieán só ngoân ngöõ hoïc, Haø Noäi. Traàn Thanh Taâm, Huyønh Ñình Keát (2001), Ñòa danh thaønh phoá Hueá, Nxb Vaên hoùa daân 31. toäc, Haø Noäi. Ngoâ Ñöùc Thoï (1997), Nghieân cöùu chöõ huùy Vieät Nam qua caùc trieàu ñaïi, Nxb Vaên hoùa, Haø 32. Noäi. Traàn Ngoïc Theâm (1997), Tìm veà baûn saéc vaên hoùa Vieät Nam, Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 33. Döông Phöôùc Thu (2002), Huùy kî vaø quoác huùy thôøi Nguyeãn, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 34. Voõ Xuaân Trang, 1997, Phöông ngöõ Bình Trò Thieân, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 35. Nguyeãn Kieân Tröôøng (1996), Nhöõng ñaëc ñieåm chính cuûa ñòa danh Haûi Phoøng (sô boä so 36. saùnh vôùi ñòa danh moät soá vuøng khaùc), luaän aùn PTS Ngöõ vaên, Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi Mai Khaéc ÖÙng (2005), “Nghó veà xöù Hueá xa xöa”, in trong Coá ñoâ Hueá, xöa vaø nay, Nxb 37. Thuaän Hoùa, Hueá, tr. 15-18. Ñinh Xuaân Vònh (1996), Soå tay ñòa danh Vieät Nam, Nxb Lao ñoäng, Haø Noäi. 38. 39. Traàn Ñaïi Vinh (2004), “Söï thay ñoåi teân laøng ôû caùc tænh töø Quaûng Bình ñeán Quaûng Nam xöa nay”, in trong Tieáp caän vaên hoùa ngheä thuaät mieàn Trung, taäp 1, Phaân vieän Nghieân cöùu Vaên hoùa-Thoâng tin taïi Hueá, Hueá.
108 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 Traàn Quoác Vöôïng (2003), Vaên hoùa Vieät Nam tìm toøi vaø suy ngaãm, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 40. B. Tieáng Anh Trask.R.L, 1999, Key concepts in language and linguistics, Routledge, London and 1. New York. Mark J. Alves, 2006, A grammar of Pacoh: a Mon-Khmer language of the central high- 2. lands of Vietnam, Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, The Australian National University. Paul Sidwell, 2006, A Mon-Khmer comparative dictionary, Pacific Linguistics, Research 3. School of Pacific and Asian Studies, The Australian National University. Richart L. Watson, (1969), “Pacoh names”, Mon-Khmer Studies III, The Linguistic Circle 4. of Saigon & The Summer Institute of Linguistic, 77-88. Watson K., (1964), “Pacoh phonemics”, Mon-Khmer Studies I, The Linguistic Circle of 5. Saigon & The Summer Institute of Linguistic, 135-148. TOÙM TAÉT Ñòa danh phaûn aùnh nhieàu khía caïnh ñòa lyù, lòch söû, vaên hoùa, daân toäc, kinh teá… nôi maø noù ñöôïc hình thaønh. Ñòa danh coøn ñöôïc xem laø boä bieân nieân söû soáng ñoäng, khaéc hoïa quaù trình phaùt trieån cuûa moät vuøng ñaát. Vì vaäy, nghieân cöùu ñòa danh ôû Thöøa Thieân Hueá laø moät höôùng tieáp caän lieân ngaønh ngoân ngöõ-lòch söû-daân toäc-vaên hoùa hoïc veà moät vuøng ñòa lyù hoäi tuï nhieàu lôùp, nhieàu taàng vaên hoùa coù söï giao thoa, tieáp bieán giöõa caùc daân toäc cuøng chung soáng treân ñòa baøn cö truù (Kinh, Chaêm, Moân-Khmer…). Trong quaù trình hình thaønh vaø chuyeån bieán, ñòa danh khoâng chæ chòu taùc ñoäng bôûi caùc yeáu toá ngoân ngöõ maø coøn caû caùc yeáu toá ngoaøi ngoân ngöõ. Caùc yeáu toá naøy laøm cho ñòa danh khoâng chæ trôû thaønh taám bia baèng ngoân ngöõ ñoäc ñaùo veà thôøi ñaïi cuûa mình maø coøn laø nhöõng “traàm tích soáng” baèng ngoân ngöõ, kyù thaùc nhieàu thoâng tin tö lieäu quyù giaù ñoái vôùi caùc ngaønh khoa hoïc: ngoân ngöõ hoïc, vaên hoùa hoïc, söû hoïc... ABSTRACT CULTURAL DENOTATION OF GEOGRAPHICAL NAMES OF THÖØA THIEÂN HUEÁ Geographical names may reflect various aspects of the place they refer to: geography, history, culture, ethnology, economy... They are also regarded as a colorful book of annals that depicts the development process of the land. Therefore, a study on the geographical names of Thöøa Thieân Hueá can be an approach to a multi-field investigation in linguistics, history, ethnology, cultural study, regarding a land influenced by many piling-up layers of culture with the acculturations between different peoples sharing the same land (Kinh, Chaêm, Moân-Khmer...). In the process of formation and variation, geographical names are subject to the impact of not only the language, but also of elements outside the language as well. The latter elements make the geographical names both a stelae with a distinctive script about the relevant ages as well as, say, the “sediments of life” in words that preserve valuable data for different scientific subjects: linguistics, cultural study, history...