Báo cáo nghiên cứu khoa học " CUỘC GẶP GỠ GIỮA PHÁI ĐOÀN TRIỀU TIÊN VÀ ĐẠI VIỆT Ở TRIỀU ĐÌNH NHÀ THANH NĂM CANH TUẤT (1790) "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:20

Thêm vào BST

Báo xấu

53
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Sơ lược nội vụ Năm Canh Tuất [1790] là năm khánh tiết bát tuần vạn thọ vua Thanh Cao Tông [Càn Long]. Các phiên thuộc của Trung Hoa trong đó có Triều Tiên, An Nam [Đại Việt], Xiêm La, Nam Chưởng, Miến Điện, Lưu Cầu, Đài Loan… và các xứ Mông Cổ, Hồi Bộ, Tây Tạng… đều cử sứ thần đem đồ lễ sang. Đặc biệt hơn cả, Thanh đình được đón tiếp một vị khách quý: quốc vương An Nam đích thân tham dự,(**) cùng với một phái bộ tùy tòng đông đảo lên đến gần 200 người...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " CUỘC GẶP GỠ GIỮA PHÁI ĐOÀN TRIỀU TIÊN VÀ ĐẠI VIỆT Ở TRIỀU ĐÌNH NHÀ THANH NĂM CANH TUẤT (1790) "

3 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 VAÊN HOÙA - LÒCH SÖÛ CUOÄC GAËP GÔÕ GIÖÕA PHAÙI ÑOAØN TRIEÀU TIEÂN VAØ ÑAÏI VIEÄT ÔÛ TRIEÀU ÑÌNH NHAØ THANH NAÊM CANH TUAÁT (1790) Nguyễn Duy Chính* Sô löôïc noäi vuï Naêm Canh Tuaát [1790] laø naêm khaùnh tieát baùt tuaàn vaïn thoï vua Thanh Cao Toâng [Caøn Long]. Caùc phieân thuoäc cuûa Trung Hoa trong ñoù coù Trieàu Tieân, An Nam [Ñaïi Vieät], Xieâm La, Nam Chöôûng, Mieán Ñieän, Löu Caàu, Ñaøi Loan… vaø caùc xöù Moâng Coå, Hoài Boä, Taây Taïng… ñeàu cöû söù thaàn ñem ñoà leã sang. Ñaëc bieät hôn caû, Thanh ñình ñöôïc ñoùn tieáp moät vò khaùch quyù: quoác vöông An Nam ñích thaân tham döï,(**) cuøng vôùi moät phaùi boä tuøy toøng ñoâng ñaûo leân ñeán gaàn 200 ngöôøi.(1) Tuy cuøng laø ngoaïi phieân cuûa Trung Hoa, Ñaïi Vieät vaø Trieàu Tieân döôøng nhö ít coù lieân heä ngoaïi giao, hoïa hoaèn moät vaøi laàn caùc söù thaàn gaëp gôõ taïi trieàu ñình Baéc Kinh, trao ñoåi moät soá vaên thô, xöôùng hoïa. Tao ngoä ly kyø nhaát trong lòch söû coù leõ laø laàn söù thaàn nöôùc ta Phuøng Khaéc Khoan [馮克寬] gaëp söù thaàn Trieàu Tieân Lyù Tuùy Quang [李睟光](2) trong kyø leã vaïn thoï vua Minh Thaàn Toâng naêm Vaïn Lòch thöù 25 [Ñinh Daäu, 1597]. Ba möôi baøi thô möøng vua Minh cuûa Phuøng Khaéc Khoan ñaõ ñöôïc chaâu pheâ “Haø ñòa baát sinh taøi” (ñaát naøo chaúng coù ngöôøi taøi gioûi) vaø ñöôïc trieàu ñình Trung Hoa khaéc in thaønh An Nam söù thaàn vaïn thoï tieát khaùnh haï thi taäp. Nhöõng baøi thô cuûa hoï Phuøng xöôùng hoïa vôùi söù thaàn Trieàu Tieân ñöôïc ghi laïi trong Chi Phong tieân sinh thi taäp(3) [Chi Phong laø teân hieäu cuûa Lyù Tuùy Quang]. Theo lôøi daãn trong Chi Phong taäp [芝峯集] cuûa Lyù Tuùy Quang thì hai ngöôøi ñaõ quen bieát töø naêm Canh Daàn [1590] khi hoï Phuøng sang söù Trung Hoa nhöng ôû caùch xa nhau, laïi bò caám khoâng cho giao thieäp theo luaät nhaø Minh.(4) Maõi ñeán naêm Ñinh Daäu [1597], tình côø hai ngöôøi ôû trong hai söù boä sang möøng thoï, vì ñaïi leã raát ñoâng ngöôøi, neân coù dòp soáng chung cuøng moät khu hôn 50 ngaøy, xöôùng hoïa ñeán maáy chuïc baøi. Thi taøi cuûa söù thaàn nöôùc ta khieán Lyù Chi Phong raát thaùn phuïc vaø coøn ñöôïc nhaéc ñeán trong moät haïnh ngoä khaùc gaàn hai theá kyû sau döôùi ñôøi Thanh. Trong laàn gaëp gôõ cuõng raát ñaëc bieät naøy, phaùi ñoaøn Trieàu Tieân ghi laïi khaù tæ mæ dieãn tieán hôn moät thaùng ñaïi leã giuùp cho chuùng ta tìm hieåu theâm moät soá chi tieát khoâng phaûi chæ veà moät bieán coá lòch söû maø lieân quan caû trieàu ñình Taây Sôn. * California, Hoa Kyø. ** Söû nöôùc ta cho raèng ngöôøi caàm ñaàu phaùi ñoaøn laø giaû vöông Phaïm Coâng Trò. Theo taùc giaû Nguyeãn Duy Chính, vieäc vua Quang Trung giaû sang Trung Hoa laø moät nghi vaán, vaø ñöa ra giaû thuyeát: Ngöôøi daãn ñaàu phaùi boä Ñaïi Vieät sang döï leã baùt tuaàn vaïn thoï vua Caøn Long chính laø vua Quang Trung thaät. Xem theâm: Nguyeãn Duy Chính “Baõo kieán hay baõo taát”, Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån soá 4-5 (47-48). 2004 vaø soá 2 (50). 2005. BBT.
4 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Noäi dung taøi lieäu cuûa Trieàu Tieân laø moät baûn baùo caùo theo daïng thöùc moät nhaät kyù [journal] cuûa ngöôøi tham döï, ghi cheùp nhöõng ñieàu maét thaáy tai nghe trong cuoäc haønh trình. Ngoaøi nhöõng chi tieát veà leã tieát vaø sinh hoaït cuûa thôøi gian khaùnh tieát maø chuùng toâi ñi saâu hôn trong nhöõng nghieân cöùu khaùc, trao ñoåi trong nhöõng laàn gaëp phaùi ñoaøn nöôùc ta laø chuû ñeà chính trong bieân khaûo ngaén naøy. Ngoaøi nhöõng trao ñoåi tröïc tieáp, moät soá ghi nhaän cuõng giuùp chuùng ta phoái kieåm ñöôïc tình hình cuï theå nhö theá naøo. Tuy coù nhieàu sai laàm nhöng hieån nhieân nhöõng chi tieát ñoù ñaõ ñöôïc loan truyeàn taïi Baéc Kinh. Thôøi naøo cuõng theá, nhöõng ngöôøi ôû beân ngoaøi quan saùt thöôøng phoûng ñoaùn theo chuû quan cuûa mình khieán cho chuùng ta bieát ñöôïc phaàn naøo nhöõng tin ñoàn trong thôøi ñoù, nhöng phaàn nhieàu khoâng ñuùng vôùi söï thaät nhaát laø nhöõng söï kieän maät thuoäc phaïm vi quoác gia. Trong nhöõng phieân thuoäc, söù thaàn Trieàu Tieân luoân luoân ñöôïc coi troïng, vò trí, thöù baäc bao giôø cuõng cao hôn söù thaàn nöôùc ta. Theo ñieån leä nhaø Thanh, hoaøng ñeá ngoài ôû phöông baéc [maët höôùng veà nam] moät mình ôû moät baøn lôùn, phía ñoâng laø caùc thaân vöông, boái laëc, boái töû [taát caû ñeàu laø töôùc vöông nhöng chia laøm boán haïng: thaân vöông, quaän vöông, boái töû, boái laëc] ngoài nhöõng haøng treân, phía sau chö vöông laø caùc ñaïi thaàn. Caùc vöông ñeàu thuoäc hoaøng toäc nhaø Thanh, khoâng coù ngöôøi ngoaøi. Ngoài beân phía taây, haøng ñaàu laø chö vöông Moâng Coå, Hoài Boä, Taây Taïng, phía sau laø caùc söù thaàn phieân thuoäc theo thöù töï Trieàu Tieân, An Nam, Nam Chöôûng, Mieán Ñieän. Tuy hai trieàu ñaïi Minh-Thanh coù khaùc nhau ñoâi chuùt, nhöng luoân luoân theo ñuùng leã nghi neân chöa bao giôø söù thaàn Ñaïi Vieät coù theå ngoài cao hôn söù thaàn Trieàu Tieân. Ñoù laø chöa keå, trong moät soá thôøi kyø, vua nöôùc ta chöa ñöôïc phong An Nam quoác vöông maø chæ ñöôïc phong An Nam ñoâ thoáng söù, moät töôùc vò töông ñoái thaáp. Vua ñaõ theá thì söù thaàn laïi caøng nheï theå neân tuy ñoàng vaên [cuøng vaên hoùa], söù thaàn Trieàu Tieân luoân luoân tìm caùch thöû taøi söù thaàn nöôùc ta. Thöù baäc ñoù gaàn nhö baát bieán trong nhieàu trieàu ñaïi nhöng vò theá ñoät nhieân ñoåi haún trong vaøi naêm döôùi thôøi Quang Trung. Trong bieân khaûo “Vaên hieán chi bang”, chuùng toâi ñaõ ñeà caäp ñeán vieäc caû 6 ngöôøi trong söù ñoaøn nöôùc ta ñeàu hoïa thô vua Caøn Long vaøo muøa xuaân naêm Canh Tuaát vaø ñöôïc chính tay vua Thanh ban ngöï töûu khieán trieàu ñình Trung Hoa phaûi kinh ngaïc, caùc quoác gia khaùc nhìn nöôùc ta baèng caëp maét neå vì. Maáy thaùng sau, vieäc moät phaùi boä huøng haäu caû veà löôïng laãn phaåm vôùi nhöõng danh Nho cöï phaùch caøng laøm cho vai troø cuûa Ñaïi Vieät noåi baät. Ñaây cuõng laø laàn ñaàu tieân, söù thaàn nöôùc ta ñaõ chuû ñoäng laøm thô göûi cho söù thaàn Trieàu Tieân yeâu caàu hoïa laïi. Coù leõ vì theá maø Ñoaøn Nguyeãn Tuaán ñaõ töï haøo raèng “Töø tröôùc ñeán giôø, ngöôøi mình ñi söù Trung Hoa chöa bao giôø laï luøng maø laïi vinh döï ñeán nhö theá !”. Noäi dung taøi lieäu Trieàu Tieân Nguyeân baûn taøi lieäu chuùng toâi söû duïng laø taäp V trong boä Yeân haønh luïc tuyeån taäp [燕行錄選集],(5) baûn dòch caùc coå thö cheùp veà caùc coáng söù cuûa Trieàu
5 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Tieân sang Trung Hoa. Nhöõng coå thö naøy vieát baèng chöõ Haùn nay ñöôïc dòch ra tieáng Haøn [hangul] laø thöù chöõ môùi cuûa Cao Ly. Cuõng nhö ngöôøi Vieät, Haøn Quoác thôøi xöa duøng vaên töï Trung Hoa maëc daàu hoï ñaõ söû duïng moät loaïi kyù aâm rieâng ñeå vieát tieáng Haøn töø theá kyû XV nhöng trieàu ñình vaø Nho só vaãn söû duïng Haùn töï [hanja] trong saùch vôû, thi cöû cho ñeán taän ñaàu theá kyû XX. Boä saùch naøy cuõng töông töï nhö nhöõng phieân dòch caùc taùc phaåm cuûa ngöôøi Vieät tröôùc ñaây khi cha oâng chuùng ta coøn duøng chöõ Haùn laøm vaên töï chính thöùc. Vì khoâng am töôøng tieáng Haøn, nhöõng chi tieát chuùng toâi söû duïng chæ thuaàn tuùy caên cöù vaøo nguyeân baûn Haùn vaên ñöôïc in laïi theo loái chuïp aûnh [aûnh aán] ôû cuoái saùch. Taäp V chuû yeáu laø boä Yeân haønh kyû [燕行紀] cuûa Töø Haïo Tu [徐浩修] bao goàm 4 quyeån cheùp veà vieäc söù ñoaøn Trieàu Tieân sang kinh ñoâ nhaø Thanh döï leã baùt tuaàn khaùnh thoï [Canh Tuaát, 1790] cuûa vua Thanh Cao Toâng [Caøn Long, 1736-1795]. Trong dòp naøy, vua Chính Toâng [1777-1800] cuûa Trieàu Tieân sai Xöông Thaønh uùy Hoaøng Nhaân Ñieåm [黃仁點] laøm Chaùnh söù, Leã taøo Phaùn thö Töø Haïo Tu [徐浩修] laøm Phoù söù, Hieäu lyù Hoaèng Vaên Quaùn Lyù Baùch Hanh [李百亨] laøm Thö traïng quan [ngöôøi theo phaùi ñoaøn ñeå lo vieäc ghi cheùp, giaáy tôø] cuøng tuøy toøng sang Yeân Kinh. Noäi dung ñaïi löôïc 4 quyeån Yeân haønh kyû chia laøm boán giai ñoaïn nhö sau: - Quyeån I: Khôûi Traán Giang Thaønh chí Nhieät Haø [ghi laïi dieãn tieán vieäc phaùi ñoaøn Trieàu Tieân töø khi rôøi kinh ñoâ nöôùc Haøn ñeán Nhieät Haø] (töø ngaøy moàng 1 ñeán 15 thaùng 7). - Quyeån II: Khôûi Nhieät Haø chí Vieân Minh Vieân [töø Nhieät Haø ñeán Vieân Minh Vieân] (töø ngaøy 16 ñeán ngaøy 26 thaùng 7). - Quyeån III: Khôûi Vieân Minh Vieân chí Yeân Kinh [töø Vieân Minh Vieân ñeán Yeân Kinh] (töø ngaøy 27 ñeán ngaøy moàng 3 thaùng 9). - Quyeån IV: Khôûi Yeân Kinh chí Traán Giang Thaønh [töø Yeân Kinh trôû veà Traán Giang Thaønh] (töø moàng 3 thaùng 9 veà sau). Xem ra, söù thaàn Trieàu Tieân chæ maát ñoä hôn 3 thaùng tính caû ñi vaø veà [coáng söù nöôùc ta ñi maát haøng naêm] vì Trieàu Tieân caùch Baéc Kinh khoâng xa. Cuõng vì theá, naêm naøo trieàu ñình Haøn Quoác cuõng gôûi moät phaùi ñoaøn sang trieàu coáng [trong khi nöôùc ta hai, ba naêm trieàu coáng moät laàn vaø thöôøng hai laàn nhaäp moät neân boán hay saùu naêm môùi coù moät phaùi boä] vaø vì theá hoï cuõng thaân caän hôn nhöõng phieân thuoäc khaùc cuûa Trung Hoa. Khi caùc söù thaàn [keå caû phaùi ñoaøn Ñaïi Vieät] ñeán kinh ñoâ thì vua Caøn Long laïi ñang nghæ maùt taïi Nhieät Haø neân moïi ngöôøi ñeàu tieáp tuïc ñi tôùi Tî Thöû Sôn Trang ñeå trieàu kieán. Vì phaùi ñoaøn nöôùc ta quaù ñoâng neân chæ vua Quang Trung vaø nhöõng toøng thaàn quan troïng nhaát cuøng tôùi haønh taïi, ngoaøi ra löu laïi Baéc Kinh. Trong 4 quyeån Yeân haønh kyû, ñoái vôùi chuùng ta quan troïng nhaát laø quyeån II vaø III nhaéc ñeán söï coù maët cuûa phaùi ñoaøn Quang Trung trong
6 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 khoaûng thôøi gian töø giöõa thaùng 7 ñeán cuoái thaùng 8, tính ra gaàn 40 ngaøy ôû kinh ñoâ nhaø Thanh. Nhöõng trích ñoaïn sau ñaây tuy chæ taäp trung vaøo vieäc gaëp gôõ, trao ñoåi cuûa hai phaùi ñoaøn Ñaïi Vieät vaø Trieàu Tieân nhöng thöïc teá haøm chöùa nhieàu chuû ñeà, khoâng phaûi chæ laø nhöõng thaêm hoûi xaõ giao bình thöôøng. Söù thaàn Trieàu Tieân töông ñoái am töôøng tình hình nöôùc ta, veà ñòa lyù, phong thoå, saûn vaät cuõng nhö nhaân vaên, chöùng toû hoï ñaõ chuaån bò vaø quan taâm ñaëc bieät. Hoï coøn caån thaän sao cheùp moät soá vaên chöông, chieáu bieåu maø nöôùc ta khoâng löu tröõ, trong ñoù coù caû maáy baøi thô xöôùng hoïa vôùi Phan Huy Ích vaø Vuõ Huy Taán. Veà dieãn tieán söï vieäc, vì phaùi ñoaøn Trieàu Tieân ñeán sau phaùi ñoaøn nöôùc ta maáy ngaøy [vua Quang Trung vaø toøng thaàn ñeán Nhieät Haø ngaøy 10/7, trieàu caän ngaøy 11 coøn phaùi ñoaøn Trieàu Tieân ñeán ngaøy 16/7], neân khoâng coù töôøng thuaät cuï theå veà ñaïi leã “baõo kieán thænh an” laø moät nghi thöùc ñoùn tieáp lòch söû giöõa vua Caøn Long vaø vua Quang Trung raát hieám coù. Thaønh thöû hoï chæ ñeà caäp ñeán raát toång quaùt laø “ñaõi baèng nghi leã ñaëc bieät cho Quang Bình vaø toøng thaàn ñöôïc thaêm 72 caûnh ôû haønh cung” coù leõ nghe noùi laïi töø nhöõng ngöôøi ñaõ tham döï. Trong nhöõng ghi cheùp cuûa phaùi ñoaøn Trieàu Tieân, coù nhöõng ghi nhaän hoaøn toaøn töôøng thuaät, nhöng cuõng khoâng ít pheâ phaùn. Caùc chi tieát khaùc veà chuyeán coâng du cuûa phaùi ñoaøn Quang Trung seõ ñöôïc trích daãn theâm trong hai bieân khaûo “Phaùi ñoaøn Ñaïi Vieät vaø leã baùt tuaàn khaùnh thoï cuûa Thanh Cao Toâng” vaø “Sô kieán hoàn nhö cöïu thöùc thaân”. Yeân haønh kyû, Quyeån II, trang 70-79 Caùc söù ñoaøn vaøo aên yeán, xem tuoàng vaø trình tieán haï bieåu (bieåu chuùc möøng vua Caøn Long). Ñaây laø moät ñoaïn khaù daøi, trong saùch toång coäng hôn 10 trang, moãi trang chuïp laïi hai tôø, goàm 4 trang giaáy baûn [9 doøng, moãi doøng 21 chöõ], toång coäng nhö vaäy phaûi gaàn 8.000 chöõ. Ngoaøi phaàn gaëp gôõ vaø trao ñoåi vôùi söù thaàn nöôùc ta, söù thaàn Trieàu Tieân coøn ghi laïi nhieàu chi tieát veà lòch söû, lai lòch Nguyeãn Quang Bình [vua Quang Trung], toå chöùc haønh chaùnh Thanh trieàu… Ngaøy Giaùp Ngoï 16/7 …Thieát Thò lang [töùc Leã Boä Thò lang Thieát Baûo] ñöa chuùng toâi [töùc söù thaàn Cao Ly] ngoài vaøo phía caùc söù thaàn, ñaàu tieân laø Trieàu Tieân, keá ñeán laø An Nam, sau nöõa laø Nam Chöôûng, sau nöõa laø Mieán Ñieän, roài ñeán sinh phieân [ñaàu muïc Ñaøi Loan]. Thaân vöông, boái laëc, boái töû caùc boä ñaïi thaàn ngoài ôû giaûi voõ phía ñoâng, haøng ñoâi, tay traùi höôùng veà phöông baéc. Thaân vöông, boái laëc, boái töû ngoài haøng tröôùc, ñaïi thaàn ngoài haøng sau. Chö vöông boán boä toäc Moâng Coå vaø vua An Nam, boái laëc, boái töû vaø söù thaàn caùc nöôùc ngoài ôû giaûi voõ phía taây, haøng ñoâi, tay phaûi höôùng veà phöông baéc. Chö vöông, boái laëc, boái töû ngoài haøng tröôùc, söù thaàn ngoài haøng sau.
7 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Vaøo giôø Maõo saùu phaân thì tuoàng baét ñaàu, ñeán giôø Muøi moät khaéc naêm phaân thì chaám döùt... [Löôïc moät ñoaïn cheùp teân 16 vôû tuoàng. BBT]. Trong nhöõng maøn ñoù coù caû tieân laãn Phaät [Laõo giaùo vaø Phaät giaùo], coù caû quyû laãn thaàn, coù caû ñeá laãn vöông, tieát taáu thanh ñieäu, moãi maøn moät khaùc nhöng noùi chung ñeàu laø lôøi leõ chuùc thoï, hoaëc 32 töôùng trang nghieâm cuûa Nhö Lai [Phaät Thích Ca] ngoài xeáp baèng treân ñaøi sen, treân ñình khi môû cöûa ra cho haèng sa giôùi [恒沙界] thì thaáy coù ñeán vaøi traêm La Haùn quyø ñöùng hai beân, ñaàu ñoäi voøng haøo quang vaøng tía [töû kim vieân quang - 紫金圓光], treân ngöôøi maëc caø sa gaám, toùc quaán thaønh loïn,(6) maét lim dim tuïng kinh baèng tieáng Phaïn. Trong khi ñoù treân döôùi coù caùc xe maây vaø caùc vò tieân muõ vaøng ñai ngoïc qua laïi thi trieån 36 pheùp maøu. Caùc thaàn töôùng maëc giaùp phuïc ñöùng haàu troâng thaät oai nghi, khí töôïng huøng traùng. Laïi theâm tieân ñoàng vaøi traêm ñöùa caàm döông kính, aùo quaàn saëc sôõ, xoay troøn, tieán thoaùi muùa may... Theo saùch vôû ñeå laïi, nhöõng ngöôøi trung hieáu tieát nghóa môùi ñöôïc dieãn ñeå laøm göông toát cho daân chuùng. Trong böõa tieäc ñoà aên ñöôïc doïn leân ba laàn, laàn ñaàu sau khi doïn ñi thì ñöôïc môøi uoáng traø söõa [laïc traø - 酪茶](7) vaø laàn thöù ba sau khi doïn ñi thì ñöôïc môøi traø xanh [thanh traø - 清茶]. Thaùng naøy [töùc thaùng 7 aâm lòch naêm Canh Tuaát, 1790] coù baûy böõa tieäc nhöng ba laàn ngaøy moàng 9, 11 vaø 13 thì ñaõ qua, chuùng toâi chæ döï töø tieäc thöù 4 trôû ñi. Tröôùc khi caùc vôû tuoàng chaám döùt, Hoøa Khoân ñi ra thu caùc bieåu vaên chuùc möøng [tieán haï bieåu vaên - 進賀表文] vaø vaên ca tuïng ñaát nöôùc thònh trò [bang khaùnh tö vaên - 邦慶咨文] ñöa leân cho hoaøng ñeá. Moät luùc laâu sau môùi truyeàn cho Thieát Baûo laø nhaø vua ñaõ ñoïc xong caùc bieåu vaên. Caùc bieåu vaên ñöôïc Boä Leã ôû haønh taïi gom laïi ñeå gôûi veà Boä Leã ôû kinh ñoâ. Boä Leã laïi môû bieåu tö ra cho An Nam quoác vöông Nguyeãn Quang Bình xem noùi: “Neùt chöõ ngay ngaén, phaåm chaát giaáy saïch seõ tinh khieát, Trieàu Tieân ñoái vôùi vieäc thôø nöôùc lôùn kính caån theá naøy, coù theå laøm khuoân maãu cho caùc phieân thuoäc khaùc”. Vua An Nam xem ñi xem laïi maáy laàn, taám taéc khen ngôïi.(8) ... Haùn Thöôïng thö Boä Laïi laø Baønh Nguyeân Thuïy hoûi toâi [Töø Haïo Tu]: “Quyù quoác coù Haûi Ñoâng bí söû, Ñoâng Quoác thanh thi hai quyeån saùch, lieäu cho xem coù ñöôïc chaêng?”. Toâi ñaùp: “Tieåu bang voán khoâng coù bí söû, chæ coù Cao Ly söû cuûa Trònh Laân Chæ, Kim Phuù Thöùc, Tam quoác söû, hieän nay vì ñi xa neân khoâng mang theo. Veà thô thì coù Ñoâng thi tuyeån laøm ñôøi Khang Hy maø thoâi, coøn khoâng coù tuyeån taäp naøo khaùc. Ngoaøi ra Vöông Só Trinh ngöôøi Ngö Döông coù Ñoâng Só giaûi thanh thi truyeàn laïi. Baønh noùi: “Coå vaên chaân baûn quyù quoác quaû coù thaät hay khoâng?” Toâi ñaùp: “Cuoán Teà Ñoâng haûo quaùi laø truyeän hoang ñöôøng, ngay nhö Thöôïng thö Nhaät Baûn trong Kim coå vaên nguyeân daãn lôøi Coá Ñình Laâm(9) cuõng ñaõ phaân bieän minh baïch, nhöõng nguïy thö nhö theá khoâng neân noùi ñeán laøm gì”. Baønh noùi: “Ñình Laâm laø ngöôøi hoïc roäng coù theå coi nhö ñöùng ñaàu, kinh lòch nhieàu laïi coøn khaûo saùt tinh töôøng. Keát phuï phaùp cuûa quyù quoác so saùnh vôùi khoaûnh maãu phaùp cuûa Trung Quoác khaùc nhau, gioáng nhau theá naøo, cho nghe coù ñöôïc chaêng?”
8 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Toâi ñaùp: “Ñieàn cheá cuûa tieåu bang thì möôøi baû [把] thaønh moät thuùc [束], möôøi thuùc thaønh moät phuï [負], moät traêm phuï thaønh moät keát [結]. Coøn Trung Quoác ñieàn cheá thì möôøi boä [步] thaønh moät phaân [分], möôøi phaân thaønh moät maãu [畝], traêm maãu thaønh moät khoaûnh [頃] cho neân keát phuï cuûa tieåu bang cuõng chính laø khoaûnh maãu cuûa Trung Quoác. Coøn löôïng xích cuûa tieåu bang laáy Chu xích laøm chuaån. Baûy xích cuûa Trung Quoác thì baèng saùu xích ñôøi Chu. Cho neân moät baû laø vuoâng vöùc moät Chu xích, boán möôi chín xích moät boä laø vuoâng vöùc ba möôi saùu Chu xích. Do ñoù keát vaø khoaûnh coù nhieàu ít khaùc nhau.” Quoác vöông An Nam Nguyeãn Quang Bình hoûi Chaùnh söù [töùc Hoaøng Nhaân Ñieåm]: “Quyù quoác coù leä ñích thaân nhaø vua sang chaàu thieân töû hay khoâng?”. Chaùnh söù ñaùp: “Nöôùc ñoâng chuùng toâi [Cao Ly ôû phía ñoâng Trung Hoa neân töï xöng laø Ñoâng quoác, cuõng nhö nöôùc ta laø Nam quoác] töø khi môû nöôùc ñeán nay khoâng coù leä ñoù”.(10) Vua nöôùc kia noùi: “Nöôùc An Nam töø xöa ñeán nay cuõng khoâng coù leä naøy. Theá nhöng quaû nhaân vì ôn lôùn nhö trôøi cao ñaát daøy cuûa hoaøng thöôïng neân môùi thaønh kính maø qua chieâm caän laø vieäc xöa nay chöa töøng coù. Vöôït ñöôøng saù xa xoâi hieåm trôû hôn vaïn daëm, vieäc phi thöôøng leõ naøo khoâng baùo ñaùp baèng vieäc chaúng bình thöôøng”. Laïi hoûi toâi: “Ñöôøng töø quyù quoác tôùi ñaây xa bao nhieâu?”. Toâi ñaùp: “Töø kinh ñoâ nöôùc toâi theo ñöôøng boä ñi veà phía nam tôùi bieân giôùi Phuû Sôn [釜山] hôn moät nghìn daëm. Töø Phuû Sôn theo ñöôøng bieån tôùi ñaûo Ñoái Maõ [對馬] baûy traêm baûy möôi daëm, töø ñaûo Ñoái Maõ theo ñöôøng bieån ñeán Xích Gian Quan [赤間關] theâm moät nghìn baûy möôi daëm. Töø Xích Gian Quan theo ñöôøng bieån ñeán Ñieán Phoá [淀浦] moät nghìn boán traêm naêm möôi daëm, töø Ñieán Phoá ñi ñöôøng boä ñeán cöûa Giang Hoä [江戶] moät nghìn ba traêm möôøi daëm nöõa”. [An Nam] Vöông laïi hoûi: “Ñôøi Vaïn Lòch töø khi deïp ñöôïc loaïn Tuù Caùt trôû veà sau nhö theá naøo?”. Toâi ñaùp: “Quan Baïch hoâm nay laø haäu dueä cuûa Nguyeân Gia Khang, khoâng phaûi laø doøng gioáng Tuù Caùt”. Toøng thaàn Laïi Boä Thöôïng thö Phan Huy Ích laïi hoûi: “Nhö toâi ñöôïc bieát, naêm Ñinh Daäu ñôøi Vaïn Lòch, Phuøng Lyù [ñaây laø Phuøng Khaéc Khoan vaø Lyù Tuùy Quang] hai ngöôøi xöôùng hoïa ôû Ngoïc Haø Quaùn quaû laø kyø ngoä nghìn naêm coù moät. Trong thô vaên taäp cuûa Lyù tieân sinh coù ñeå laïi khoâng?”. Toâi ñaùp: “Taäp thô cuûa Chi Phong [teân hieäu cuûa Lyù Tuùy Quang] coù cheùp nhieàu thô cuûa hoï Phuøng”. Roài hoûi laïi: “Nghò Trai [teân hieäu cuûa Phuøng Khaéc Khoan] coù thô vaên taäp hay khoâng?”. Phan ñaùp: “Coù thô ñeå laïi vaø trong Vaïn thoï thaùnh tieát khaùnh haï thi cuõng coù cheùp caû vaên cuûa Chi Phong”. Toâi [Haïo Tu] ñoïc: Sôn xuaát dò hình nhieâu töôïng coát, Ñòa chöng linh khí saûn long höông. [山出異形饒象骨，地蒸靈氣產龍香](11) Ñoù laø hai caâu thô raát ñaéc yù cuûa Chi Phong, coøn nhö: Cöïc phaùn hoàng moâng khí, Khu phaân thöôïng haï nhuyeân. [極判洪濛氣，區分上下堧] chính laø hai caâu thô hay cuûa Nghò Trai.(12)
9 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Phan [Huy Ích] noùi: “Töø cuûa Chi Phong thaät laø nhuaàn nhaõ, yù cuûa Nghò Trai thaät haøo huøng, hai ngöôøi quaû laø taøi baù troïng [ngang ngöûa nhau]. Naêm Canh Thìn [1760] ñôøi Caøn Long, thö traïng quyù quoác Lyù coâng Huy Troïng cuøng söù thaàn nöôùc toâi xöôùng hoïa ñeå laïi nhieàu thô hay, khoâng bieát hieän nay laøm quan chöùc gì roài?”.(13) Toâi ñaùp: “Lyù coâng vaên töø hôn ngöôøi nhöng baét chöôùc coå nhaân [khieâm toán, khoâng muoán laøm quan to] neân chæ laøm chöùc Thò lang thoâi. Söû cheùp raèng hai chaâu Giao AÙi [ñòa danh cuõ, khoaûng töø Haø Noäi xuoáng Thanh Hoùa ngaøy nay] cuûa quyù quoác laém loãi laïc, hai chaâu Hoan Dieãn [ñaát Ngheä An Haø Tónh hieän nay] laém vaên hoïc, hieän nay ra sao?”. Phan ñaùp: “Khoâng coøn ñöôïc nhö xöa nöõa”. Toâi hoûi: “Quyù quoác cöông vöïc, phía ñoâng laø bieån, taây giaùp Laõo Qua, nam giaùp Chieâm Thaønh, baéc lieàn Quaûng Taây, Vaân Nam. Vaäy caùc tænh ôû quoác noäi nhö theá naøo?”. Phan ñaùp: “Ñoâng taây hôn moät nghìn baûy traêm daëm. Nam baéc hôn hai nghìn taùm traêm daëm. Hieän nay chia laøm möôøi saùu ñaïo”. [Nhöõng choã gaïch döôùi laø nhaán maïnh cuûa ngöôøi vieát. NDC] Toâi hoûi: “Cöïc baéc cuûa quyù quoác laø maáy ñoä?”. Phan ñaùp: “Toâi chöa töøng hoïc lòch töôïng”. Toâi noùi: “Quyù quoác thieân khoaûnh gaàn xích ñaïo, khí haäu vieâm nhieät, moãi naêm troàng ñöôïc hai muøa luùa phaûi khoâng?”. Phan ñaùp: “Ñuùng vaäy”. Toâi hoûi: “Hoaéc höông, nhuïc queá cuûa quyù quoác saûn sinh thöïc laø giai phaåm, phaûi khoâng?” Phan ñaùp: “Hoaéc höông cuûa ñaát Quaûng Taây cuõng toát laém. Coøn nhuïc queá nöôùc toâi saûn xuaát thì quaû toát thaät. Noùi ñeán queá thì phaûi noùi ñeán Thanh Hoùa nhöng maáy naêm gaàn ñaây traûi qua chinh chieán, caùc röøng queá bò tan naùt neân kieám ñöôïc queá toát cuõng khoù.” Toâi hoûi: “Töøng nghe An Nam söù thaàn buùi toùc thaû ra phía sau, ñoäi muõ sa ñen, maëc hoàng baøo tay aùo thuïng, caøi traâm ñoài moài vaøng, chaân ñi giaøy da ñen gioáng nhö quan phuïc nöôùc chuùng toâi. Nay thaáy quyù quoác laïi maëc y phuïc Maõn Chaâu, laïi khoâng bòt ñaàu, vaäy laø theá naøo? Quan phuïc quyù quoác voán gioáng Maõn Chaâu hay sao?” Phan ñaùp: “Hoaøng thöôïng khen ngôïi quaû quaân nöôùc toâi ñích thaân sang chaàu neân ñaëc bieät ban cho xe vaø y phuïc, laïi thöôûng cho caû boài thaàn nöõa. Theá nhöng hoaøng thöôïng cuõng duï raèng khi laâm trieàu, teá leã ôû kinh thì maëc y phuïc baûn quoác [töùc y phuïc cuûa nöôùc ta], cuõng nhö khi veà nöôùc thì laïi maëc baûn phuïc. Quaàn aùo naøy chaúng qua chæ laø nhaát thôøi ñaáy thoâi.” Lôøi noùi coù chöøng luùng tuùng, veû maët ngöôïng ngaäp. Söù thaàn caùc nöôùc ñeán kinh theo leä do Quang Loäc Töï caáp cho löông thöïc nhöng ñaây laø nôi haønh taïi khoâng coù Quang Loäc Töï, söù thaàn, toøng thaàn, toøng
10 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 nhaân caùc nöôùc ñeàu do Noäi Vuï Phuû cung caáp, ñoà aên raát nhieàu vaø saïch seõ vì do chæ cuûa hoaøng ñeá... ...Vua An Nam Nguyeãn Quang Bình teân tröôùc laø Hueä voán doøng doõi theá toäc ñaát An Nam, soáng ôû Quaûng Nam [ñaây laø teân chæ toaøn boä Ñaøng Trong, khoâng phaûi chæ Quaûng Nam nhö ngaøy nay], con nhaø laøm ruoäng [ñieàn xaù - 田舍], vì hoï Leâ heøn yeáu neân tuï taäp daân chuùng noåi leân coâng haõm kinh ñoâ, laïi gieát vua roài soaùn vò. Theá töû Leâ Duy Kyø cuøng meï chaïy troán ñeán Quaûng Taây caùo caáp xin cöùu vieän. Toång ñoác tænh ñoù laø Phuùc Khang An nghe [leänh] hoaøng ñeá sai töôùng quaân [tænh ñoù] laø Toân Só Nghò phaùt binh chinh thaûo, chieám laïi kinh thaønh, Nguyeãn Hueä thua traän chaïy veà Quaûng Nam.(14) Leâ Duy Kyø ñöôïc phong laøm An Nam quoác vöông. Hoaøng ñeá haï chieáu cho Só Nghò ruùt quaân veà. Hueä nghe tin quan binh ñaõ trieät hoài lieàn cöû ñaïi binh vaây ñaùnh kinh ñoâ. Duy Kyø boû toâng mieáu, xaõ taéc troán chaïy, laån vaøo trong daân chuùng.(15) Hueä chieám ñöôïc kinh ñoâ, ñoåi teân thaønh Quang Bình ñem vaøng baïc, chaâu baùu hoái loä cho Phuùc Khang An ñeå Khang An taâu leân raèng Bình ñaõ thaønh taâm quy phuïc, Duy Kyø heøn nhaùt khoâng xöùng ñaùng. Hoaøng ñeá xem lôøi taâu, tha toäi cho Quang Bình, chieáu raèng: An Nam tuy ôû nôi goùc bieån nhöng vieäc höng suy cuõng coù quan heä ñeán khí vaän. Leâ Duy Kyø meàm yeáu neân trôøi ñaõ gheùt boû. Traãm giaûi quyeát coâng vieäc thuaän theo yù trôøi maø laøm. Nguyeãn Quang Bình hoái toäi ñaàu thaønh [thaønh taâm quy phuïc], tình töï tha thieát, xin sang naêm ñích thaân ñeán kinh [Baéc Kinh], cung chuùc vaïn thoï, laïi vì caùc töôùng só cheát traän cuûa thieân trieàu laäp ñaøn cuùng teá, ñuû bieát thöïc loøng cung thuaän. Leâ Duy Kyø ñaõ boû aán chaïy troán, nhö vaäy khoâng coøn lyù naøo laáy nöôùc cho y laàn nöõa neân traãm ñaõ sai quan sang saéc phong Nguyeãn Quang Bình laøm An Nam quoác vöông. Nhaø vua laïi trieäu cöïu vöông laø Leâ Duy Kyø cho laøm chöùc tham laõnh [phuï chuù voõ chöùc tam phaåm, thöïc ra laø taù laõnh] cuøng thaân thuoäc, toøng thaàn chín möôi hoä vaøo kyø binh Haùn quaân, soáng ôû beân ngoaøi An Ñònh Moân, thöïc ra cuõng laø vì Quang Bình maø giam giöõ vua toâi hoï vaäy.(16) Hoï Leâ töø ñôøi Vónh Laïc ñaõ thuï phong treân ba traêm naêm, daân Giao Chæ ñöôïc aân hueä raát nhieàu. Duy Kyø maát nöôùc chaúng qua chæ vì meàm yeáu [nguyeân vaên uûy mò - 委靡] khoâng chaán höng leân ñöôïc, toäi thí nghòch cuûa Quang Bình, pheùp vua aét phaûi tru dieät maø thoâi. Theá nhöng moät sôùm toâng xaõ bieán ñoåi, ñaát Giao Nam maáy nghìn daëm leõ naøo khoâng coù keû só trung nghóa, khaúng khaùi möu ñoà khoâi phuïc cho nhaø Leâ gioáng nhö ñôøi Vaïn Lòch, Leâ Duy Ñaøm tröø khöû Maïc Maäu Hôïp vaäy.(17) Thaùng ba naêm nay, Quang Bình töø An Nam khôûi trình, thaùng tö ñeán Quang Taây [Quaûng Taây]. Hoaøng ñeá sai Leã Boä Thò lang Ñöùc Minh nghinh
11 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 ñoùn, laïi ra leänh cho Noäi Caùc baøn thaûo veà vieäc nghi leã töông kieán cuûa caùc quan vôùi vua An Nam treân ñöôøng leân Yeân Kinh.(18) Thaùng baûy, Quang Bình daãn baày toâi vaø lieâu thuoäc, tuøy toøng taát caû moät traêm taùm möôi tö ngöôøi ñeán Nhieät Haø coáng hieán moät ñoâi haïc baèng vaøng, moät ñoâi kyø laân baèng vaøng, naêm ñoâi teâ giaùc [söøng con teâ ngöu], möôøi ñoâi ngaø voi, hai con voi ñaõ thuaàn döôõng [huaán töôïng], moät traêm caân nhuïc queá, moät nghìn caân traàm höông. Coøn caùc moùn kyø ngoaïn khaùc khoâng sao keå xieát. Laïi tieán möôøi nhaïc coâng An Nam ñeå giuùp trong khi dieãn kòch. Hoaøng ñeá raát vui loøng neân ñaõi baèng nghi leã ñaëc bieät [töùc baõo kieán thænh an], cho Quang Bình vaø toøng thaàn ñöôïc thaêm 72 caûnh ôû haønh cung(19) [töùc Nhieät Haø], laïi ngöï cheá moät baøi luaät thi thaát ngoân, chính tay vieát boán ñaïi töï Cuûng Cöïc Quy Thaønh [拱極歸誠],(20) cuøng ban thöôûng ngöï cheá taäp 20 quyeån. Laïi cho Quang Bình xe vaø y phuïc töôùc thaân vöông cuøng trieàu phuïc nguõ phaåm cho toøng thaàn, phong con caû cuûa Quang Bình laø Quang Toaûn laøm theá töû.(21) Khi veà ñeán Vieân Minh Vieân, moãi khi hoaøng ñeá vôøi Quang Bình ñeán gaëp thì Phuùc Khang An laïi ñöùng beân ngoaøi cöûa gheù tai noùi thaàm chæ baûo caùch taáu ñoái, ñeán khi leân ñieän thì laïi keùo aùo chæ daãn caùch ngoài ñöùng, quyø laïy. Khi tieáp rieâng ôû trieàu phoøng thì Khang An ñöùng noùi, coøn Quang Bình quyø ñaùp, thaùi ñoä thaät laø heøn haï, chaúng ñieàu gì maø khoâng laøm. Chuùng toâi trong caùc yeán tieäc cuøng vôùi vua An Nam vaø toøng thaàn Laïi Boä Thöôïng thö Phan Huy Ích [潘煇益], Coâng Boä Thöôïng thö Vuõ Huy Taán [武煇瑨] moãi ngaøy ñeàu ngoài gaàn nhau thuø taïc.(22) Con trai Hoøa Khoân laø ngaïch phoø [töùc phoø maõ, teân goïi con reå vua ñôøi Thanh] laáy coâng chuùa thöù 11 cuûa hoaøng thöôïng(23) ñaõ töøng noùi vôùi chuùng toâi raèng: “Ngöôøi An Nam khoâng neân thaâm giao”, laïi nghe ngöôøi ñoùng daáu(24) noùi raèng oâng lang trung moã ôû Boä Hình nôi trieàu phoøng ñaõ chæ toøng thaàn An Nam ñi qua maø maéng: “Nguyeãn Quang Bình laø ñoà nghòch taëc, boïn naøy cuõng toøng ñaûng vôùi y!” Xem nhöõng lôøi uaát öùc cuûa só phu suy ra ñuû bieát Hoøa Phuùc [Hoøa Khoân, Phuùc Khang An] hai beân khoâng phaûi laø thuaän hôïp. Quang Bình coát caùch khaù thanh tuù, hình daùng beä veä ra veû haøo kieät ñaát Giao Nam. Theá nhöng caùc baày toâi ñi theo tuy hôi gioûi vaên töï nhöng thaân theå nhoû beù, yeáu ñuoái, aên noùi, haønh ñoäng giaûo traù khinh baïc.(25) Hoï vaãn thöôøng noùi vôùi chuùng toâi: “Taân vöông voán laø ngöôøi aùo vaûi ñaát Quaûng Nam, ñoái vôùi hoï Leâ khoâng coù nghóa quaân thaàn”. Laïi noùi raèng: “Cung thaát cuûa taân vöông vaãn laø phuï nöõ cuõ cuûa hoï Leâ nhöng sau naøy khoâng theå khoâng thay ñoåi bieån ngaïch”. Laïi noùi raèng: “Boïn chuùng toâi chöa töøng laøm quan vôùi nhaø Leâ, töôùc traät hoâm nay ñeàu do vua môùi ban cho”. Gioïng ñieäu tuy lieán thoaéng nhöng cuõng coù chieàu ngöôïng ngaäp.(26) Hoâm ñöùng vaøo teá ban ôû Tòch Nguyeät Ñaøn nôi ñieän Thaùi Hoøa môùi thaáy hoï maëc y phuïc baûn quoác. Vua cuûa hoï ñaàu quaán khaên,(27) ñoäi maõo vaøng baûy ngaán,(28) mình maëc long baøo baèng gaám maøu, ñeo ñai baèng ngoïc traéng. Toøng thaàn cuõng quaán khaên, ñoäi maõo ñen naêm ngaán, thaân maëc maõng baøo nhöng
12 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 hoaëc maøu xanh, hoaëc maøu tía, ñeo ñai vaøng, hình treân aùo baùc taïp, laï luøng troâng nhö phöôøng tuoàng(29) khaùc xa coå cheá nöôùc An Nam. An Nam tröôùc ñaây chia laøm 13 ñaïo, nay chia thaønh 16 ñaïo ñeàu laø thay ñoåi cuûa taân vöông.(30) Ngaøy Bính Thaân 18/7 …Saùng sôùm ngaøy Bính Thaân 18 ôû Nhieät Haø ñöôïc hieåu thoâng quan [曉通官] ñöa ba söù thaàn ñeán Leä Chính Moân [麗正門] beân ngoaøi trieàu phoøng ñôïi ñeán khi trôøi saùng thì thoâng quan môùi ñöa chuùng toâi vaøo caùnh taây Dieãn Hí Ñieän [演戲殿] xeáp haøng ôû ngoaøi giaùp moân, moät laùt sau hoaøng thöôïng leân ñieän, thoâng quan môùi ñöa chuùng toâi xeáp thöù töï cuõng nhö khi aên yeán. Giôø Maõo möôøi phaân, tuoàng baét ñaàu dieãn, tôùi giôø Muøi hai khaéc thì vaõn... [Löôïc moät ñoaïn ghi teân 16 maøn haùt. BBT]. Sau ñoù moïi ngöôøi laïi ñöôïc aên tieäc, uoáng traø nhö hoâm tröôùc. Khi ñaõ xong, Leã Boä Thò lang Thieát Baûo noùi vôùi chuùng toâi: “Coù chieáu chæ ñoøi An Nam vöông vaø söù thaàn Trieàu Tieân tieán ñieän beä haï.” Sau ñoù daãn chuùng toâi vaøo ñöùng ôû döôùi beä trong ñieän phía taây vaø vôøi An Nam vöông vaøo, trong choác laùt ñi ra, Hoøa Khoân ra truyeàn chæ cuûa hoaøng ñeá noùi: “Söù thaàn Trieàu Tieân vaøo.” Toâi cuøng chaùnh söù, thö traïng tieán ñieän ñeán tröôùc ngöï thaùp [töùc gheá ngoài cuûa hoaøng ñeá]. Hoaøng thöôïng maëc thöôøng phuïc ngoài treân gheá traàm höông cao hai thöôùc, treân loùt vaûi maøu ñen coù neäm hoa, sau löng laø bình phong traàm höông khaéc sôn thuûy, maây vaät. Tröôùc gheá coù thaûm theâu hoa vaên maøu vaøng thaãm, coøn hai beân treân baøn baøy truïc gaám, ñaàu bòt ngaø coù ñeán vaøi traêm cuoän. Hoaøng thöôïng hoûi: “Caùc khanh quen vôùi khí haäu beân ngoaøi chaéc chöa hôïp vôùi thuûy thoå, ñi ñöôøng chaéc laø gian khoå laém nhæ?” Toâi vaø chaùnh söù, thö traïng cuøng khaáu ñaàu thöa: “Nhôø hoàng aân cuûa hoaøng thöôïng neân khoâng coù gì ñaùng lo caû.” Hoaøng thöôïng laïi hoûi: “Nöôùc caùc khanh coù ngöôøi bieát tieáng coå Maõn Chaâu phaûi khoâng?”. Chaùnh söù taâu: “Trong soá boài thaàn coù ngöôøi töø ngoaøi ñeán nhöng ñeàu töø Thònh Kinh ñeán Yeân Kinh maø thoâi.” Hoaøng thöôïng truyeàn: “Sau khi vaõn tuoàng traãm seõ hoài loan [vua ñi xa trôû veà] vaäy caùc khanh veà kinh ñoâ tröôùc ñeå ñôïi.”… Ngaøy Ñinh Daäu 19/7 (tr. 81-82) Ngaøy 19 Ñinh Daäu, ôû Nhieät Haø saùng sôùm hieåu thoâng quan ñöa ba söù thaàn ñeán Leä Chính Moân beân ngoaøi trieàu phoøng. Tôø môø saùng leã quan ñöa taát caû chuùng toâi vaøo Dieãn Hí Ñieän beân caùnh taây ngoaøi giaùp moân. Moät laùt sau hoaøng thöôïng leân ñieän, thoâng quan daãn chuùng toâi vaøo ngoài theo thöù töï aên yeán. Ñeán giôø Maõo moät khaéc naêm phaân thì tuoàng baét ñaàu, ñeán giôø Muøi ba khaéc möôøi phaân thì vaõn haùt... [Löôïc moät ñoaïn ghi teân 16 maøn haùt. BBT]. AÊn baùnh uoáng traø cuõng nhö hoâm tröôùc. Vaõn tuoàng roài, tieàn caùc laõo Hoøa Khoân theo leänh vua ban taëng cho taát caû nhöõng ai döï buoåi traø yeán hoâm ñoù. Toâi vaø chaùnh söù moãi ngöôøi ñöôïc moät bình söù, moät baùt söù, moät ñóa söù, moät khay traø baèng ngaø. Thö traïng quan ñöôïc moät baùt söù, moät ñóa söù vaø moät khay traø baèng ngaø.
13 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Xöôùng hoïa thi vaên Laïi Boä Thöôïng thö nöôùc An Nam laø Phan Huy Ích, Coâng Boä Thöôïng thö Vuõ Huy Taán moãi ngöôøi ñöa ñeán cho chuùng toâi moät baøi luaät thi thaát ngoân ñeå yeâu caàu hoïa laïi. Thô cuûa Phan nhö sau: 居邦分界海東南，共向明堂遠駕驂。文獻夙徴吳道在，柔懷全仰帝恩覃。同風千古衣冠制，奇遇連朝指掌談。騷雅擬追馮李舊，交情勝似飮醇甘。 Dòch aâm Cö bang phaân giôùi haûi ñoâng nam, Coäng höôùng minh ñöôøng vieãn giaù tham. Vaên hieán tuùc tröng ngoâ ñaïo taïi, Nhu hoaøi toaøn ngöôõng ñeá aân ñaøm. Ñoàng phong thieân coå y quan cheá, Kyø ngoä lieân trieàu chæ chöôûng ñaøm. Tao nhaõ nghó truy Phuøng Lyù cöïu, Giao tình thaéng töï aåm thuaàn cam. Dòch nghóa Hai nöôùc phaân giôùi moät ôû phía ñoâng bieån moät ôû phía nam bieån, Nôi xa xoâi cuøng ñeán choã minh ñöôøng [trieàu ñình Trung Hoa]. Xem vaên hieán bieát raèng chuùng ta ñeàu coù ñaïo lyù, Cuøng ngöôõng moä aân ñieån cuûa hoaøng ñeá theo chính saùch nhu hoaøi [meàm deûo ñoái vôùi phieân thuoäc ôû xa]. AÙo muõ quan laïi ñeàu theo loái töø nghìn xöa, Cuoäc kyø ngoä cuøng moät trieàu noùi chuyeän baèng caùch vieát chöõ baèng ngoùn tay leân loøng baøn tay. Ñoái vôùi nhau tao nhaõ nhö hoï Phuøng gaëp hoï Lyù khi tröôùc, Giao tình coøn hôn caû uoáng röôïu ngoït. Thô cuûa hoï Vuõ nhö sau: 海之南與海之東，封域雖殊道脈通。王會初來文獻並，皇莊此到覲瞻同。衣冠適有從今制，縞紵寧無續古風。伊昔使華誰似我，連朝談笑燕筵中。
14 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Dòch aâm Haûi chi nam döõ haûi chi ñoâng, Phong vöïc tuy thuø ñaïo maïch thoâng. Vöông hoäi sô lai vaên hieán tònh, Hoaøng trang thöû ñaùo caän chieâm ñoàng. Y quan thích höõu toøng kim cheá, Caûo tröõ ninh voâ tuïc coå phong. Y tích söù Hoa thuøy töï ngaõ, Lieân trieàu ñaøm tieáu yeán dieân trung. Dòch nghóa Phía nam bieån vaø phía ñoâng bieån, Khu vöïc tuy khaùc nhau nhöng chung moät ñaïo hoïc. Môùi ñeán tuï hoäi ôû trieàu ñình nhöng vaên hieán cuõng theá, Y phuïc cuûa nhaø vua neân cuõng ñeàu ñeå chieâm caän [trieàu kieán vua Thanh]. AÙo muõ tuy theo cheá ñoä môùi [trieàu ñình Quang Trung], Trao ñoåi quaø caùp theo tuïc ngaøy xöa. Vieäc ñi söù Trung Hoa ai ñöôïc nhö chuùng ta, Cuøng moät trieàu ñình cöôøi noùi trong böõa tieäc. Toâi hoïa laïi hai baøi ñöa cho hoï cuøng taëng theâm möôøi caùi quaït vaø möôøi hoaøn thuoác thanh taân nguyeân. Hoïa thô hoï Phan nhö sau: 何處青山是日南，灣陽秋雨共停驂。使華夙昔修隣好，聲教如今荷遠覃。法宴終朝聆雅樂，高情未暇付清談。新詩讀罷饒風味，頓覺中邊似蜜甘。 Dòch aâm Haø xöù thanh sôn thò Nhaät Nam, Loan Döông thu vuõ coäng ñình tham. Söù Hoa tuùc tích tu laân haûo, Thanh giaùo nhö kim haï vieãn ñaøm. Phaùp yeán chung trieâu linh nhaõ nhaïc, Cao tình vò haï phoù thanh ñaøm. Taân thi toäc baõi nhieâu phong vò, Ñoán giaùc trung bieân töï maät cam. Dòch nghóa Nhaät Nam laø xöù naøo ôû vuøng nuùi xanh, Cuøng döøng ngöïa nôi Loan Döông(31) luùc möa thu. Tröôùc ñaây cuõng ñaõ töøng ñi söù Trung Hoa gaàn guõi vui veû, Hoâm nay nhôø thanh giaùo neân ôn lan ñeán nôi xa. Saùng ñeán chieàu döï yeán xong laïi ñöôïc xem haùt,
15 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Cao tình nhöng chöa coù dòp ñeå ñaøm luaän vôùi nhau. Thô môùi gôûûi ñeán thaät ñaày phong vò, Chôït thaáy nhö beân trong höông vò ngoït ngaøo. Hoïa thô hoï Vuõ nhö sau: 家在三韓東復東，日南消息杳難通。行人遠到星初動，天子高居海既同。挏酒真堪消永夜，飛車那得溯長風。知君萬里還鄊夢，猶是鈎陳豹尾中。 Dòch aâm Gia taïi Tam Haøn ñoâng phuïc ñoâng, Nhaät Nam tieâu töùc yeåu nan thoâng. Haønh nhaân vieãn ñaùo tinh sô ñoäng, Thieân töû cao cö haûi kyù ñoàng. Ñoàng töûu chaân kham tieâu vónh daï, Phi xa na ñaéc toá tröôøng phong. Tri quaân vaïn lyù hoaøn höông moäng, Do thò caâu traàn baùo vó trung. Dòch nghóa Nhaø toâi ôû phía ñoâng cuûa Tam Haøn,(32) Tin töùc töø Nhaät Nam(33) khoù tôùi ñöôïc. Ngöôøi töø xa ñeán aùnh sao sôùm laáp laùnh,(34) Nhöng thieân töû ôû treân cao ñoái xöû boán bieån cuõng nhö nhau. Ñeâm daøi cuøng uoáng röôïu ñeå giaûi khuaây, Xe bay cuõng khoâng deã gì gaëp gioù maïnh. Bieát oâng ñang nhôù nhaø ôû nôi xa vaïn daëm, Nhöng vì vieäc nöôùc neân vaãn phaûi theo xe vua maø ñi. Nhaän xeùt Trong khi yeán tieäc vaø nghæ ngôi, giöõa quan laïi Trung Hoa vaø caùc söù thaàn, giöõa nöôùc noï vôùi nöôùc kia coù nhöõng trao ñoåi ngoaøi leà laø moät hình thöùc vöøa thoâng tin, vöøa chöùng toû söï hieåu bieát cuûa hai beân veà ñoái phöông. Chuùng ta cuõng bieát vieäc ñaøm luaän ñoù khi khoâng tröïc tieáp baèng ngoân ngöõ [coù thoâng dòch vieân] thì ngöôøi noï vieát vaøo baøn tay ngöôøi kia ñeå thoâng tin [chæ chöôûng ñaøm]. Chính vì theá, vieäc ghi nhaän ngöôøi nöôùc ta lieán thoaéng laø chæ aâm thanh khi ngöôøi nöôùc ta noùi chuyeän vôùi nhau, khoâng phaûi khi trao ñoåi vôùi hoï vì leõ söù thaàn An Nam khoâng bieát tieáng Trieàu Tieân. Chuùng ta cuõng ñaõ töøng nghe ngöôøi Trung Hoa baûo raèng aâm vaän tieáng An Nam nghe nhö chim ríu rít coøn ngöôøi mình thì baûo tieáng ngöôøi Haùn ueäch oaïc nhö eách keâu. Tuy chæ laø hình thöùc xaõ giao, nhöõng lôøi ñoái ñaùp vaãn aån giaáu nhöõng söï tranh ñua quoác theå. Vì vò theá cuûa nöôùc ta noåi baät trong chuyeán ñi naøy neân
16 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 ghi nhaän cuûa phaùi ñoaøn Trieàu Tieân coù nhieàu thieân kieán neân chuùng ta khoâng theå khoâng deø daët khi söû duïng taøi lieäu cuûa Trieàu Tieân. Moät ñieåm khaù roõ reät, vua Quang Trung quan taâm nhieàu veà chính tình vaø töông quan giöõa Cao Ly vôùi Trung Hoa trong khi caùc toøng thaàn laïi ñeå yù ñeán vieäc trao ñoåi vaên chöông, thi phuù. Söï quan taâm ñoù cuõng coù lyù do. Nöôùc ta töø tröôùc ñeán giôø khoâng ñöôïc coi nhö moät phieân thuoäc haïng nhaát, luoân luoân döôùi Trieàu Tieân moät baäc vaø bò coi laø man di. Khi ñeà caäp ñeán An Nam, Vieät Thöôøng, ngöôøi Trung Hoa ñeàu gaén lieàn vôùi haûi ngung [ôû goùc bieån], chöôùng leä [chöôùng khí, dòch leä], ngoân ngöõ khoù hieåu, laï luøng phaûi hai laàn dòch [truøng dòch]. Khi caàn khen ngôïi, ngöôøi ngoaøi cuõng ít khi ñeà caäp ñeán vaên hieán maø chæ nhaéc ñeán phöông vaät nhö ngaø voi, söøng teâ, dieân höông, traàm, queá… laø nhöõng coáng phaåm phaûi daâng naïp. Nhöõng ñònh kieán ñoù ñaõ haèn saâu trong taâm thöùc neân duø choán vaên chöông hay chính saùch ngoaïi giao cuõng ñeàu coi ñoù laø taâm ñieåm. Vieäc thay ñoåi quan nieäm khoâng chæ moät sôùm moät chieàu neân söù thaàn Ñaïi Vieät luoân luoân muoán chöùng minh nhöõng gì hoï bieát veà chuùng ta khoâng phaûi laø söï thaät. Khoâng hieám nhöõng laàn ngöôøi Vieät phaûi ñaáu trí ñeå hoï khoûi mieät thò, goïi chuùng ta baèng nhöõng töø xaùch meù. Chæ trong vaøi caâu chuyeän ngaén nguûi, Phan Huy Ích vaø Vuõ Huy Taán ñaõ nhaéc ñeán nhöõng laàn gaëp gôõ tröôùc, töø Phuøng Khaéc Khoan vôùi Lyù Tuùy Quang ñeán Leâ Quyù Ñoân vaø Lyù Huy Troïng khoâng phaûi chæ nhaán maïnh veà giao tình giöõa hai beân maø caû veà vaên taøi cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc. Coù leõ chính vì ngaàm caûm thaáy bò leùp veá, söù thaàn Trieàu Tieân ñaõ ghi cheùp nhieàu chi tieát khoâng maáy trung thöïc, coù theå töø quan laïi nhaø Thanh ôû kinh ñoâ hay caû nhöõng lôøi keát aùn töø moät soá vong thaàn nhaø Leâ ñang bò an thaùp. Ít nhaát chuùng ta cuõng coù theå neâu ra moät soá sai laàm: Nguyeãn Hueä khoâng gieát vua Leâ maø Leâ Hieån Toâng cheát vì giaø yeáu. Leâ Duy Kyø khoâng ñeán Quaûng Taây ñeå caàu vieän vaø Phuùc Khang An khoâng phaûi laø caáp treân cuûa Toân Só Nghò. Ñeå khoûi beõ maët, nhaø Thanh giaáu ñi vieäc thua traän maø noùi raèng sau khi quaân ñaõ trieät hoài, Nguyeãn Hueä môùi ñem quaân ra ñaùnh, truùt nhöõng tieâu cöïc cho vua toâi nhaø Leâ. Trong taáu thö ngaøy moàng 2 thaùng 7 naêm Canh Tuaát, Phuùc Khang An cho bieát vì phaùi ñoaøn An Nam quaù ñoâng, vieäc saép xeáp phöông tieän di chuyeån töø kinh ñoâ leân Nhieät Haø gaëp trôû ngaïi neân phaàn lôùn phaûi ñeå laïi Yeân Kinh [thay vì ñi cuøng Nguyeãn Hueä]. Cuõng theo lôøi taâu, vì soá ngöôøi cuûa nhoùm Leâ Duy Kyø bò an thaùp taïi ñaây khaù nhieàu neân Kim Giaûn phaûi tìm caùch ngaên chaën khoâng cho hoï gaëp nhau ñeå traùnh xung ñoät [Khaâm ñònh An Nam kyû löôïc, quyeån 29, tr. 16]. Khoâng bieát roõ dieãn tieán noäi vuï, phe choáng Nguyeãn Hueä tin raèng vieäc phaùi ñoaøn Quang Trung sang Baéc Kinh chæ laø keá cuûa nhaø Thanh ñeå duï Nguyeãn Hueä sang baét vaø trò toäi vì ñaõ daùm choáng laïi thieân trieàu, phaûn aûnh taâm lyù thoâng thöôøng cuûa ngöôøi thaát traän. Phaùi ñoaøn Trieàu Tieân cuõng khoâng naém vöõng moät chi tieát quan troïng. Ngoaøi nhöõng gaëp gôõ, yeán tieäc theo ñieån leä, vua Quang Trung laïi ñaëc bieät ñöôïc giao phoù hai nhieäm vuï ngoaøi döï lieäu: boài teá vua Thanh trong ñaïi leã ôû
17 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Tòch Nguyeät Ñaøn vaø thay maët vua Cao Toâng teá ôû Suøng Thaùnh Töø [vì vua Caøn Long baän teá ôû Vaên Mieáu]. Nguyeãn Hueä voán khoâng thoâng hieåu ñieån leä nhaø Thanh neân trong khi gaáp ruùt Phuùc Khang An phaûi thöïc taäp cho oâng vaø hai ngöôøi ñoùng kòch ñeå khi haønh leã khoûi thaát thoá. Ngoaøi ra, oâng cuõng ñöôïc chæ ñònh caàm ñaàu phaùi ñoaøn ngoaïi phieân ñoùn vua Cao Toâng ôû Baéc Kinh khi nhaø vua töø Nhieät Haø trôû veà ñeå khai maïc ñaïi leã khaùnh thoï. Nghi leã Thanh trieàu raát phöùc taïp ñoøi hoûi nhieàu thôøi gian taäp luyeän, khoâng theå chæ noùi mieäng maø xong. Chính aân ñieån baát thöôøng ñoù khieán cho caùc thaân vöông nhaø Thanh coù aùc caûm vì chính hoï khoâng ñöôïc giao nhieäm vuï quan troïng naøy maø laïi giao cho moät phieân vöông. Tuy nhieân, cuõng coù theå vua Caøn Long khoâng muoán xaùc ñònh moät caùch giaùn tieáp laø hoaøng töû naøo seõ ñöôïc truyeàn ngoâi [ngöôøi oâng yeâu quyù nhaát laø Chaát Thaân Vöông Vónh Dong môùi qua ñôøi vaøi thaùng tröôùc]. Chuùng ta cuõng bieát theâm moät chi tieát khaù quan troïng khi trieàu ñình Quang Trung ñöôïc thaønh laäp: Nguyeãn Hueä ñaõ naïp taát caû nhöõng cung nöõ cuûa nhaø Leâ, moät thoùi tuïc khaù quen thuoäc cuûa caùc quoác gia Nam AÙ khi keû thaéng chieám kinh ñoâ. Trong nhieàu vöông quoác, vua môùi coøn naïp caû con gaùi hay thaân quyeán vua cuõ laøm tyø thieáp coi nhö chieán lôïi phaåm. Töông töï nhö theá, khi vua Gia Long chieám Baéc Haø, trong soá naïp phi coù caû Leâ Thò Ngoïc Bình laø cung nhaân cuûa Nguyeãn Quang Toaûn, töông truyeàn laø coâng chuùa nhaø Leâ(35) [nhöng coù leõ khoâng phaûi con vua Hieån Toâng maø laø moät toâng nöõ thì phaûi hôn]. Y phuïc trieàu ñình thôøi Taây Sôn cuõng khaùc vôùi tieàn trieàu, caûi caùch pha cheá nhieàu theå loaïi Haùn, Minh vaø coù theå caû y phuïc Ñaøng Trong. Tröôùc ñaây, y phuïc cuûa söù thaàn nöôùc ta laø aùo thuïng maøu ñoû, ñoäi muõ caùnh chuoàn nhö ghi nhaän trong Hoaøng Thanh chöùc coáng ñoà quyeån [皇清職貢圖卷] (phaàn An Nam)(36) nhöng nay “theo cheá ñoä môùi” khoâng coøn gioáng nhö thôøi nhaø Leâ. Keát luaän Chuyeán coâng du lòch söû cuûa phaùi ñoaøn Ñaïi Vieät ñöôïc caùc söù thaàn Trieàu Tieân quan saùt raát tæ mæ vaø ghi laïi khaù töôøng taän. Ngoaøi ñích thaân vua Quang Trung vaø con trai laø Nguyeãn Quang Thuøy [veà nöôùc tröôùc vì beänh], chuùng ta cuõng ghi nhaän moät soá nhaân vaät teân tuoåi ôû haøng voõ nhö Ngoâ Vaên Sôû, Ñaëng Vaên Chaân, Phaïm Coâng Trò [hoä toáng Nguyeãn Quang Thuøy veà nöôùc tröôùc], Nguyeãn Tieán Loäc, Ñoã Vaên Coâng. Veà haøng vaên chuùng ta thaáy coù Phan Huy Ích, Vuõ Huy Taán, Ñoaøn Nguyeãn Tuaán… ñeàu laø nhöõng danh Nho. Neáu chæ xeùt ñôn thuaàn vieäc gaëp gôõ cuûa hai söù boä vôùi moät vaøi laàn trao ñoåi vaên chöông chuùng ta khoù coù theå hình dung ñöôïc vaán ñeà moät caùch toaøn veïn. Thöïc ra, ñuùng nhö coå nhaân vaãn thöôøng ñaùnh giaù nhöõng ngöôøi mang troïng traùch ñi ra nöôùc ngoaøi laø laøm sao cho khoûi nhuïc quaân meänh vì ñaây khoâng phaûi laø moät vaán ñeà caù nhaân maø laø quoác theå. Soâng Baèng Beá Laõng Ngoaïn ñaõ vieát: Xem nhö vaäy thì söù-meänh cuûa nhöõng tueá coáng söù raát quan troïng vaø raát baùc taïp. Ñem chuoâng ñi ñaùnh nöôùc ngöôøi, caùc vò aáy khoâng nhöõng phaûi luoân luoân giöõ nguyeân quoác-theå laïi coøn coá gaéng laøm cho ngöôøi Trung-Hoa caûm phuïc nöõa.
18 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Thöôøng thöôøng moät tueá coáng söù sang Taàu khi ñaõ daâng quoác thö, coáng phaåm nhaän töôùc phong v.v..., laø nhieäm vuï ñoái vôùi vua, vôùi nöôùc ñaõ thanh thoûa nhöng caùc vò ñoù coøn gaéng laøm hôn theá vaø ñaõ khieán ngöôøi Vieät Nam hieåu Trung Quoác hay traùi laïi, ngöôøi Trung Quoác hieåu nöôùc Vieät Nam, khoâng caàn phaûi vöôït qua cöông giôùi.(37) Rieâng laàn naøy, moät phaàn vì coù vua Quang Trung caàm ñaàu phaùi ñoaøn, laïi ñöôïc xeáp vaøo vò trí thaân vöông ngoaïi phieân neân vieäc ñoái ñaõi cuûa trieàu ñình nhaø Thanh ñeàu ñaëc bieät vöôït bình thöôøng. Vieäc gaëp gôõ phaùi ñoaøn Trieàu Tieân töôûng nhö chæ laø moät haïnh ngoä ngoaïi giao nhöng thöïc ra laø moät moác lôùn trong vò trí, thöù baäc vaø vai troø cuûa nöôùc ta ñoái vôùi Thanh trieàu. Cuõng sau chuyeán coâng du naøy, nhieàu ñoäng thaùi keá tieáp vôùi duïng yù naâng caáp roõ reät lieân quan ñeán quaân söï, kinh teá, trao ñoåi vaên hoùa… nhaèm xaùc ñònh moät tö caùch môùi ñaõ ñöôïc tieán haønh raát lôùp lang. Nhöõng chính saùch veà an ninh, quaân söï, thöông maïi… ñöôïc söï thoûa hieäp cuûa Thanh trieàu ñaõ giuùp nöôùc ta giaûi quyeát ñöôïc nhieàu vaán ñeà maø bình thôøi phaûi maát nhieàu coâng söùc, thôøi gian. Tieác thay, coâng lao cuûa phaùi ñoaøn Quang Trung vaãn chöa ñöôïc ñaùnh giaù ñuùng möùc neáu khoâng noùi laø coøn bò xuyeân taïc neân haäu nhaân khoâng moät ai bieát ñeán. Tröôùc ñaây, nhöõng phaùi boä cuûa nöôùc ta sang Trung Hoa thöôøng chæ ñöôïc nhìn qua laêng kính thaàn phuïc cuûa nöôùc nhoû vôùi nöôùc lôùn. Phaùi boä ngoaïi giao laàn naøy, ngoaøi nhöõng leã tieát cuûa trieàu ñaïi coøn phaûi ñöôïc ñaùnh giaù döôùi khía caïnh vai troø vaø vò theá, xaùc laäp ñöôïc moät soá tö caùch maø töø tröôùc chöa heà coù ñöôïc. Thaùng 10/2010 NDC CHUÙ THÍCH (1) Vì nhieàu lyù do, moät soá ngöôøi ñang ñi thì phaûi quay veà neân khi tôùi Baéc Kinh thì khoâng ñeán con soá naøy. (2) Theo nhieàu taøi lieäu thì laø Lyù Toái Quang [李晬光]. Teân Lyù Tuùy Quang chuùng toâi döïa theo keát luaän trong bieân khaûo raát coâng phu “Xung quanh cuoäc gaëp gôõ giöõa söù thaàn Ñaïi Vieät vaø söù thaàn Trieàu Tieân” trong Vieät Nam taäp chí, Campbell, Calif., soá ra maét 7/1989, tr. 26-42. Vieät Nam taäp chí, soá ra maét 7/1989, tr. 19. (3) (4) 晬光於萬曆庚寅。蒙差書狀官賀聖節于京師。遇安南國使臣。各處異舘。禁不得通。 Toái Quang ö Vaïn Lòch Canh Daàn, moâng sai thö traïng quan haï thaùnh tieát vu kinh sö. Ngoä An Nam quoác söù thaàn, caùc xöù dò quaùn, caám baát ñaéc thoâng. [Toái Quang naêm Canh Daàn ñôøi Vaïn Lòch, ñöôïc sai ñi laøm thö traïng quan ñeå möøng leã thaùnh tieát ôû kinh sö, gaëp ñöôïc söù thaàn nöôùc An Nam nhöng moãi beân ôû moät quaùn khaùc nhau, caám khoâng ñöôïc giao thieäp]. Nam Phong taïp chí , naêm thöù XIV, soá 152 [phaàn Haùn vaên]. (5) Seoul, Minjok Munhwa Ch’ujinhoe,1976. Nguyeân vaên loa thieàu [螺髫], laø loái toùc quaên cuûa ngöôøi Hoà, nhöõng töôïng Phaät cuõng taïc theo (6) loái naøy neân ngöôøi Vieät chuùng ta goïi moät caùch töôïng hình laø “buït oác”. (7) Traø uoáng vôùi söõa leân men cuûa ngöôøi Taây Vöïc, Moâng Coå. (8) Nguyeân vaên: 禮部爲可又以表咨展示安南國王阮光平曰。字畫整齊，紙品潔精，朝鮮於事大之節敬謹如此宜作他藩之儀式。安南王亦屢囬看過，稱歎不已。
19 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Leã Boä vi khaû höïu dó bieåu tö trieån thò An Nam quoác vöông Nguyeãn Quang Bình vieát. Töï hoaïch chænh teà, chæ phaåm khieát tinh, Trieàu Tieân ö söï ñaïi chi tieát kính caån nhö thöû nghi taùc tha phieân chi nghi thöùc. An Nam vöông dieäc luõ hoài khaùn quaù, xöng thaùn baát dó. Vieäc naøy ñaõ ñöôïc nhaéc ñeán trong Trieàu Tieân thöïc luïc vaø caùc saùch vôû ñaõ cheùp laïi. Trong Yeân haønh kyû khoâng thaáy noùi roõ laø Hoøa Khoân maø chæ noùi laø Boä Leã. Veà vieäc so saùnh caùc bieåu vaên caùc nöôùc, Lyù Quang Ñaøo (李光濤) trong Minh Thanh ñaùng aùn luaän vaên taäp (明清檔案論文集) trang 874 coù moät ñoaïn nhö sau: “...Taïi haønh cung ôû Nhieät Haø, ñaïi hoïc só Hoøa Khoân ñaõ taám taéc khen bieåu vaên cuûa Trieàu Tieân khi ñöa cho quoác vöông nöôùc An Nam Nguyeãn Quang Bình xem. Nay [chuùng toâi - töùc taùc giaû Lyù Quang Ñaøo] so saùnh caùc bieåu vaên cuûa An Nam coøn toàn tröõ trong vaên khoá cung ñình nhaø Thanh thì thaáy quaû thöïc chöõ vieát coøn ñeïp hôn caû Trieàu Tieân, rieâng coù “phaåm chaát giaáy” thì khoâng ñöôïc “traéng tinh” nhö cuûa Trieàu Tieân maø thoâi. Phaåm chaát giaáy tuøy theo töøng ñòa phöông, giaáy Cao Ly noåi tieáng laø toát ñeán nhö Tuyeân chæ cuûa Trung Quoác cuõng khoâng baèng”. Cuõng neân theâm moät chuùt, theo nhö moät soá chi tieát cuûa Trieàu Tieân thì Phuùc Khang An vaø Hoøa Khoân döôøng nhö khoâng haún aên caùnh vôùi nhau. Vieäc ñöa bieåu vaên cuûa Trieàu Tieân cho vua Quang Trung coi khoâng bieát coù phaûi laø moät haønh vi mang tính khieâu khích, coi nöôùc ta khoâng baèng hoï. Nhaän xeùt cuûa Lyù Quang Ñaøo khoâng theå khoâng löu taâm. (9) Töùc Coá Vieâm Voõ, danh só cuoái ñôøi Minh, ñaàu ñôøi Thanh. (10) Trong baøi Lieân hoaøn thi cuûa vua Cao Toâng vaø caùc ñaïi thaàn ñaàu naêm Kyû Daäu cho bieát vua Cao Ly cuõng ñaõ töøng sang chaàu nhaø Thanh. (11) Trong laàn gaëp Phuøng Khaéc Khoan, Lyù Tuùy Quang ñaõ taëng nhieàu baøi thô [muïc ñích laø ñeå thöû taøi ngöôøi nöôùc ta]. Ñaây laø moät trong hai baøi ñaàu tieân, toaøn vaên nhö sau: 萬里來從瘴癘鄕，遠憑重譯謁君王。提封漢代新銅柱，貢獻周家舊越裳。山出異形饒象骨，地蒸靈氣產龍香。卽今中國逢神聖，千載風恬波不揚。 Vaïn lyù lai toøng chöôùng leä höông, Vieãn baèng truøng dòch yeát quaân vöông. Ñeà phong Haùn ñaïi taân ñoàng truï, Coáng hieán Chu gia cöïu Vieät Thöôøng. Sôn xuaát dò hình nhieâu töôïng coát, Ñòa chöng linh khí saûn long höông. Töùc kim Trung Quoác phuøng thaàn thaùnh, Thieân taûi phong ñieàm ba baát döông. [OÂng töø moät nöôùc nhieàu chöôùng leä töø vaïn daëm ñeán ñaây. Ñaõ ñi xa maø coøn phaûi hai laàn thoâng dòch ñeå yeát kieán nhaø vua. Töø ñôøi Haùn ñaõ ñöôïc nhaéc ñeán vôùi caùi coät ñoàng. Ñi coáng nhaø Chu nöôùc cuõ teân laø Vieät Thöôøng. Nuùi coù hình laï neân nhieàu xöông voi. Ñaát noùng khí linh neân saûn xuaát ra long dieân höông. Hoâm nay ñeán Trung Quoác ñöôïc gaëp vua hieàn. Nghìn xöa môùi coù moät laàn gioù eâm soùng khoâng noåi leân]. Tuy baøi thô lôøi leõ nhaõ nhaën nhöng khoâng khoûi coù yù cho raèng Phuøng Khaéc Khoan ñeán töø moät nôi xa xoâi, tuy saûn sinh nhieàu vaät laï nhöng chöa khai hoùa. Phuøng Khaéc Khoan hoïa laïi: 異域同歸禮義鄉，喜逢今日共來王。趨朝接武殷冠哻，觀國瞻光舜冕裳。宴饗在庭沾帝澤，歸來滿袖惹天香。唯君子識眞君子，幸得詩中一表揚。 Dò vöïc ñoàng quy leã nghóa höông, Hæ phuøng kim nhaät coäng lai vöông. Xu trieàu tieáp voõ AÂn quan haõn, Quan quoác chieâm quang Thuaán mieän thöôøng. Yeán höôûng taïi ñình trieâm ñeá traïch, Quy lai maõn tuï nhaï thieân höông. Duy quaân töû thöùc chaân quaân töû, Haïnh ñaéc thi trung nhaát bieåu döông. [Tuy ôû khaùc khu vöïc nhöng cuõng ñeàu laø ñaát leã nghóa. Hoâm nay vui möøng cuøng sang ñaát nhaø vua. Ñeán trieàu thaáy quan voõ ñoäi muõ theo loái nhaø AÂn. Coøn nöôùc ñeán chieâm caän thì y phuïc laïi nhö ñôøi vua Thuaán. Cuøng aên yeán ôû trieàu ñình thaám nhuaàn ôn cuûa hoaøng ñeá. Khi veà tay aùo vaãn coøn toûa thieân höông. Chæ coù ngöôøi quaân töû môùi bieát ñöôïc ngöôøi quaân töû khaùc. May ñöôïc khen nhau baèng lôøi ôû trong caâu thô]. (12) Trong laàn gaëp gôõ naøy, Lyù Tuùy Quang laøm caû thaûy 8 baøi luaät thi 6 caâu 7 chöõ, taát caû ñeàu duøng vaàn höông, vöông, thöôøng, höông, döông. Phuøng Khaéc Khoan ñeàu ñaùp laïi, caû hai beân toång coäng 16 baøi, baøi naøo cuõng xuaát saéc.
20 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Sau ñoù, Lyù Tuùy Quang laïi laøm thô nguõ ngoân, 10 vaàn taëng Phuøng Khaéc Khoan, baøi ñaàu tieân nhö sau: 聞道交南俗，民居瘴海堧。恩綸新雨露，封壤舊山川。界割羣蠻表，風連百越偏。時清呈瑞雉，水毒跕飛鳶。象自村童馭，香隨賈客船。沙邊饒蜮弩，淵底吐蛟涎。地氣先春暖，梅花未臘姘。貢憑重譯舌，家養八蠶眠。彩畵周王會。銅標漢史編。逢君還作別，相憶五溪煙。 Vaên ñaïo Giao Nam tuïc, Daân cö chöôùng haûi nhuyeân. AÂn luaân taân vuõ loä, Phong nhöôõng cöïu sôn xuyeân. Giôùi caùt quaàn man bieåu, Phong lieân Baùch Vieät thieân. Thôøi thanh trình thuïy tró, Thuûy ñoäc chieám phi dieân. Töôïng töï thoân ñoàng ngöï, Höông tuøy coå khaùch thuyeàn. Sa bieân nhieâu vöïc noã, Uyeân ñeå thoå giao dieân. Ñòa khí tieân xuaân noaõn, Mai hoa vò laïp phanh. Coáng baèng truøng dòch thoaïi, Gia döôõng baùt taøm mieân. Thaùi hoïa Chu vöông hoäi, Ñoàng tieâu Haùn söû bieân. Phuøng quaân hoaøn taùc bieät, Töông öùc nguõ kheâ yeân. [Nghe noùi tuïc ôû Giao Nam, Daân chuùng soáng ôû bieån nhieàu chöôùng khí. Nay ñöôïc ôn möa moùc cuûa nhaø vua, Phong cho soâng nuùi cuõ. Bieân giôùi ôû beân ngoaøi caùc ngöôøi Man, Khí haäu thì lieàn vôùi Baùch Vieät. Khi ñöôïc muøa thì chôi vôùi chim tró, Khi nöôùc ñoäc thì thaû dieàu. Treû con ôû queâ cöôõi voi, Höông lieäu ñem baùn cho khaùch ñi thuyeàn tôùi. Caùt ôû bôø bieån nhieàu saâu boï, Döôùi vöïc thì con giao nhaû daõi. Muøa xuaân chöa tôùi maø trôøi ñaõ aám, Hoa mai chöa thaùng chaïp ñaõ nôû. Ñi trieàu coáng phaûi ñeán hai laàn dòch, ÔÛ nhaø nuoâi taèm nguû. Trong hoäi nhaø Chu veõ tranh maøu, Söû ñôøi Haùn ñaõ noùi tôùi coät ñoàng. Gaëp oâng roài cuõng chia tay, Nhöng duø xa xoâi vaãn nhôù ñeán nhau]. Phuøng Khaéc Khoan hoïa laïi: 極判洪濛氣，區分上下堧。東西南北界，淮海濟河川。越奠居初定，天中正不偏。周林驅虎豹，虞教樂魚鳶。閭巷開書塾，旗亭賣酒船。雨睛添象跡，風暖送龍涎。含忍强爲勝，摛文巧弄姘。萬花爭秀發，羣動任安眠。王道車書共，皇朝誌紀編。詩成聊使寓，霞燦海雲烟。 Cöïc phaùn hoàng moâng khí, Khu phaân thöôïng haï nhuyeân. Ñoâng taây nam baéc giôùi, Hoaøi Haûi Teá Haø xuyeân. Vieät ñieän cö sô ñònh, Thieân trung chính baát thieân. Chu laâm khu hoå baùo, Ngu giaùo nhaïc ngö dieân. Lö haïng khai thö thuïc, Kyø ñình maïi töûu thuyeàn. Vuõ tinh thieâm töôïng tích, Phong noaõn toáng long dieân. Haøm nhaän cöôøng vi thaéng, Trích vaên saûo loäng phanh. Vaïn hoa tranh tuù phaùt, Quaàn ñoäng nhaäm an mieân. Vöông ñaïo xa thö coäng, Hoaøng trieàu chí kyû bieân. Thi thaønh lieâu söù nguï, Haø saùn haûi vaân yeân. [Khi nguyeân thuûy trôøi ñaát hoãn mang, Phaân chia ra thaønh treân döôùi. Ñòa giôùi chia thaønh ñoâng taây nam baéc, Soâng coù soâng Hoaøi, soâng Haûi, soâng Teá, soâng Haø. Nöôùc Vieät khi môùi laäp quoác, ÔÛ giöõa trôøi khoâng nghieâng veà beân naøo. Ñuoåi hoå baùo ôû röøng nhaø Chu, Baét caù thaû dieàu nghe nhaïc vua Ngu Thuaán. Xoùm naøo cuõng coù lôùp daïy hoïc. Ñình treo côø baùn röôïu mua ôû thuyeàn ñem tôùi. Trôøi taïnh möa coù theâm daáu voi ñeán, Gioù aám thì mang theo long dieân [nöôùc daõi roàng duøng laøm thuoác hay höông lieäu]. Ai gioûi nhaãn nhòn thì laø ngöôøi thaéng, Trích vaên thì ngöôøi kheùo ñua tranh vôùi nhau. Muoân loaøi hoa tranh nhau phoâ veû ñeïp, Moïi ngöôøi cuøng giöõ cho nhau nguû yeân. Vöông ñaïo ñaày xe saùch, Ghi cheùp veà caùc kyû hoaøng trieàu. Laøm thô nôi söù thaàn ôû, Maây khoùi ôû bieån thaønh raùng ñeïp ñeõ]. (13) Ñaây laø phaùi ñoaøn nöôùc ta goàm Chaùnh söù Traàn Huy Maät, Phoù söù Leâ Quyù Ñoân, Thò cheá Trònh Xuaân Chuù cuøng 9 tuøy nhaân khôûi haønh thaùng 5 naêm Canh Thìn [1760], veà nöôùc thaùng 10 naêm Taân Tî [1761]. Vieäc gaëp caùc söù thaàn Trieàu Tieân ñaõ ñöôïc ghi cheùp khaù chi tieát trong Kieán vaên tieåu luïc. Xem Leâ Quyù Ñoân toaøn taäp, Taäp II: Kieán vaên tieåu luïc, Phaïm Troïng Ñieàm dòch (Haø Noäi, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 1977) tr. 223-9. Trong tôø khaûi gôûûi chuùa Trònh khi trôû veà coù nhaéc ñeán vieäc gaëp gôõ caùc söù thaàn Cao Ly, Löu Caàu. Xem Hoaøng Xuaân Haõn: “Vuï Baéc söù naêm Canh Thìn ñôøi Caûnh Höng vôùi Leâ Quyù Ñoân vaø baøi trình baèng vaên Noâm” (Saøi Goøn, Taäp san Söû ñòa , soá 6, 1967) tr. 161. (14) ÔÛ ñaây coù ghi chuù baèng chöõ nhoû “Lyù Ñænh Nguyeân [李鼎元] vaø Toân Trung Thöøa [孫中丞] trong thô veà cuoäc Nam chinh coù vieát: Giaëc Hueä bò thua coù ñem traâu boø röôïu ñeán khao quaân nhöng soaùi coâng [nguyeân soaùi töôùc coâng, töùc Toân Só Nghò] töø choái.”
21 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 (15) Nguyeân vaên: 惠聞官兵既撤復大舉圍王都。維祈棄宗社出奔，匿于民間 [Hueä vaên quan binh kyù trieät phuïc, ñaïi cöû vi vöông ñoâ. Duy Kyø khí toâng xaõ xuaát boân, naëc vu daân gian]. Chuùng toâi nhaán maïnh “ñaõ ruùt veà” ñeå neâu ra tin töùc nhaø Thanh loan truyeàn hoaøn toaøn sai söï thöïc truùt loãi cho Leâ Duy Kyø. (16) Nguyeân vaên “kyø thöïc vi Quang Bình coá kyø quaân thaàn daõ” [其實為光平錮其君臣也]. Coá töùc laø caám coá, nay goïi laø bieät giam. (17) Quan ñieåm naøy haún laø ghi cheùp laïi nhöõng lôøi noùi cöùng cuûa nhoùm di thaàn nhaø Leâ, khoâng theå naøo söù thaàn Trieàu Tieân laïi naém vöõng söû saùch nöôùc ta ñeán theá. (18) Chính vua Cao Toâng ra leänh ñaët ra moät soá ñieån leä môùi ñeå ñoùn vua Quang Trung vì ñaây laø moät bieán coá chöa töøng coù. Raát tieác nhöõng ñieån leä naøy chuùng toâi chöa tìm thaáy neân chæ coù theå suy ñoaùn. (19) Ghi chuù theâm laø “nguyeân luùc ñaàu vua Thaùnh Toå kieán truùc 36 caûnh, hoaøng thöôïng laïi xaây döïng theâm 36 caûnh nöõa”. (20) Thaønh thöïc quay veà phöông baéc. (21) Ghi chuù theâm “hoï Leâ laáy chöõ Duy ñeå truyeàn theá, cho neân hoï Nguyeãn cuõng laáy chöõ Quang ñeå truyeàn theá.” (22) Môøi röôïu qua laïi [酬酢]. (23) Chi tieát naøy thieáu chính xaùc vì vua Caøn Long chæ coù 10 coâng chuùa. Ñaây laø con gaùi thöù möôøi [uùt] cuûa nhaø vua töùc laø Coá Luaân Hoøa Hieáu coâng chuùa. Naêm 14 tuoåi [Caøn Long 54, 1789] laáy con trai Hoøa Khoân laø Phong Thaân AÂn Ñöùc [豐紳殷德]. Naêm 1790, Phong Thaân AÂn Ñöùc cuõng chæ môùi 15 tuoåi sao laïi ñöôïc giao thieäp vôùi söù thaàn? (24) Hai chöõ naøy môø vaø khoù ñoïc, khoâng bieát laø kieàm thö [檢書] hay thaäp thö [拾書], chuùng toâi ñoaùn laø kieàm thö töùc ngöôøi ñoùng daáu caùc vaên baûn cuûa trieàu ñình. (25) Nguyeân vaên: 光平骨格頗清秀，儀容亦沉[沈]重似是交南之傑。然者從臣則雖稍解文字而軀材短小，殘劣，言動狡詐輕佻。 Quang Bình coát caùch phaû thanh tuù, nghi dung dieäc traàm troïng töï thò Giao Nam chi kieät. Nhieân giaû toøng thaàn taéc tuy saûo giaûi vaên töï nhi khu taøi ñoaûn tieåu, taøn lieät, ngoân ñoäng giaûo traù khinh dieâu. Nguyeân vaên nöõu ny [忸怩] [theïn thuøng]. (26) Nguyeân vaên ñaàu taïp cöông caân [頭匝綱巾]. (27) Thaát löông kim quan [七梁金冠]. Theo söï tra cöùu cuûa chuùng toâi, thaát löông kim quan laø muõ coù (28) baûy ñöôøng ngaán goà leân, baét chöôùc quan phuïc ñôøi Nguyeân, Minh daønh cho baäc thaân vöông hay hoaøng töû. Cuõng coù theå vua Quang Trung maëc loái naøy ñeå khoûi vöôït quaù phaän phieân vöông khi qua Baéc Kinh nhöng trong nöôùc thì laïi khaùc. Nguyeân vaên xöông öu [倡優]. (29) Töø Haïo Tu (徐浩修). Yeân haønh kyû (燕行紀), Tuyeån taäp V (Seoul, Minjok Munhwa Ch’ujinhoe, (30) 1976) phaàn phuï luïc chính vaên [chöõ Haùn] 76-78. (31) Moät teân khaùc cuûa Thöøa Ñöùc, töùc Nhieät Haø, thöôøng vieát laø 灤陽. (32) Laø teân ba nöôùc nhoû ngaøy xöa ôû baùn ñaûo Trieàu Tieân [Maõ Haøn 馬韓, Thìn Haøn 辰韓 vaø Bieän Haøn 弁韓]. (33) Chæ nöôùc Vieät ôû phía nam Trung Hoa. (34) Coi vua Quang Trung laø moät taân vöông gioáng nhö vì sao môùi. Phan Thuùc Tröïc. Quoác söû di bieân [Baûn dòch Hoàng Lieân Leâ Xuaân Giaùo] (Saøi Goøn, Phuû Quoác (35) vuï khanh ñaëc traùch vaên hoùa, 1973) tr. 74. Phuøng Höôùng Anh [冯向英]. Ñaïi Thanh thaäp nhò ñeá nghi aùn [大清十二帝疑案], quyeån Trung (36) (Tröôøng Xuaân, Caùt Laâm vaên söû xuaát baûn xaõ, 2005) tr. 443. Soâng Baèng Beá Laõng Ngoaïn: Vieät Hoa thoâng söù söû löôïc (Haø Noäi, Quoác Hoïc thö xaõ, 1943) (37) tr. 139-40.
22 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 THÖ MUÏC THAM KHAÛO Beá Laõng Ngoaïn (Soâng Baèng). Vieät Hoa thoâng söù söû löôïc, Haø Noäi, Quoác Hoïc thö xaõ, 1943. 1. Coá cung Baùc vaät vieän (故宮博物院). Khaâm ñònh An Nam kyû löôïc (欽定安南紀略) (baûn chuïp laïi 2. goàm 30 quyeån). Haûi Nam, Haûi Nam xuaát baûn xaõ, 2000. Khöông Taán Phaùt (姜晉發). “Thanh ñaïi Baéc Kinh thöôïng löu xaõ hoäi phoå nhó traø - Haûi ngoaïi söû 3. caûo phaân tích” (清代北京上流社會普洱茶-海外史稿分析) (Baùo caùo ñaëc bieät trích trong Traø ngheä, soá 22, Ñaøi Loan, Summer 2007). Leisure & Cultural Services Department, Hongkong. Vaïn thoï voâ cöông [萬壽無疆]: Caøn Long 4. baùt tuaàn haï thoï [乾隆八旬賀壽] (Happy Birthday Emperor Qianlong), Hongkong, Hongkong Heritage Museum, 2000. Lyù Quang Ñaøo (李光濤). Minh Thanh ñaùng aùn luaän vaên taäp (明清檔案論文集). Ñaøi Baéc, Lieân 5. Kinh, 1986. Nam Phong taïp chí [AÁn baûn ñieän töû]. Calif., Vieän Vieät hoïc, 2009. 6. Nguyeãn Theá Long. Chuyeän ñi söù - Tieáp söù thôøi xöa. Haø Noäi, Vaên hoùa Thoâng tin, 2001. 7. Phan Thuùc Tröïc. Quoác söû di bieân [baûn dòch Hoàng Lieân Leâ Xuaân Giaùo]. Saøi Goøn, Phuû Quoác 8. vuï khanh ñaëc traùch vaên hoùa, 1973. Phuøng Höôùng Anh [冯向英]. Ñaïi Thanh thaäp nhò ñeá nghi aùn [大清十二帝疑案] (ba quyeån). 9. Tröôøng Xuaân, Caùt Laâm vaên söû xuaát baûn xaõ, 2005. Töø Haïo Tu (徐浩修). Yeân haønh kyû (燕行紀), Tuyeån taäp V. Seoul, Minjok Munhwa Ch’ujinhoe,1976. 10. Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm [Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam]. Thoâng baùo Haùn Noâm hoïc naêm 11. 2005. Haø Noäi, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 2006. Vieän Söû hoïc. Leâ Quyù Ñoân toaøn taäp. Taäp II: Kieán vaên tieåu luïc (Phaïm Troïng Ñieàm dòch). Haø 12. Noäi, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 1977 Vieät Nam taäp chí [越南輯誌]. Soá ra maét 7/1989, Campbell, Calif., 1989. 13. TOÙM TAÉT Bieân khaûo naøy trích thuaät nhöõng ghi cheùp cuûa söù ñoaøn Trieàu Tieân lieân quan ñeán phaùi ñoaøn Ñaïi Vieät trong dòp leã baùt tuaàn vaïn thoï vua Caøn Long cuûa nhaø Thanh vaøo naêm Canh Tuaát - 1790. Trong laàn gaëp gôõ ñaëc bieät naøy, söù ñoaøn Trieàu Tieân ñaõ ghi cheùp khaù tæ mæ dieãn tieán cuûa hôn moät thaùng ñaïi leã, cuøng nhöõng laàn gaëp gôõ, trao ñoåi, xöôùng hoïa thô vaên vôùi söù thaàn nöôùc ta. Taøi lieäu naøy ñöôïc vieát theo daïng nhaät kyù neân coù nhieàu chi tieát soáng ñoäng, giuùp chuùng ta coù theâm moät tö lieäu ñaàu tay (primary source) hieám quyù ñeå nghieân cöùu veà nhaø Taây Sôn. Tuy nhieân, do vò theá cuûa phaùi ñoaøn Ñaïi Vieät raát noåi baät so vôùi caùc phaùi ñoaøn ngoaïi giao khaùc ñeán Trung Quoác laàn naøy, neân khoâng theå traùnh khoûi söï ganh tî, thaønh kieán cuûa nhieàu nhaân vaät ñöông thôøi, trong ñoù coù caû söù boä Trieàu Tieân. Vì vaäy, chuùng ta caàn deø daët khi söû duïng taøi lieäu naøy. ABSTRACT THE MEETING OF KOREAN AND VIETNAMESE DIPLOMATIC MISSIONS AT THE QING COURT IN CHINESE LUNAR YEAR CANH TUAÁT (1790) This study quotes the Korean delegation’s records relating to the Vietnamese delegation on the 80th birthday anniversary of Emperor Qianlong in the year Canh Tuaát (1790). During this special meeting, the Korean delegation fairly meticulously recorded the course of over a month of festival with the meetings to exchange and compose extempore poems between our delegation and the others. Written in diary form, this document has a lot of lively details which provide us with a rare primary source to study on the Taây Sôn dynasty. However, because of the outstanding position of the Vietnamese delegation compared with other diplomatic missions at that time, it would be hard to avoid the envy and prejudice of contemporary political characters, including Korean delegation. Thus, we should be reserved when applying this document.