Báo cáo nghiên cứu khoa học " ĐẶC KHẢO VỀ ĐẢO PHÚ QUÝ (Tiếp theo) "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:11

Thêm vào BST

Báo xấu

68
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Vấn đề thuế đinh tại đảo Phú Quý từ xưa đến nay vẫn còn ghi lại nỗi đau lòng của đồng bào. Các sắc thuế ở hải đảo này đã phải chịu qua 3 thời kỳ gồm có: Thuế vảy đồi mồi, thuế mắm cơm và thuế vải Hòn, tất cả đều được đặt dưới hình thức của thuế đinh (thuế thân) lấy bài chỉ. Thuế đồi mồi được kể là thứ sắc thuế khởi đầu mang tánh chất vô cùng hiểm độc đối với người dân Phú Quý dưới triều nhà Nguyễn. ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " ĐẶC KHẢO VỀ ĐẢO PHÚ QUÝ (Tiếp theo) "

67 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 ÑAËC KHAÛO VEÀ ÑAÛO PHUÙ QUYÙ (Tieáp theo) Lê Hữu Lễ* Lòch söû thueá ñinh Vaán ñeà thueá ñinh taïi ñaûo Phuù Quyù töø xöa ñeán nay vaãn coøn ghi laïi noãi ñau loøng cuûa ñoàng baøo. Caùc saéc thueá ôû haûi ñaûo naøy ñaõ phaûi chòu qua 3 thôøi kyø goàm coù: Thueá vaûy ñoài moài, thueá maém côm vaø thueá vaûi Hoøn, taát caû ñeàu ñöôïc ñaët döôùi hình thöùc cuûa thueá ñinh (thueá thaân) laáy baøi chæ. Thueá ñoài moài ñöôïc keå laø thöù saéc thueá khôûi ñaàu mang taùnh chaát voâ cuøng hieåm ñoäc ñoái vôùi ngöôøi daân Phuù Quyù döôùi trieàu nhaø Nguyeãn. ÔÛ vaøo thôøi coå söû La Maõ, Trung Hoa, gaàn nhaát laø Vieät Nam ta, ñeàu coi ñoài moài laø phaåm vaät quyù giaù coáng hieán cho caùc vua chuùa, danh töôùng, tieåu vöông. Rieâng ôû Vieät Nam ñoài moài ñöôïc lieät haïng laø loaïi haûi saûn ñaëc saéc nhaát vì ngöôøi ta chæ coù theå tìm gaëp ñoài moài ôû raát ít nôi khaùc treân hoaøn caàu nhö Madagascar, AÁn Ñoä Döông, Taân Gia Ba, Nam Myõ cuøng moät vaøi quaàn ñaûo nhoû trong eo bieån Malacca. Thueá vaûy ñoài moài taïi Phuù Quyù thi haønh vôùi söï luaân phieân caét cöû ngöôøi ñaïi dieän ñi laáy vaûy noäp thueá cho trieàu ñình. Nhöõng vò ñaïi dieän daân chuùng haûi ñaûo naøy tröôùc tieân phaûi ñöôïc choïn laø ngö phuû chuyeân nghieäp, ngoaøi vieäc bieát baét con ñoài moài coøn caàn am hieåu roäng raõi veà ñòa hình, thôøi tieát cuøng sinh hoaït cuûa noù ôû nôi coá ñònh nöõa. Haèng naêm cöù muøa noàm Nam thoåi ñeán thì ñoàng baøo Phuù Quyù ñaõ chuaån bò laøm caùi vieäc baét thaêm laõnh phaàn xung phong caûm töû ñi laáy ñoài moài. Ngöôøi ta keát beø baèng tre, treùt leân loaïi chai dính kín ñeå laøm phöông tieän di chuyeån ñeán hoøn ñaûo coù ñoài moài. Treân haûi trình quaù xa khoâng theå öôùc tính ñöôïc ñoaïn ñöôøng daøi, töø Phuù Quyù nhaém moät hoøn ñaûo nhoû veà phía ñoâng baéc chaïy tôùi laø nôi coù raát nhieàu ñoài moài xuaát hieän goïi hoøn Vích hay hoøn Vaûy töùc hoøn Ñoài Moài. Ñeán hoøn Vaûy, tröôùc tieân ngöôøi ta cho thaùo gôõ beø ñem ñi giaáu kín, baét moät soá ñoài moài aán ñònh cho naêm ñoù sau khi laáy vaûy thì keát laïi. Töø hoøn Vaûy khôûi haønh thaúng höôùng trieàu ñình Hueá (goïi laø veà Boä) noäp thueá ñoài moài xong môùi ñöôïc trôû veà queâ nhaø ôû haûi ñaûo. Taïi hoøn Vích, vôùi kinh nghieäm giaø daën, vaát vaû, ngöôøi ta laàn theo daáu ñeå baét con ñoài moài. Khoaûng thôøi gian baét ñöôïc con ñoài moài thöôøng keùo daøi ñoâi ba thaùng môùi chaám döùt, do ñoù coù laàn ruûi bò nöôùc daâng lôùn keùo loâi beø tre ñi maát, ngöôøi ta ñaønh phaûi ôû laïi hoøn naøy. Ít laém cuõng vaøi ba naêm, hoïa hoaèn gaëp taøu beø taáp ñeán môùi xin pheùp thaùp tuøng veà queâ quaùn ñöôïc. Vì ôû laïi quaù laâu khoâng coøn quaàn aùo maëc, ngöôøi ta phaûi ñaïp laáy loaïi caây hoang ñoùng khoá che thaân, tìm thöùc aên nhôø taøi thaùo vaùt ñeå qua ngaøy, ruûi ro “thaùc gôûi soáng veà” laø thöôøng tình cuûa cuoäc ñôøi ngöôøi ñi noäp thueá. Töø hoøn Vaûy ra Boä, nhöõng vò ñaïi dieän daân chuùng haûi ñaûo noäp thueá ñoài moài thöôøng gaëp phaûi bao nhieâu gian nan nguy hieåm. Vôùi loaïi thuyeàn beø xa xöa coå loã khoù * Thaønh phoá Hoà Chí Minh. Xem töø Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 6(77). 2009.
68 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 traùnh nhöõng ngoïn soùng ba ñaøo. Ñeán trieàu ñình noäp thueá xong coøn phaûi chôø ñeán muøa gioù Baác thoåi môùi trôû veà haûi ñaûo, neân môùi coù caâu: “Nam ñi Baác veà laø thuaän phong (gioù)”. Ngaøy xöa caùc trieàu vua chuùa ñaõ bieát caùch giöõ con ñoài moài nguyeân veïn treo chôi treân vaùch nhö böùc tranh, taám aûnh duøng trang trí. Ngoaøi ra chöa ñaët thaønh vieäc ñem bieán cheá laøm caùc moùn trang söùc quyù nhö ngaøy nay. Ngöôøi ra ñi ngaøy caøng bieàn bieät, keû ôû nhaø moûi moøn ñôïi troâng vaø keå nhö maát tích hoaëc laøm moài cho bieån caû. May maén ñöôïc caùi ngaøy sum hoïp thì coù ngöôøi chòu caûnh phaân ly ñau ñôùn khaùc: vôï sang ngang vì töôûng choàng ñaõ cheát, con treû nhìn cha thaønh ngöôøi xa laï. Trong moät tröôøng hôïp daãn chöùng cho thaáy söï thaät phuõ phaøng, hieän oâng Phaïm Trí ôû aáp Taây Long Haûi, vò ñaïi dieän ñoàng baøo haûi ñaûo ñi noäp thueá ñoài moài thuôû tröôùc, coøn caát giöõ kyû vaät laø moät oáng caâu baèng loaïi caây boàn boàn moïc taïi hoøn Vích. Nhöõng ai ñaõ töû veà thueá ñoài moài hoaëc song toaøn trong ngaøy veà ñöôïc tieáp ñoùn töng böøng nhö ñaïi hoäi, thaûy ñeàu ñöôïc toaøn daân ñaûo Phuù Quyù lieät danh coâng ñöùc muoân ñôøi. Tieáp theo thueá vaûy ñoài moài, ngöôøi daân ñaûo Phuù Quyù coøn phaûi noäp thöù thueá cuûa thôøi kyø thöù hai laø thueá maém côm. Maém côm laø moät loaïi caù côm ñöôïc cheá bieán döôùi hình thöùc muoái maém vaø trôû thaønh maém maën, goïi maém côm. Thueá maém côm aán ñònh cho moãi ngöôøi daân ñinh ñaûo Phuù Quyù phaûi noäp moät gheø ñöôøng (thöù huõ baèng saønh thöôøng duøng ñöïng ñöôøng) daän vaøo vöøa moät kyù maém. Maém cuõng nhö nöôùc maém saûn xuaát nhieàu nhaát taïi Bình Thuaän laâu nay naém giöõ vai troø ñoäc toân so vôùi caùc tænh khaùc doïc mieàn duyeân haûi Trung Phaàn. Töø xöa, maém ñöôïc haàu heát moïi ngöôøi öa chuoäng naâng leân haøng thöù nhöùt trong soá caùc saûn phaåm thuaàn tuùy ñòa phöông. Do ñoù, caùc vò vua chuùa ñaõ nhaém vaøo taùnh chaát ñaëc bieät naøy cuûa maém ñeå aùp duïng cho ñoàng baøo haûi ñaûo theo leä naïp thaønh thöù saéc thueá thöôøng nieân. Giai ñoaïn choùt cuûa saéc thueá ñinh ñöôïc thi haønh taïi haûi ñaûo laø thueá vaûi Hoøn töùc Baïch boá. Thueá vaûi Hoøn daønh cho nhöõng ñoàng baøo ngheøo khoâng khaû naêng ñoùng thueá, töï deät laáy thöù vaûi naøy ñeå noäp goïi laø vaûi thueá. Moãi caây (khuùc) vaûi Hoøn phaûi laø thöù ñaëc bieät daøi 6 thöôùc, ngang 6 taát deät vôùi loaïi chæ nhoû sôïi mòn maøng, giaù töông ñöông hoài aáy vôùi 1 quan tieàn. Laø moät loaïi vaûi raát toát vaø beàn, vaûi Hoøn ñöôïc trieàu ñình Hueá söû duïng trong caùc cuoäc leã teá Nam Giao, may quaàn aùo maëc cho lính Khoá xanh thuoäc Phaùp. Tuïc truyeàn raèng, vua Gia Long töøng bò quaân Taây Sôn röôït chaïy vaøo tôùi ñaûo Phuù Quyù vaø ôû laïi ñaây moät thôøi gian ñeå “nghi binh”, ñeán khi quaân Taây Sôn vaøo ñeán ñaûo thì vua Gia Long ñaõ loït qua ngaû vònh Xieâm La ñaõ hai ngaøy. Veà sau, vì caûm thöông daân coù loøng giuùp vua, neân Ngaøi môùi daønh thöù thueá vaûi Hoøn cho nhöõng ngöôøi ngheøo phaûi noäp maø thoâi (?). ÔÛ vaøo thôøi kyø maø caùc thoå haøo ñòa phöông haûi ñaûo tuy giaøu coù vôùi quyeàn löïc saün beân mình, nhöng khoâng heà caäy theá hieáp ñaùp daân laønh, vì thoâng caûm hoaøn caûnh khoå sôû maø ñoàng baøo phaûi gaùnh chòu qua caùc thöù saéc thueá. Nhôø vaäy, nhöõng kyø haøo ñòa phöông ñaõ xin ñaëc ôn daønh cho ñoàng baøo haûi ñaûo ñöôïc phaàn deã daõi trong vieäc noäp thueá vaûi Hoøn. Ngöôøi ta nhaéc laïi raèng caùc theû baøi chæ khi ñöôïc phaùt ra ñeàu coøn caát giaáu
69 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 laïi moät nöûa (ví duï 200 daân ñinh thì 100 ngöôøi coù theû). Moät soá trai ñinh trong laøng ñöôïc caùc Xaõ tröôûng caát theû “duøm” goïi laø giaáu daân töùc daân laäu hay daân ngoaïi boä, ñeàu phaûi noäp thueá nhöng chæ vôùi taùnh caùch töôïng tröng maø thoâi. Soá tieàn töôïng tröng naøy sung vaøo quyõ khaùnh tieát haøng naêm taïi caùc ñình laøng. Maët khaùc, moãi khi vaøo ñaát lieàn hoï trao nhau söû duïng theû baøi chæ theo loái chuyeàn tay töø 5 tôùi 10 ngöôøi, moät hình thöùc aên gian nhaø nöôùc baûo hoä, qua maët luoân caû caùc thaùm töû Ty Lieâm phoùng Phan Thieát heát söùc deã daøng. Bònh dòch haïch ÔÛ ñaûo Phuù Quyù bònh dòch haïch tröôùc kia xaûy ra thöôøng xuyeân haøng naêm vaøo khoaûng töø thaùng 10 ñeán thaùng 2 môùi döùt. Naêm 1925 ñöôïc keå laø naêm lòch söû cuûa bònh dòch haïch ñaõ gieát cheát raát nhieàu daân chuùng treân ñaûo, cô hoà nhö saép bò tieâu dieät. Thoaït tieân, ngöôøi ta thaáy voâ soá chuoät nhoû côõ baèng ngoùn tay xuaát hieän traøn ñaày töø ñaát raãy ñeán chaân nuùi, nhaø cöûa, ruoäng vöôøn, heûm hoùc, noùi toùm laø khaép caùc nôi taïi Phuù Quyù. Chuùng caén phaù haàu heát caùc loaïi hoa maøu laøm hö haïi muøa maøng naêm ñoù, ñuïc khoeùt loã hang, gaây thieät haïi naëng veà vaät chaát. Baáy giôø coù gia ñình caû nhaø cheát khoâng coøn moät ñöùa treû, trong moät ngaøy cheát luoân caû xoùm haøng traêm ngöôøi khoâng kòp choân thaây. Moät toå chöùc töø thieän laáy teân laø “Ban laøm phöôùc” do oâng Nguyeãn Quen, thaân sinh oâng Nguyeãn Taïc hieän nguï taïi aáp Taây Long Haûi, ñaõ nhaän vieäc vaø phaùt nguyeän xin cho bònh dòch sôùm chaám döùt seõ cuùng taï thaàn linh baèng con traâu. Ban laøm phöôùc coù nhieäm vuï lo mai taùng choân caát nhöõng ñoàng baøo xaáu soá khoâng thaân nhaân, tieâu dieät vaø choân vuøi xaùc chuoät vôùi söï tích cöïc haêng say. Nhaän ñöôïc tin bònh dòch hoaønh haønh khuûng khieáp, moät ñoaøn y teá tænh do y taù Ung Vaên Vy höôùng daãn ñeán ngay ñaûo thöïc hieän coâng taùc dieät tröø naïn dòch. Phaùi ñoaøn giaûi thích söï nguy hieåm cuûa bònh dòch vaø caàn ñöa caùc bònh nhaân ñeán beänh xaù coù ñaày ñuû thuoác men ñieàu trò. Nhöng nhaän thaáy ngöôøi vaøo beänh xaù cheát quaù nhieàu, daân chuùng hoaûng sôï khoâng daùm chôû ngöôøi ñau ñeán nöõa. Vì ñeå giaáu ôû nhaø, neân gaây theâm söï truyeàn nhieãm nhanh choùng cho nhöõng nhaø beân caïnh. Nhöõng ñoàng baøo baát tuaân naøy ñeàu bò phaït vaï baèng hieän kim. Phaùt ñoäng chieán dòch dieät chuoät, oâng Ung Vaên Vy cöû thaày thô laïi ôû Tuy Phong ra ñaûo mua chuoät vaø ñuoâi chuoät. Ñieàu kieän ñaët mua 1 ñuoâi chuoät giaù ½ xu vaø 1 chuoät con cheát nhuùng voâi phôi khoâ thì traû 1 xu. Töùc thì, keû cuoác ngöôøi baãy ruû nhau ra raãy tìm chuoät ñeå naïp. Nhôø vaäy naïn chuoät môùi chaám döùt cho ñeán nay. Naïn ruoài Tieát noàm Nam khoâng gioù goïi laø laùng töùc eâm, thì coù ruoài voâ soá keå. Traùi laïi muøa gioù Baác gioù thoåi nhieàu thì chæ giaûm suùt phaàn naøo thoâi. Coù ngöôøi töï môû chieán dòch thu heïp trong phaïm vi gia ñình, keát quaû cöù moãi noùc gia moät ngaøy dieät ñöôïc trung bình moät soá ruoài caân naëng töø 1 ñeán 2 kyù loâ. Nhöng vì khoâng ñöôïc söï höôûng öùng cuûa baø con beân caïnh môùi naåy sinh söï so bì: “Coù ai chòu gieát ruoài ñaâu maø mình gieát roài chuùng trôû laïi nhö khoâng”, theá roài chieán dòch naøy töï noù bò ñaøo thaûi, giuùp ruoài theâm cô hoäi sinh saûn ngaøy moät gia taêng. Ñoàng baøo Phuù Quyù cho raèng tuy coù nhieàu ruoài thaät, nhöng khoâng nguy
70 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 hieåm (?), neáu truyeàn nhieãm chaát ñoäc thì daân ñaûo ñaõ cheát heát khoâng coøn. Du khaùch heát söùc ngaïc nhieân khi thaáy ñoàng baøo khoâng gôùm ruoài, khoâng coi ruoài laø gioáng vaät coù haïi, thaûn nhieân ñeå ruoài ñaäu haøng chuïc haøng traêm con treân moãi thöùc aên roài thaûn nhieân thöôûng thöùc ngon laønh. Ngöôøi lôùn ñaõ vaäy, treû con môùi ñaùng thöông haïi hôn! Ruoài ñaäu treân ñaàu, khoùe maét, treân muõi, treân mieäng, treân baùnh keïo cuûa chuùng ñang aên. Theá maø töø laâu nay khoâng ai ñeà xöôùng vaán ñeà traùnh ruoài, tröø ruoài, khoâng ai ñeà nghò moät caùch thieát thöïc hôn ñeå xin chaùnh quyeàn trôï giuùp, khoâng ai chæ baûo ñoàng baøo söï nguy hieåm do ruoài mang ñeán. Phong tuïc taäp quaùn Ngöôøi daân ñaûo Phuù Quyù tuy cuøng chung goác tích, thoå ngöõ, taäp quaùn vaø toân giaùo vôùi ñoàng baøo luïc ñòa, nhöng vaãn coù nhöõng ñieåm khaùc bieät laï luøng. Veà gioïng noùi ta thaáy ñaõ thay ñoåi raát nhieàu, trong caùch phaùt aâm taïi 3 xaõ treân ñaûo ñeàu coù 3 gioïng khaùc nhau maø ngöôøi ta baûo raèng do aûnh höôûng cuûa nöôùc Cöùng. Moät soá ñoàng baøo aáp Taây Long Haûi (Xoùm Baõi Döøa) coù gioïng noùi nheï vaø nhanh, ñoïc sai, vieát ñuùng danh töø. Ví duï, tieáng HEÁT noùi HÔÙT, chöõ RÔÙ noùi DÔÙ, A ñoïc thaønh E, rieâng chöõ V thì phaùt aâm raát ñuùng gioïng. Do söï ñoàng hoùa ngöôøi Chaøm, vaøi taäp tuïc lai Chieâm Thaønh vaãn coøn giöõ ñöôïc cho ñeán nay qua loái maëc, bòt khaên, ñeo kieàng, ñeo voøng, aên traàu laø cuûa ñoàng baøo xoùm Chaøm goïi xoùm Baø Chuùa aáp Taây Long Haûi ñeå laïi. Ngoaøi ra, thoùi quen mang guøi coøn cho raèng gioáng ñoàng baøo Thöôïng. ÔÛ ñaây chieác guøi coù raát nhieàu coâng duïng ñeå lieân laïc töø xaõ naøy qua xaõ khaùc, ñöïng cuûi nhaët ñöôïc vaø mua saém caùc nhu yeáu phaåm haøng ngaøy. Mang guøi ñeå thay gaùnh goàng böng xaùch laø loái soáng coå truyeàn cuûa ñoàng baøo Phuù Quyù, cho neân coù caâu: “Ngoaøi ñaûo thaáy vaäy maø vui Ñi ñaâu cuõng coù chieác guøi sau löng” Tuïc cuùng nhaø môùi coøn khaùc laï ôû choã duø ngöôøi hoï haøng hay khaùch laï chaêng nöõa cuõng ñöôïc môøi tham döï. Ngöôøi ta cuùng taï baèng 1 heo vaø ñuùng vaøo giôø Söûu (2 giôø saùng) ñeán 5 giôø laø baét ñaàu môøi thöïc khaùch ñeán xôi, ruûi nguû queân thì coi nhö khoâng döï tieäc. Leã cöôùi hoûi vaãn coøn ñöôïc duy trì theo taäp quaùn coå truyeàn, tuy nhieân khoâng gioáng nhau veà hình thöùc aùp duïng ôû töøng ñòa phöông cuûa 3 xaõ. Caùch thöùc hoûi vôï cuûa hai xaõ Long Haûi vaø Nguõ Phuïng cho thaáy ngoaøi maâm traàu huõ röôïu, ñeán ngaøy cöôùi coøn coù leä cuùng oâng baø tuïc goïi Phaït baøn thôø vôùi 1 coã xoâi, 1 con gaø luoäc. Leã beân ñaøng gaùi coøn phaûi saém theâm 1 khay traàu cau thöù hai goàm 1 ñoâi ñeøn, 1 xò röôïu vôùi 100 ñoàng baïc maët goïi laø naïp leã Laêng nha. Vieäc laäp hoân thuù ñöôïc khai dieãn tröôùc söï hieän dieän ñoâng ñuû hai hoï vaø oâng mai tröôùc khi ñöa coâ daâu veà nhaø choàng. Ñaëc bieät trong vieäc toå chöùc ñaõi ñaèng thì ñöôïc beân nhaø gaùi hoaøn toaøn phuï traùch. Gia ñình naøo khoâng khaù giaû thì giaûn dò hoùa vôùi coã xoâi, con gaø luoäc. Cuùng xong thì chaët nhoû ra môøi oâng mai cuøng gia ñình cha meï hai beân moãi ngöôøi gaép moät mieáng goïi laø ñuû leã. Ñoái vôùi xaõ Tam Thanh thì tuïc naøy coù theâm phaàn röôøm raø theo tuïc xöa. Ñaøng gaùi baét buoäc ñaøng trai phaûi chòu lôøi baèng ñoâi boâng tai hoaëc sôïi daây chuyeàn vaø quaàn aùo maëc. Khi Phaït baøn thôø coøn theâm maâm traàu huõ röôïu, ngoaøi
71 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 ra coù hai loïng che oâng mai vaø cheù röôïu khieâng qua nhaø ñaøng gaùi. Taïi ñaây coù toå chöùc tieäc traø linh ñình khoaûn ñaõi. Cuoái cuøng, coâ daâu chaøng reã phaûi tôùi laïy taï oâng mai vaø oâng thaày coi ngaøy cöôùi roài sau ñoù môùi ñöôïc veà nhaø choàng. Trong ngaøy Teát Nguyeân ñaùn ñaàu naêm, ngöôøi ta coù leä tôùi nhaø ñeå chuùc nhau, tuøy theo caáp baäc hoï haøng quyeán thuoäc söûa ñoåi thaønh töø xöng hoâ vôùi lôøi thô vaén: “Toâi ñeán ñaây laø moàng moät Teát Tieàn nong voâ soá Naêm cuõ ñaõ heát Daï daï naêm nay trôøi ñoä Böôùc tôùi ñaàu xuaân Chuùc caùi möøng nhaø Yeåm cöïu nghinh taân Möøng tuoåi oâng baø Xoâ taø tröø mî Vôï choàng aên uoáng xöôùng ca no ñuû Ñaøo phuï vaïn hoäi Tröôøng thoï soáng laâu Khôûi caùnh taân xuaân Moïi ñaâu coù ñöùc Laáy caây Tieâu tuøng Moãi ñöùc moãi nhieàu Laøm caây Thoï giaûo Laøm aên nhieàu baïc nhieàu tieàn Phuïng khaûo ñôn trì Minh nieân naêm môùi Phaùn chi ly Daï, ñieàu laønh ñem tôùi Chuùc cho vôï choàng anh Ñieàu döõ toáng xa Soáng tôï linh quy Thöôïng muïc haï hoøa Baø sang haïc taùn Phong ñeàu vuõ thuaän Nieân cao ñaûng ñaûng Daï, roài toâi chuùc sang Ñòa haäu khoâi khoâi Naêm môùi ñaëng chöõ thaùi hoøa Laøm aên cuûa caûi voâ hoài Nöôùc Vieät Nam an cö laïc nghieäp”(*) Döùt lôøi, gia chuû vui veû caûm taï ñaùp laïi vôùi ly röôïu möøng xuaân hoaëc lì xì ñeå laáy heân trong tin töôûng suoát naêm tieàn voâ nhö nöôùc! Nhöõng söï kieän khaùc bieät Töø naêm 1945 trôû veà tröôùc, nhaø cöûa ôû haûi ñaûo thöôøng bò côn gioù Baác haøng naêm thoåi “saêng” [thoåi raát maïnh] vaøo caùc thaùng 11, thaùng Chaïp laøm tung bay hö suïp deã daøng. Ñoù laø nhöõng caên nhaø tranh caát theo loái “oå cöôõng” troáng gioù töù beà, ñòa phöông goïi laø nhaø “oáp”. Ñeå ñeà phoøng, ngöôøi ta xaây nhaø saâu döôùi maët ñaát chöøng 1 thöôùc 50 chung quanh coù haøng caây cuû (gioáng laù boà ñeà). Caây cuû coù theå caûn gioù, laù cho boø aên, caønh phôi khoâ chuïm cuûi, thaân caây ñeõo laøm caøy raát chaéc. Moät soá nhaø khaùc thì aåm thaáp luïp xuïp, treân traàn gaùc ñaø caây, boû caø taêng treùt ñaát seùt neân goïi nhaø ñaát. Beân trong loùt vaùn chöøa nhöõng keõ hôû nhoû nhoå nöôùc queät traàu, moãi naêm doïn queùt moät ñoâi laàn laøm veä sinh. Ngöôøi ta tính raèng hoài aáy chæ coù 1% nhaø ngoùi thuoäc haïng trung löu khaù giaû maø thoâi. Do ñoù haàu heát ñoàng baøo ñòa phöông haøng naêm ñeàu caàn kieäm döï tröõ tieàn baïc môùi coù moät maùi nhaø töông ñoái khang trang chaéc chaén choáng laïi nhöõng côn gioù loác baát ngôø. Töø naêm 1955 ñeán cuoái naêm 1962, trong tinh thaàn töông thaân töông trôï, ngöôøi ta toå chöùc laøm vieäc “vaàn coâng” töùc xaây nhaø theo theå thöùc luaân phieân xoay vaàn laãn nhau ñeå traû coâng chöù khoâng traû tieàn, ñoàng thôøi töï ñuùc gaïch ngoùi, duøng vaät lieäu coù ngay treân ñaûo nhö ñaù quaùnh (ñaù chai) ñeå hoaøn thaønh, Taøi lieäu do oâng Traàn Vaên Phô ôû aáp Taây Long Haûi cung caáp. (LHL). *
72 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 ngoaøi vaät lieäu phaûi mua nhö ciment, caây goã. Chung quanh ñeàu coù döïng töôøng gaïch hoaëc baèng lôùp ñaù taøn ong laáy ôû bieån ñeå chaén gioù. Töø naêm 1963 ñeán nay (1970) ñaõ coù treân 80% caên nhaø ngoùi traùng leä thoaùt thai töø loái kieán truùc coå loã, laøm taêng veû ñeïp thô moäng cho ñaûo Hoøn. Taïi haûi ñaûo khoâng coù coïp huøm, thuù döõ, chæ coù thoû, traên to nhöng khoâng haïi ngöôøi, thænh thoaûng coù loaïi chim “sao saùo saønh” cuøng ñoâi ba chim seû bay löôïn roài bieán maát. Con reát ñòa phöông coøn goïi reáp to côõ hai ngoùn tay, daøi 2 taác ñoû nhö löûa, ban ñeâm thöôøng theo aùnh saùng ñeøn cuûa nhaø vöôøn xaùch tay soi ñöôøng troâng coi raãy. Neáu bò caén phaûi chæ bò ñau nhöùc tyù thoâi, traùi laïi ngöôøi troâng thaáy laàn ñaàu thì khieáp vía. Ñaëc ñieåm cuûa raén ôû ñaây coù 3 loaïi laø raén roi töùc raén luïc ôû ñaát lieàn, raén hoå vaø raén moái khoâng coù noïc ñoäc. Caùc nhaø raãy ñi laøm lôõ khuya khoâng veà kòp coù theå nguû laïi vöôøn bình yeân. Cho neân töø xöa ñeán nay, ngöôøi ta chöa heà nghe noùi raén caén cheát ngöôøi treân haûi ñaûo. Treû em baét raén caàm chôi laø thöôøng. Haøng naêm vaøo khoaûng thaùng 3, thaùng 4 thì tieát trôøi oi böùc baét ñaàu. Veà ñeâm, phaàn ñoâng ñoàng baøo ôû gaàn meù bieån ñöa nhau ra baõi nghæ ngôi, cöûa nhaø boû ngoû, con treû traàn truoàng laên döôùi ñaát nguû ngon laønh. Do aûnh höôûng cuûa khí trôøi trong saïch bao truøm, ñaûo Phuù Quyù coù tieáng töø laâu khoâng coù gioù ñoäc gaây ra chöùng truùng gioù nguy hieåm ñeán taùnh maïng nhö trong ñaát lieàn. Ñoàng baøo haûi ñaûo chöa heà bieát bònh truùng gioù laø gì! Noùi ñeán gieáng Tieân ôû aáp Taây Long Haûi laø ngöôøi ta lieân töôûng ñeán nhöõng nhoùm di daân troâi daït tìm ñöôïc nöôùc uoáng roài truyeàn tuïng cho laø nöôùc tieân neân môùi goïi laø gieáng Tieân. Gieáng naøy nguyeân laø moät vuõng nöôùc ngoït trong vaét, boû caây kim cuõng troâng thaáy roõ, nay ñöôïc xaây thaønh cao raùo haún hoøi, muøa möa nöôùc ngaäp traøn tôùi mieäng, bình thöôøng beà saâu ñoä 5, 7 thöôùc. ÔÛ ñaûo Phuù Quyù coù raát nhieàu gieáng coâng coäng, daønh caû aên laãn uoáng, beân caïnh coù baûng treo haøng chöõ “Caám taém giaët, baát tuaân phaït 120 ñoàng”. Rieâng ôû An Hoøa vaø Phuù Myõ thì coù 2 gieáng nöôùc ñuïc thöôøng goïi “nöôùc heán” theo ñòa phöông. Treân ñaát ñaûo coù 2 xaõ troàng döøa, muoán aên döøa ngon phaûi löïa Tam Thanh, traùi laïi nöôùc uoáng thì thua Nguõ Phuïng. Vì vaäy ca dao coù caâu: “Döøa Trieàu Döông baèng möôøi Nguõ Phuïng” Trong khi: “Baùt nöôùc Nguõ Phuïng hôn Tam Thanh maáy laàn” Caùc coâ thieáu nöõ Trieàu Döông (Tam Thanh) thöôøng toû ra hieáu khaùch vôùi nhöõng ai xa laï muoán tìm hieåu ñòa phöông mình: “Trieàu Döông ai thöông thì xuoáng” Nhöng tröôùc ngöôøi ñeïp Trieàu Döông xa luïc ñòa, chaøng trai chaúng muoán rôøi chaân vôùi caâu ñaùp ñaày duyeân daùng: “Trieàu Döông ñoäng caùt quaù cao Vì em anh phaûi lao ñao theá naøy” Noâng saûn chính cuûa ñoàng baøo haûi ñaûo laø baép. Taïi khaép caùc tö gia vaø ôû nôi coâng coäng ñeàu coù nhöõng coái giaõ baép gioáng loaïi giaõ gaïo beân caïnh vöôøn traàu xanh xanh. Ngöôøi ta giaõ laáy loûi (côm baép) ñeå aên, voû (caùm baép) daønh
73 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 nuoâi heo vaø cuøi baép phôi khoâ thay than cuûi. Caây baép ñöôïc coät thaønh boù döïng quanh væa heø ñeå khoâ chuïm, laù beï (laù baép) cho boø aên vaø ñeå uû laøm phaân boùn raãy. Nhöõng caâu haùt daäm, lô ñöa tình sau ñaây noùi leân taàm quan troïng cuûa nguoàn lôïi lôùn ôû Phuù Quyù: “Chò kia bôùi toùc ñuoâi gaø Anh kia giöït laïi hoûi nhaø chò ñaâu Nhaø chò coù caây boâng caàu (caây maûng caàu) Coù coái giaõ gaïo vöôøn traàu moät beân” Baép Phuù Quyù laø moùn aên thuaàn tuùy cuûa moïi giôùi ñoàng baøo. Ngöôøi ta ñang ñaët mua maùy xay baép trong chöông trình khueách tröông cho nuoâi heo. Vôùi soá caây vaø beï baép hieän höõu khoâng ñuû cung öùng nhu caàu than cuûi, ngöôøi ta phaûi duøng nhöõng ngoïn choâng (thaân caây döùa gai) laøm löûa. Ñaûo Phuù Quyù khoâng coù vieäc ñaàu cô leân giaù, lyù do cho thaáy ghe thuyeàn di chuyeån voâ ra luïc ñòa baát thöôøng neân khoâng baét ñöôïc tin haøng khan hieám. Vôùi ngoùt 10.000 daân treân ñaát ñaûo maø khoâng coù ai laøm thòt heo baùn haøng ngaøy ôû chôï. Heo thòt ôû ñaây nuoâi vôùi taùnh caùch khaù quy moâ, chæ ñeå daønh cuùng teá, soá coøn laïi ñeàu baùn vaøo Phan Thieát. Ngöôøi daân haûi ñaûo sinh hoaït moät caùch thoâ sô coå loã cuûa ngaøy tröôùc nhö treû em khoâng chòu ñi hoïc, sanh ñeû duøng keùo caét ruùn, meâ tín duøng nöôùc laõ phuø pheùp trong chöõa beänh... Ngaøy nay, ngöôøi ta saün saøng tieáp nhaän aùnh saùng vaên minh töø khaép nôi mang tôùi, nhöng coù ñieàu “nhaäp gia tuøy tuïc, nhaäp soâng tuøy khuùc”, ôû ñaây “deã aên khoù ôû” neáu khoâng chòu khoù tìm hieåu nhöõng taäp tuïc quen thuoäc töø xöa cuûa ngöôøi daân. Di tích lòch söû Mieáu Baø Chuùa vaø di tích Chieâm Thaønh Tuïc truyeàn raèng xöa kia Baøn Tranh Vöông, moät vò coâng chuùa Chaøm laàm loãi bò vua cha [coù leõ laø vua Indravarman (918-959)] phaït ñaøy tôùi moät nôi hoang vaéng vuøng haûi phaän. Theo höôùng baéc, chieác beø tre ñöa coâng chuùa cuøng moät soá gia nhaân trung tín ñeán haûi ñaûo khoâng ngöôøi ôû vuøng bôø bieån aáp Taây Long Haûi, Phuù Quyù ngaøy nay. Sau 3 naêm, vua cha hoái haän truyeàn leänh cho quaàn thaàn kieám tìm coâng chuùa, soá ngöôøi ñi ñaõ tìm gaëp nhöng coâng chuùa khoâng veà trieàu maø ôû luoân nôi hoang ñaûo. Baøn Tranh Vöông ñem ruoäng ñaát phaân phoái cho soá daân Chaøm, veà sau soá ñoàng baøo Chaøm naøy khoâng theo kòp söùc baønh tröôùng quaù maïnh vaø quaù nhanh cuûa nhoùm ngöôøi Vieät ñaàu tieân ôû vuøng duyeân haûi Trung Phaàn troâi daït vaøo haûi ñaûo roài ñoàng hoùa luoân daân toäc Chaøm ñeán ngaøy nay. Baøn Tranh Vöông khi cheát hieån Thaàn cöùu daân ñoä theá. Cho ñeán naêm Minh Maïng ñeä nhaát nieân (1820), Baø ñöôïc nhaø vua phong saéc Baøn Tranh Vöông hieån voûng chi thaàn. Di tích ngoâi mieáu thôø goïi mieáu Baø Chuùa, ñöôïc daân chuùng ñòa phöông laäp taïi aáp Taây Long Haûi, nôi Baø ñaët chaân ñaàu tieân khi ñeán ñaûo. Mieáu Baø Chuùa nguyeân tröôùc lôïp tranh luïp xuïp, ñeán naêm 1959 thì ñöôïc truøng tu kieán thieát, haøng ngaøy ñeàu coù thaäp phöông baù taùnh ñeán chieâm baùi vôùi loøng ngöôõng moä chaân thaønh. Trong mieáu Baø, ngoâi moä choân ngay döôùi baøn thôø, treân coù taám bia baèng
74 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 ñaù maøi, loaïi ñaù duøng ñeå maøi dao laáy ôû ngoaøi khôi ñaûo Phuù Quyù, khaéc chöõ THAÀN to lôùn ôû giöõa vaø khoâng coù daáu hieäu naøo khaùc thuoäc ngaønh ñieâu khaéc Chaøm (Sanscrit) ngoaøi hai caâu lieãn taû höõu treo tröôùc hai göôm baùu cuûa Baø. Hai caâu lieãn naøy ñöôïc phieân aâm nhö sau: Ñöôøng trung thaùnh hieån hoä leâ daân Trieàu noäi thaàn linh an thaäp nhaát Di tích Chieâm Thaønh treân haûi ñaûo hieän coøn coù xoùm Chaøm, tuïc goïi xoùm Baø Chuùa aáp Taây Long Haûi vôùi vuøng ñaát raãy döôùi chaân nuùi Cao Caùt. ÔÛ ñaây coù nhöõng thöûa ñaát troàng hoa maøu raát xanh toát, hình aûnh tröôùc kia laø ruoäng Baø caáp phaùt cho daân Chaøm troàng luùa. Cuøng trong phaïm vi mieáu Baø Chuùa coøn raát nhieàu ngoâi moä cuûa ñoàng baøo Chaøm xaây theo kieåu Maõ chaø vung thöôøng thaáy treân ñaát lieàn thuoäc Phan Rang, Phan Rí. Ngöôøi Chieâm Thaønh coù leä chia cuûa cho ngöôøi cheát vaø choân theo quan taøi. Luùc coù thaân nhaân qua ñôøi, hoï hoïp nhau chia cuûa. Ngöôøi baát haïnh coù moät phaàn tuøy theo ñòa vò vaø söùc laøm vieäc trong gia ñình. Bao nhieâu cuûa caûi aáy ñöôïc ñoåi thaønh vaøng neùn ñeå caïnh xaùc cheát. Coù ngöôøi daën con chaùu laáy vaøng laøm nhöõng hình töôïng nhö thuù vaät nhoû, traùi caây. Do ñoù, taát caû ngoâi moä cuûa ngöôøi Chaøm ñeàu coù vaøng, nhieàu ít tuøy theo gia caûnh. ÔÛ ñaây ngöôøi Chaøm choân xaùc cheát xong cuõng ñaép naám nhö ta. Coù ngöôøi caém taám bia baèng ñaù ong, hoaëc xaây moät ngoâi thaùp nhoû baèng gaïch thöôøng. Traûi qua maáy traêm naêm rôøi boû ñaûo ñeán nay coù moät soá phaàn moä khoâng coøn giöõ veïn nguyeân hình. Ñoàng baøo Phuù Quyù keå laïi raèng luùc ngöôøi Vieät baét ñaàu traøn ngaäp laán aùp ngöôøi Chaøm ôû haûi ñaûo, haàu heát naïn nhaân phaûi gaáp ruùt tìm caùch chaïy traùnh khoâng theå mang theo heát taøi saûn ñöôïc. Hoï beøn cuøng nhau ñaùnh vaøng thaønh nhieàu loaïi traùi caây nhö naûi chuoái, buoàng cau, baép chuoái, cam, quyùt, maûng caàu, döøa, oåi... ñem boû xuoáng moät gieáng nöôùc roài xaây laáp laïi. Nôi ñaây nguyeân laø moät caùi gieáng goïi gieáng Tieân cuûa ngöôøi Chaøm thuoäc phaïm vi ruoäng Baø caùch mieáu thôø chöøng 1.000 thöôùc, laáy nöôùc chuyeân trò caùc chöùng beänh nan y vaø gheû lôû cuûa ñoàng baøo luùc baáy giôø. Caùc baùu vaät naøy laø cuûa caû xoùm Chaøm ngaøy tröôùc ñaõ ñöôïc thö phuø eám ñoái tröôùc khi choân laáp thöôøng goïi laø phong thaàn giöõ cuûa nhö ngöôøi Trung Hoa. Hoï tin töôûng tuyeät ñoái vaøo uy linh caùc vò thaàn giöõ kho vaøng duø traûi qua haèng bao nhieâu traêm naêm maø thaàn löïc cuõng vaãn coøn. Trong quyeån gia phaû cuûa moät gia ñình ñoàng baøo Chaøm löu laïc, thaân nhaân coøn nguï taïi aáp Taây Long Haûi baây giôø, hieän caát giöõ ôû xaõ Phan Rí, quaän Hoøa Ña coù ghi “maät hieäu” ñeå tìm vaøng choân giaáu ôû gieáng Tieân goïi laø moät “ñaäm huù”. Ñaäm huù naøy laø moät tieáng huù nghe raát naõo nuøng phaùt ra töø mieáu Baø Chuùa voïng ñeán gieáng Tieân nghe ñöôïc, töùc laø ñòa ñieåm coù choân vaøng. Ngaøy nay daáu veát chæ laø vuøng hoang vu vôùi lôùp ñaát caùt maøu baèng phaúng khoâng theå tìm ra ñöôïc choã choân vaøng, neáu khoâng phaûi thaân nhaân ngöôøi coù gia phaû. Trong soá ngöôøi Vieät ñöôïc vaøng Chieâm Thaønh, ta coù theå chia laøm 3 thaønh phaàn: tình côø, coá yù vaø ñöôïc ngöôøi khuaát maët goïi cho. Ñaûo Phuù Quyù coù raát nhieàu tröôøng hôïp khaùc bieät hoaëc töông töï xaûy ra nhö ôû haàu heát ñaát ñai thuoäc giang sôn cuõ cuûa Chieâm Thaønh ngaøy tröôùc. Nhöõng ngöôøi laøm raãy, nhaø vöôøn ôû quanh xoùm Chaøm Long Haûi trong khi cuoác ñaát troàng khoai, ñaøo doâng(*) aên thòt, thöôøng gaëp phaûi vaøng Chaøm. Ñaïi loaïi nhöõng moùn ñoà baèng vaøng nhö baép chuoái to baèng thaät, buoàng cau 30 traùi, hoøn bi ñoàng tieàn to
75 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 baèng khu cheùn daøy ñoä 5 ly khaéc chöõ buøa Chaøm, töôïng Phaät, töôïng thaàn. Kyõ thuaät ñaõi vaøng, vaø naáu vaøng cuõng nhö khaûm vaøng cuûa ngöôøi Chaøm xöa kia ñaõ tieán vôùi trình ñoä khaù cao. ÔÛ aáp Quyù Thaïnh (Nguõ Phuïng) coù vôï choàng baø A, trong luùc ñaøo ñaát xaây chuoàng boø gaëp moät caùi huû baèng saønh raát ñeïp trong ñöïng naûi chuoái, buoàng cau, con cua, böôm böôùm vôùi maøu reâu moác baùm xanh dôøn nhöng trong ruoät thì maøu vaøng ñoû oái. Ngöôøi ñöôïc vaøng ôû vaøo thaønh phaàn tình côø naøy boãng trôû thaønh tieåu phuù oâng giaøu coù. Nghe ñaâu chaúng bao laâu ngöôøi choàng phaùt ñau roài cheát moät caùch thaûm thöông. Taïi xoùm Chaøm aáp Taây Long Haûi ñeán nay vaãn coøn giöõ ñöôïc taäp quaùn caát nhaø theo kieåu ngöôøi Chaøm ôû Balaùp (Phan Rang), caùch doïn aên cho khaùch khi quaây côm cuùng kî phaûi 4 chöù khoâng ñöôïc 5 ngöôøi. Caùc thieáu nöõ, treû con coøn ñeo kieàng ñoàng, voøng baïc. Caù OÂng Voi (OÂng Nam Haûi) Veà vieäc thôø cuùng caùc vò thaàn linh bieån caû, caùc xaõ treân ñaûo ñeàu coù laäp laêng ñeå thôø. Danh töø laêng ôû ñaây ñöôïc ñòa phöông hoùa laâu ñôøi khaùc vôùi laêng daønh cho moä caùc vò ñeá vöông. Ngoaøi ra coøn coù nhöõng “vaïn” laø nôi caát giöõ caùc saéc phong caù Voi vaø cöû haønh leä cuùng haøng naêm treân ñaûo. Taïi xaõ Tam Thanh coù 2 vaïn Myõ Kheâ vaø An Thanh (Trieàu Döông), vaïn Quyù Thaïnh, vaïn Thöông Haûi xaõ Nguõ Phuïng, vaïn Nhoû ôû aáp Ñoâng vaø vaïn Lôùn ôû Taây Long Haûi. Ñoái vôùi ngö daân haûi ñaûo, taäp tuïc thôø cuùng caù OÂng Voi (OÂng Nam Haûi) ñaõ aên saâu vaøo tieàm thöùc hoï töï laâu ñôøi. Do ñoù, caû hai giôùi noâng gia, ngö phuû thaûy ñeàu troïng thôø caù OÂng Voi vaø Thaày Naïi. Taïi aáp Taây Long Haûi coù laêng thôø OÂng Nam Haûi goïi laêng Long Haûi, nôi thôø moät vò Ngoïc long ngö (Caù ngaäm ngoïc). ÔÛ Tam Thanh coù hai laêng Hoäi An, Trieàu Döông vaø laêng Coâ Myõ Kheâ. “Coâ” laø loaøi caù Voi caùi khi töû (cheát) ñöôïc an taùng ñeàu tieán vaøo laêng ñeå thôø thì goïi laêng Coâ, trong khi laêng noùi chung ñeå chæ caù Voi ñöïc töùc ngaøi Nam Haûi hay goïi OÂng Ngaøi. Xaõ Nguõ Phuïng coù caùc laêng ôû xoùm Coäi Phuù Myõ, An Hoøa, Thöông Haûi, Haûi Chaâu vaø Quyù Thaïnh. ÔÛ hoøn Tranh coù moä phaàn choân ngoïc coát (xöông caù OÂng Voi) cuûa 72 vò caù Ngaøi cheát taäp theå, ñöôïc truøng tu xaây laïi hoài 1955. Theo kinh ñieån thì caù OÂng Voi laø tieàn thaân cuûa ñöùc Quaùn Theá AÂm Boà Taùt. Traûi qua haèng haø sa soá kieáp hoùa thaân thaønh caù Ngaøi. Caù OÂng Voi thöôøng cöùu khoå chuùng sinh nhaân moät cuoäc tuaàn du ñòa haûi trôû veà sau khi ñaéc ñaïo ôû coõi Nieát Baøn. Saùch cheùp raèng: “Moät hoâm treân buùp sen hoàng löôùt qua maët nöôùc ñeå quan saùt toaøn coõi ñaïi döông Nam Haûi, ñöùc Quaùn Theá AÂm ngaäm nguøi ñau xoùt cho muoân vaïn sinh linh ñaém chìm trong beå khoå qua bao traän cuoàng phong haõi huøng maø naïn nhaân chæ toaøn laø ngö phuû quanh naêm laáy ngheà chaøi laøm sinh keá. Ñöùc Boà Taùt beøn côûi chieác phaùp y xeù tan töøng maûnh vuïn thaû troâi treân ñaïi döông hoùa thaønh caù OÂng Voi.” Hoài khoaûng theá kyû thöù 18, khi ñöùc vua Gia Long taåu quoác, coù laàn nhôø * Doâng laø loaøi boø saùt coù teân khoa hoïc thuoäc gioáng Crotaphytus, hoï Iguandiac, boä Squamates, hình thuø ñuû maøu saéc, chuyeân caén phaù hoa maøu aên haïi maàm non. LHL.
76 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 OÂng Nam Haûi cöùu nguy thoaùt khoûi tay Taây Sôn, vaø khoûi bò chìm. Ngaøy phuïc quoác, ngaøi phong saéc cho caù OÂng Voi vôùi chöùc Nam Haûi Cöï Toäc Ngoïc Long Thuûy Töôùng Chö Vò Toân Thaàn töùc Nam Haûi Ñaïi Töôùng Quaân, ñoàng thôøi lieät keâ vaøo haøng ñaàu caùc baûn vaên cuùng teá haøng naêm theo nghi thöùc coå truyeàn. Vôùi hình voùc to lôùn trung bình daøi töø 5 thöôùc ñeán 40, 50 thöôùc, cao côõ 8 thöôùc baèng chieác ghe baàu, caù OÂng Voi coù caëp maét hình naèm ngang lieàn vôùi caëp loâng nheo troâng nhö maét ngöôøi phaøm tuïc, ñaàu baèng maø nhoïn, ñuoâi toâm reû quaït, mình ñen buïng traéng nhö mieáng côm döøa, mieäng roäng loøi haøm raêng ñeàu nhau nhö haøng hoät baép, loäi nhanh vaø uyeån chuyeån leï laøng khoâng coù tieáng ñoäng. OÂng Nam Haûi coù tuïc danh ñeå goïi theo tuïc leä coå truyeàn caên cöù vaøo hình daùng cuûa hình ñaàu caù Voi. OÂng Lôùn chæ caù OÂng Voi thaät to lôùn, loaïi nhoû nhaát thì keâu OÂng Caäu. OÂng Lôùn thöôøng ôû xa bôø coøn goïi OÂng Khôi. OÂng Caäu ôû gaàn ñöôïc goïi OÂng Loäng. Ngoaøi ra caùc OÂng Chuoâng, OÂng Thoâng, OÂng Maùng, OÂng Thoi, OÂng Mun, OÂng Ñaêng, OÂng Hoå... cuøng laø doøng hoï caù OÂng Voi. Ngö daân mieàn duyeân haûi thöôøng noùi raèng khi caù OÂng Voi xuaát haønh thì taát caû caùc loaøi caù ñao, toâm möïc ñöôïc coi nhö caùc chö vò thuûy thaàn laøm nhieäm vuï theo haàu baûo veä. Nhôø caù ñao coù chieác göôm tröôùc muõi daøi treân 1 thöôùc cöùng nhö xöông, hình raêng cöa saéc ngoïn daønh ñeå cheùm caù maäp, caù xaø. Loaøi möïc coù “traùi khoùi” xòt ra trong khi loaøi toâm vôùi caëp caøng khoång loà nhaûy voâ voøng chieán “buùng” caùc ñoái thuû bao quanh. Khi ñaõ giaø yeáu hay gaëp tai naïn giöõa beå khôi, caù Voi ñöôïc OÂng Lôùn khaùc keâ löng dìu vaøo cho ngö daân ñoùn röôùc, cung ngheânh xaùc caù veà laêng. Trong nhöõng dòp aáy, ngö daân haûi ñaûo ghi nhaän ñöôïc söï vieäc baùo hieäu cuûa caù OÂng Voi töø haûi phaän toûa ra laøn khoùi traéng ngay “loã thoâng ñaïo” giöõa ñænh ñaàu, theo sau laø tieáng keâu “boong boong” nhö chuoâng ñoàng ngaân ñoå, hình thöùc cuûa caù Voi “soáng” toû söï bieát ôn ngö daân cung ngheânh caù OÂng Voi töû luïy. Neáu chöa ñöôïc ngö daân naøo troâng thaáy, caù OÂng Voi khi cheát giöõa bieån thì naèm ngöûa ñeå baûo veä boä ñoà loøng khoûi bò caùc loaøi caù khaùc ruùt ræa. Luùc taáp vaøo bôø, xaùc caù khoâng heà bò ruoài nhaëng bu quanh hoaëc sanh “doøi” dô daùy. Taïi laêng, ngöôøi ta xaây hoäc ñeå bao quanh OÂng Lôùn, phía treân ñoå caùt traéng saïch, caù nhoû (OÂng Caäu) thì ñaøo loã an taùng ôû moä phaàn daønh cho caù OÂng Voi. Toaøn theå ngö phuû tuï taäp ñoâng ñuû ñeå cöû haønh leã mai taùng linh ñình troïng theå suoát 3 ngaøy ñeâm. Ñuùng 3 naêm sau thì thòt caù OÂng Voi ñaõ raõ, ngöôøi ta laïi phaûi laøm leã khai quaät hoát coát cho vaøo thuøng nieâm phong caån thaän sau khi röûa baèng röôïu traéng ñeå khoâ do moät ngö phuû cao nieân vaø uy tín nhaát laøng ñaûm nhieäm. Coát caù OÂng Voi goïi laø Ngoïc coát ñöôïc gìn giöõ ñeå thôø. Traûi qua haøng traêm naêm Ngoïc coát vaãn coøn cöùng nhö ñaù, maøu ñuïc trôû laïi öûng hoàng vaø khoâng coøn hö moøn hoâi thoái. Theo söï tin töôûng cuûa ngö daân ñaûo Phuù Quyù khi gaëp ngaøy muøa khoâng truùng caù, ngöôøi ta ñeán laêng thôø laøm leã röôùc xöông OÂng, ñoå röôïu traéng vaøo Ngoïc coát vaø höùng laáy nöôùc röôïu ñem röôùi vaøo daøn löôùi, daøn caâu, ñoà ngheà ngö ngheä ñeå hoâm sau ñaùnh caù ñöôïc nhieàu. Ngoïc coát coøn chuyeân trò taän goác caùc chöùng noùng meâ noùi saûng, tröø beänh “con saùt”. Caùc laùi buoân xuoâi ngöôïc treân bieån ôû caùc vuøng ñoàng baèng, thöôïng du sôn cöôùc, neáu coù baïn beø ôû vuøng duyeân haûi taëng cho ít Ngoïc coát ñeo vaøo ngöôøi thì coi nhö ñöôïc laù buøa hoä maïng khoûi
77 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 sôï eám haïi baèng phuø pheùp. Ngöôøi thoï tang laø ngö daân ñaàu tieân baét gaëp caù OÂng Voi töø haûi phaän, phaûi bòt khaên ñieàu maøu ñoû vaø sau 3 naêm lieân tieáp môùi ñöôïc xaû tang. Ngöôøi thoï tang coøn phaûi tuaân theo tuïc leä coå truyeàn aán ñònh: 3 ngaøy laøm leã taï moä (môû cöûa maû), 21 ngaøy laøm leã caàu sieâu, laøm tuaàn 3 thaùng 10 ngaøy vaø ngaøy gioã kî giaùp naêm, cho ñeán 3 naêm sau thì laøm leã thöôïng Ngoïc coát ñeå thôø laø xong nhieäm vuï. Sinh hoaït cuûa ngö daân chòu tang coøn aûnh höôûng trong suoát thôøi gian 3 naêm lieân tieáp, neáu beâ tha röôïu cheø xuùc phaïm uy danh caù OÂng thì seõ bò OÂng “haønh” döõ doäi. Naïn nhaân la laøng, nhaûy muùa suoát ngaøy, ñeán khi taøn hôi heát söùc thì naèm caïnh moä cho tôùi luùc coù ngöôøi trong toäc ñöùng ra xin chòu leã môùi döùt chöùng ñieân cuoàng. Taïi caùc tænh duyeân haûi phía baéc trung nguyeân Trung Phaàn, ngöôøi ta choïn moät thieáu nieân chöa vôï leân ñoàng keå laïi tai naïn cuûa caù OÂng Voi gaëp phaûi cuõng nhö baùo tröôùc ngaøy muøa trong naêm seõ thaát hay ñöôïc. ÔÛ Phuù Quyù khoâng coù söï kieän naøy, nhöng coù söï linh öùng cuûa 72 vò OÂng Ngaøi cheát taäp theå lieân quan ñeán beänh cheát dòch khuûng khieáp xaûy ra taïi ñaûo hoài ñaàu theá kyû 20. Laêng Quyù Thaïnh (xaõ Nguõ Phuïng) nguyeân tröôùc ñöôïc xaây ôû Doi Döøa vôùi taùnh caùch ñôn sô chieáu leä ñeå thôø Ngoïc coát cuûa 72 vò Ngaøi naøy töø hoøn Tranh ñöa sang sau 3 naêm thöôïng coát. Nhöng sau tai naïn dòch haïch khuûng khieáp chöa töøng xaûy ra treân ñaûo hoài naêm 1925 thì ñoàng baøo ñòa phöông cho raèng bò OÂng Ngaøi quôû phaït, môùi khai quaät taùi chuyeån hoaøn veà vò trí cuõ cuûa hoøn Tranh. Naêm 1955, ñöôïc söï tham döï cuûa vò Thöôïng toïa Thích Töôøng Vaân, moät moä phaàn xaây theo kieåu thaùp moä ñöôïc döïng taïi hoøn Tranh vôùi söï ñoùng goùp veà coâng söùc vaø vaät lieäu (ñaù quaùnh) cuûa ña soá ngö daân haûi ñaûo. Soá Ngoïc coát naøy bò raõ rôøi khoâng phaân bieät ñöôïc neân Thöôïng toïa saép xeáp theo thöù töï lôùp döôùi haøng xöông, lôùp treân thuû caáp khi caûi taùng. LHL TOÙM TAÉT Phong tuïc taäp quaùn vaø ñôøi soáng tinh thaàn cuûa ngöôøi daân ñaûo Phuù Quyù mang ñaäm neùt vaên hoùa cuûa cö daân vuøng bieån, ñaûo Vieät Nam. Do soáng bieät laäp giöõa bieån khôi, tröôùc ñaây, ñôøi soáng cuûa ñoàng baøo coøn nhieàu laïc haäu, vôùi nhieàu taäp tuïc meâ tín dò ñoan. Ngaøy nay, ngöôøi daân ñaûo Phuù Quyù saün saøng tieáp nhaän aùnh saùng vaên minh töø khaép nôi mang ñeán, nhöng coù ñieàu “nhaäp gia tuøy tuïc”, ôû ñaây “deã aên khoù ôû” neáu khoâng chòu khoù tìm hieåu nhöõng taäp tuïc töø xöa cuûa ñòa phöông. ABSTRACT SURVEY ON PHUÙ QUYÙ ISLAND The customs and spiritual life of the people on Phuù Quyù island own features typical of life on off-shore islands. Due to their isolated life out in the sea, in the past the people were backward, with a lot of superstitious habits. Nowadays, they are willing to receive civilization from the outside world, but a newcomer here should “nhaäp gia tuøy tuïc” [amend his way to the local customs]. It is often said if one does not get to learn the locals’ traditional customs, then he will find it easy to make a living here, but quite hard to stay with the people.