Báo cáo nghiên cứu khoa học " ĐƯỜNG LÂM LÀ ĐƯỜNG LÂM NÀO ? (TÌM VỀ QUÊ HƯƠNG ĐẠI SƯ KHUÔNG VIỆT NGÔ CHÂN LƯU) "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:23

Thêm vào BST

Báo xấu

67
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Khuông Việt Ngô Chân Lưu (932-1011)(1) được coi là vị Tăng thống đầu tiên trong lịch sử Việt Nam, vị trí của ông đối với Phật giáo Việt Nam cũng như sự nghiệp dựng nước và giữ nước trải suốt hai triều Đinh Lê đã không ngừng được khẳng định đời này qua đời khác trong các tài liệu văn hiến Việt Nam. Tuy vậy, xung quanh thân thế và sự nghiệp của ông vẫn còn rất nhiều điểm bị che mờ bởi sương khói lịch sử và sự ngộ nhận chồng chất qua các đời. ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " ĐƯỜNG LÂM LÀ ĐƯỜNG LÂM NÀO ? (TÌM VỀ QUÊ HƯƠNG ĐẠI SƯ KHUÔNG VIỆT NGÔ CHÂN LƯU) "

115 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 TRAO ÑOÅI ÑÖÔØNG LAÂM LAØ ÑÖÔØNG LAÂM NAØO ? (TÌM VEÀ QUEÂ HÖÔNG ÑAÏI SÖ KHUOÂNG VIEÄT NGOÂ CHAÂN LÖU) Traàn Ngoïc Vöông,* Nguyeãn Toâ Lan, Traàn Troïng Döông** Khuoâng Vieät Ngoâ Chaân Löu (932-1011)(1) ñöôïc coi laø vò Taêng thoáng ñaàu tieân trong lòch söû Vieät Nam, vò trí cuûa oâng ñoái vôùi Phaät giaùo Vieät Nam cuõng nhö söï nghieäp döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc traûi suoát hai trieàu Ñinh Leâ ñaõ khoâng ngöøng ñöôïc khaúng ñònh ñôøi naøy qua ñôøi khaùc trong caùc taøi lieäu vaên hieán Vieät Nam. Tuy vaäy, xung quanh thaân theá vaø söï nghieäp cuûa oâng vaãn coøn raát nhieàu ñieåm bò che môø bôûi söông khoùi lòch söû vaø söï ngoä nhaän choàng chaát qua caùc ñôøi. Cho ñeán nay ñieåm cô baûn nhaát, caâu hoûi ñaàu tieân veà con ngöôøi Ñaïi sö: “Queâ höông Khuoâng Vieät Ngoâ Chaân Löu ôû ñaâu?”, vaãn coøn laø moät vaán ñeà chöa theå minh giaûi trong moät sôùm moät chieàu. Chuùng toâi khoâng coù tham voïng chæ qua moät baøi vieát nhoû coù theå ñöa ra keát luaän cuï theå naøo, chæ mong qua vieäc chæ chaân caùc taøi lieäu coå (chuû yeáu laø taøi lieäu coå söû Vieät Nam vaø coå söû Trung Quoác) hoøng phaàn naøo coù theå gôïi môû moät höôùng khaùc trong haønh trình ñi tìm queâ höông Ñaïi sö Khuoâng Vieät. Baøi vieát trình baøy theo tuyeán vaán ñeà, khoâng caâu neä vaøo trình töï thôøi gian. I. Giaû thuyeát 1: Khuoâng Vieät Ñaïi sö laø ngöôøi Caùt Lôïi (?) 1. Töø cô sôû söû lieäu… Taøi lieäu coå nhaát ghi thoâng tin veà Caùt Lôïi laø Thieàn uyeån taäp anh 禪苑集英 (TUTA) coù cheùp: 常樂吉利鄉佛陀寺匡越大師(初名真流)吉利人也姓吳氏吳順帝之裔.(2) Nghóa laø: Khuoâng Vieät Ñaïi sö (voán teân laø Chaân Löu) chuøa Phaät Ñaø, höông Caùt Lôïi, Thöôøng Laïc, ngöôøi Caùt Lôïi. Hoï Ngoâ, laø haäu dueä cuûa Ngoâ Thuaän Ñeá. Töø ñaây coù ñöôïc 4 thoâng tin: 1) Ñaïi sö tu taäp ôû chuøa Phaät Ñaø, höông Caùt Lôïi, Thöôøng Laïc; 2) Ñaïi sö voán coù teân tuïc laø Ngoâ Chaân Löu; 3) Ñaïi sö laø ngöôøi Caùt Lôïi. 4) Laø chaùu cuûa Ngoâ Thuaän Ñeá. Theo caùch haønh vaên cuûa TUTA thì caâu ñaàu tieân bao giôø cuõng chæ nôi tu taäp cuûa nhaân vaät ñöôïc nhaéc ñeán, tieáp theo laø teân tuïc (neáu coù), cuoái cuøng laø queâ höông baûn quaùn neân coù theå khaúng ñònh TUTA cho raèng queâ höông Ñaïi sö chính laø ôû höông Caùt Lôïi, huyeän Thöôøng Laïc nhö ñaõ nhaéc ñeán ôû treân. Sau TUTA, ñòa danh Caùt Lôïi xuaát hieän laàn ñaàu tieân trong taøi lieäu thaønh vaên Vieät Nam ôû Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö (ÑVSKTT): 佃匐既子笵盍軍氣沮奔潰于北江吉利鄕 “Ñieàn, Baëc ñaõ cheát. Quaân Phaïm Haïp maát heát khí theá, tan chaïy veà höông Caùt Lôïi ôû Baéc Giang”.(3) Ñeán ñaây, ñaõ coù moät ñòa danh Caùt Lôïi ôû Baéc Giang. Dieân caùch Baéc Giang trong lòch söû khaù phöùc taïp vaø coù phoå khaù lôùn, bao goàm caû moät phaàn * Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên, Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi. ** Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm, Vieän Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam.
116 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Sôn Taây ngaøy nay. Coù leõ ghi chuù naøy cuøng vôùi moät soá chi tieát cheùp trong TUTA nhö chuøa Phaät Ñaø, nuùi Veä Linh, quaän Bình Loã v.v… daãn ñeán chuyeän söû gia ñôøi sau cho raèng ñaây chính laø höông Caùt Lôïi maø TUTA ñaõ ñeà caäp ñeán vaø nhö vaäy queâ höông cuûa Khuoâng Vieät chính laø taïi nôi ñaây.(4) 2. ...ñeán giaû thuyeát cuûa Hoaøng Vaên Laâu… Quan ñieåm naøy ñaõ ñöôïc hieän thöïc hoùa qua baøi “Ñi tìm ñòa chæ Ngoâ Chaân Löu” vieát naêm 1995 cuûa Hoaøng Vaên Laâu. Baøi vieát giôùi thieäu tö lieäu then choát laø hai taám bia hieän ñaët ôû chuøa Cöûa Röøng, thoân Thuïy Höông, xaõ Phuù Cöôøng, huyeän Soùc Sôn (ngaøy nay): “Taám thöù nhaát ghi nieân ñaïi Chính Hoøa thöù 12 (1691), thaùng 8, coù teân laø Tö vaên bi kyù. Phaàn ñaàu bia ghi lôøi khaán tieân thaùnh, tieân sö vaø caùc tieân hieàn cuûa xaõ. Nguyeân vaên coù ñoaïn: ‘Cung duy: Tieân thaùnh, Tieân sö tính baûn xaõ Tieân hieàn: Ñinh trieàu Quoác sö Khuoâng Vieät, Traàn trieàu Thaùi thuù Trònh quaân, chæ huy Nho Nguyeãn coâng, töï Tuùc Hieân tieân sinh...’ Bia khaúng ñònh Quoác sö Khuoâng Vieät trieàu Ñinh laø tieân hieàn cuûa baûn xaõ. Taám bia do nhöõng ngöôøi coù chaân khoa tröôøng nhö Nguyeãn Ñaêng Duïng, Nguyeãn Cao Tuaán, Nguyeãn Ñình Quyù, nhöõng ngöôøi döï giaùp tö vaên nhö Nguyeãn Phuù, Ngoâ Vó... Hoäi tröôûng Nguyeãn Chính, xaõ tröôûng Nguyeãn Traàn Ngoân... döïng laäp. Noäi dung bia coù ñoaïn (dòch): ‘Nghe raèng: Tö vaên döïng hay boû, lieân quan ñeán theá ñaïo; phong tuïc toát hay xaáu, gaén lieàn vôùi loøng ngöôøi. AÁp ta tröôùc ñaây vaên vaät, raát hanh thoâng, caùc baäc chaân Nho noái nhau ra ñôøi. Coù ngöôøi quyeàn to nhö quaân sö Khuoâng Vieät, coå vuõ phong hoùa ôû kinh ñoâ, coù ngöôøi chöùc troïng nhö vò chæ huy Nho hoïc, töôùi nhuaàn möa giaùo nôi thoân xoùm. Coù ngöôøi laøm Thaùi thuù giuùp vua, coù ngöôøi cai trò nôi phieân traán, cuõng coù ngöôøi coi daân nôi phuû huyeän. Trong trieàu, ngoaøi noäi, cuøng luùc ñöôïc duøng; cha con, anh em noái nhau ñoã ñaït. Duøng trong moät nöôùc thì chính söï hoaøn thaønh; duøng ôû moät laøng thì phong tuïc thuaàn myõ. Chaúng nhöõng vaên vaät toát ñeïp maø cuõng laø daân phong höng thònh vaäy!”’.(5) Cuoái cuøng taùc giaû ñi ñeán keát luaän: “vôùi hai taám bia coù nieân ñaïi caùch nhau 100 naêm hieän coøn giöõ laïi ñöôïc (Tö vaên bi kyù döïng naêm 1691 vaø Baûn thoân taïo thaïch bi kyù döïng naêm 1792), ta coù theå khaúng ñònh: queâ quaùn cuûa Ngoâ Chaân Löu, hieäu Khuoâng Vieät Ñaïi sö, laøm Taêng thoáng trieàu Ñinh Leâ, laø ôû thoân Ñoaøi, xaõ Do Haï, huyeän Kim Hoa, phuû Baéc Haø (ñòa danh theá kyû XVII-XVIII); maø tröôùc ñaây, thôøi Ñinh Leâ, coù teân laø höông Caùt Lôïi”.(6) Trong baøi vieát “Nhöõng vaên bia ghi laïi daáu tích vaø queâ höông cuûa Khuoâng Vieät Ñaïi sö” tham gia Hoäi thaûo quoác teá Quoác sö Khuoâng Vieät vaø Phaät giaùo Vieät Nam ñaàu kyû nguyeân ñoäc laäp, Phaïm Thò Thuøy Vinh cuõng ñi theo höôùng khaûo cöùu cuûa Hoaøng Vaên Laâu. Taùc giaû trình baøy 5 tö lieäu bi kyù phaùt hieän taïi Soùc Sôn. Bia thöù nhaát laø Tö vaên bi kyù(7) vaø Baûn thoân taïo thaïch bi kyù,(8) taùc giaû cho raèng, hai bia naøy cho bieát “queâ höông cuûa Khuoâng Vieät Ñaïi sö laø thoân Ñoaøi, xaõ Do Haï, huyeän Kim Hoa, phuû Baéc Haø, xöù Kinh Baéc (thôøi Leâ), nay laø xaõ Thuïy Höông, huyeän Kim Anh, tænh Phuùc Yeân (thôøi Nguyeãn) vaø ñoù chính laø thoân Thuïy Höông, xaõ Phuù Cöôøng, huyeän Soùc Sôn thuoäc Haø Noäi ngaøy nay.”(9) Ñaây cuõng laø hai vaên bia maø Hoaøng Vaên Laâu ñaõ töøng coâng boá. Ngoaøi hai vaên bia treân, taùc giaû baøi vieát coøn phaùt hieän theâm moät bia teân Danh hoaïn bi kyù(10) döïng naêm Baûo Ñaïi nguyeân nieân (1926) ñaët
117 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 taïi vaên chæ huyeän Kim Anh, xaõ Phuø Xaù Ñoâng, toång Phuø Xaù, huyeän Kim Anh, tænh Phuùc Yeân, bia naøy ghi: “Ñinh trieàu Khuoâng Vieät Ñaïi sö Ngoâ Chaân Löu tieân sinh ngöôøi xaõ Thuïy Höông”.(11) Qua vieäc khai thaùc caùc tö lieäu treân, taùc giaû theå hieän quan ñieåm ñoàng thuaän vôùi keát luaän cuûa Hoaøng Vaên Laâu. Tuy nhieân, caùc bia naøy ñeàu laø tö lieäu muoän töø theá kyû XVIII ñeán ñaàu theá kyû XX. 3. …vaø caùc phaûn ñeà Caùc cöù lieäu noäi chöùng cuûa TUTA maâu thuaãn vôùi nhau Coù leõ uy tín quaù lôùn cuûa TUTA khoâng cho pheùp ngöôøi ta ñöôïc hoaøi nghi tính chaân xaùc cuûa noù, ngay khi thoâng tin veà Khuoâng Vieät Ñaïi sö ñöôïc ghi trong saùch naøy baûn thaân ñaõ chöùa ñöïng maâu thuaãn loaïi tröø nhau. Caâu tröôùc nhö ñaõ daãn ghi oâng laø “ngöôøi Caùt Lôïi”, ngay caâu sau ñaõ vieát oâng laø haäu dueä cuûa Ngoâ Thuaän Ñeá. Ngoâ Thuaän Ñeá vaãn ñöôïc hieåu laø caùch goïi toân xöng cuûa ñôøi sau vôùi Ngoâ Quyeàn.(12) Theo phaû heä hoï Ngoâ, Khuoâng Vieät Ñaïi sö teân thaät laø Ngoâ Chaân Löu, laø con trai caû cuûa Thieân Saùch Vöông Ngoâ Xöông Ngaäp (voán coù teân laø Xöông Tyû), chaùu ñích toân cuûa Ngoâ Quyeàn.(13) Nhö vaäy, nguyeân quaùn cuûa Ngoâ Chaân Löu phaûi laø queâ cuûa cha oâng, cuûa oâng noäi oâng. Trong khi ñoù, trong soá caùc taøi lieäu coøn laïi khoâng thaáy taøi lieäu naøo cheùp queâ cuûa moät trong hai oâng treân coù dính daùng ñeán höông Caùt Lôïi, huyeän Thöôøng Laïc. Nhö vaäy, hoaëc laø caû hai thoâng tin treân ñeàu sai, hoaëc laø loaïi tröø laãn nhau. Khoâng theå xaûy ra khaû naêng caû hai thoâng tin cuøng ñuùng. TUTA ghi cheùp veà moät höông Caùt Lôïi laø queâ cuûa Ngoâ Chaân Löu, vaø moät höông teân cuõng nhö vaäy laïi ñöôïc söû kyù chính thoáng ñaët veà Baéc Giang thì vieäc ñôøi sau maëc nhaän Khuoâng Vieät queâ ôû nôi ñaây laø coù theå hieåu ñöôïc, nhaát laø vieäc oâng tu taäp taïi ñòa phöông naøy döôøng nhö khoâng coøn phaûi nghi vaán. Boû qua chi tieát Ngoâ Chaân Löu laø haäu dueä cuûa Ngoâ Quyeàn, Hoaøng Vaên Laâu ñaõ ñi tìm vaø chöùng minh queâ höông Khuoâng Vieät qua vieäc coâng boá hai taám bia taïi huyeän Soùc Sôn. Seõ khoâng coøn gì ñeå baøn luaän neáu nhö toaøn boä söû lieäu chæ coù nhö vaäy Nhöng nhöõng ghi cheùp lòch söû nhieàu khi khoâng ñôn giaûn moät chieàu. Chuùng toâi ñaõ phaùt hieän theâm moät soá tö lieäu môùi cho pheùp ñöa tôùi moät höôùng suy nghó khaùc, phaûn bieän thoâng tin maø Hoaøng Vaên Laâu ñaõ daãn. Nhöõng söû lieäu môùi phaùt hieän aáy, chuùng toâi xin ñöôïc trình baøy cuï theå ôû muïc sau. Tröôùc tieân, chuùng toâi xin lyù giaûi noäi dung hai taám bia maø Hoaøng Vaên Laâu phaùt hieän döôùi goùc ñoä vaên baûn hoïc vaø taâm lyù daân gian. Thöù nhaát, thôøi ñieåm döïng bia laø theá kyû XVII, XVIII, so vôùi thôøi Ngoâ Chaân Löu laø sau gaàn baûy traêm ñeán taùm traêm naêm. Hai taám bia aáy ñöôïc döïng taïi chính ñòa phöông maø oâng döïng chuøa tu haønh luùc cuoái ñôøi. Ñaây cuõng chính laø nôi oâng vieân tòch.(14) Cho neân, suy luaän theo tuyeán tính: ngöôøi tu haønh ôû Caùt Lôïi, hoùa thaân ôû Caùt Lôïi; sinh thôøi töøng laø baäc Quoác sö, laø baäc sö bieåu cho caû Nho laãn Phaät, ngöôøi aáy ñaùng ñöôïc lieät vaøo moät trong nhöõng nhaân vaät kieät xuaát nhaát cuûa thôøi ñaïi… theá thì caùi söï töï haøo cuûa Nho só haäu
118 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 hoïc, söï suøng baùi toân vinh cuûa caùc taêng ni Phaät töû ñôøi sau, söï suy toân coi Ngoâ Chaân Löu laø Tieân hieàn, Tieân thaùnh cuûa Caùt Lôïi laø ñieàu coù theå hieåu ñöôïc. Haõy khoan baøn ñeán vieäc queâ höông Ngoâ Chaân Löu thöïc söï ôû ñaâu, chæ rieâng vieäc duøng thoâng tin ñeán 6, 7 theá kyû veà sau ñeå xaùc ñònh ñòa danh cho thôøi kyø tröôùc cuõng laø caùch laøm neân ñöôïc caân nhaéc laïi. Tuy nhieân, caên cöù vaøo ghi cheùp ngaén nguûi cuûa TUTA, cuõng nhö nhöõng cöù lieäu vaên bia maø Hoaøng Vaên Laâu vaø Phaïm Thò Thuøy Vinh coâng boá, coù theå ñi tôùi giaû thuyeát raèng: Caùt Lôïi(15) coù nhieàu khaû naêng chæ laø nôi Khuoâng Vieät Ngoâ Chaân Löu tu haønh vaø vieân tòch. Vaäy queâ cuûa Ñaïi sö thöïc söï ôû ñaâu? Chuùng toâi muoán chuyeån höôùng tìm toøi theo höôùng thöù hai maø Hoaøng Vaên Laâu ñaõ boû qua. Ñoù chính laø thoâng tin Ngoâ Chaân Löu laø haäu dueä Ngoâ Quyeàn. II. Giaû thuyeát 2: Khuoâng Vieät laø ngöôøi Ñöôøng Laâm? Neáu coi nhöõng ghi cheùp cuûa TUTA laø ñuùng, raèng Khuoâng Vieät Ngoâ Chaân Löu laø di dueä cuûa Ngoâ Quyeàn, thì ñieàu ñoù coù nghóa Ñöôøng Laâm laø nguyeân quaùn cuûa oâng. Giaû thuyeát naøy ngay töø khi thaønh laäp ñaõ vaáp phaûi moät trong nhöõng vaán ñeà nan giaûi nhaát cuûa coå söû Vieät Nam tröôùc theá kyû X. Ñöôøng Laâm ôû ñaây laø Ñöôøng Laâm naøo? Chuùng ta ñeàu bieát ñòa danh Ñöôøng Laâm taïi Sôn Taây ngaøy nay ñaõ ñi vaøo tieàm thöùc cuûa haøng trieäu ngöôøi vôùi tö caùch laø queâ höông cuûa Phuøng Höng vaø Ngoâ Quyeàn - hai vò vua löøng laãy coù coâng ñaàu trong vieäc giaønh laïi quyeàn ñoäc laäp töï chuû cuûa ngöôøi Vieät khoûi söï ñoâ hoä cuûa ngöôøi phöông Baéc. Nôi ñaây, coøn toàn taïi laêng moä cuõng nhö nhaø thôø hai vò. Ñöôøng Laâm ñöôïc coi laø ngoâi laøng (sic) duy nhaát ñöôïc coâng nhaän laø quaàn theå di tích caáp quoác gia, ñöôïc nhaø nöôùc ñaàu tö troïng ñieåm veà vaên hoùa vaø du lòch. “Ñaát hai vua” ñaõ trôû thaønh danh xöng thaân thuoäc, trôû thaønh ñaát linh thieâng, ñaát toâng mieáu, ñaát höông hoûa, maûnh ñaát töï haøo cuûa bieát bao nhieâu ngöôøi Ñöôøng Laâm noùi rieâng vaø nhaân daân Vieät Nam noùi chung. Moät ngoâi laøng nhöng mang vinh hieån cuûa caû quoác gia vaø ngaøn naêm lòch söû. Ñieàu ñoù gaàn nhö laø chaân lyù khoâng caàn baøn caõi! 1. Ñöôøng Laâm - töø nhöõng ghi cheùp cuûa söû gia trieàu Leâ ÑVSKTT tröôùc nay vaãn ñöôïc coi laø boä söû chính thoáng, quan phöông, coå nhaát, coù giaù trò nhaát may maén coøn giöõ laïi ñöôïc. Boä söû naøy laø söï luõy tích vaên hieán qua nhieàu trieàu vua Leâ, khôûi töø caùc vua Leâ Thaùi Toâng, Leâ Thaùnh Toâng, maø vaên baûn chuùng ta may coøn laïi ñöôïc ñeán nay laø baûn in vaøo cuoái theá kyû XVII (1697). Boä söû aáy coù ghi maáy doøng ñeà caäp ñeán ñòa danh Ñöôøng Laâm nhö sau: 姓吳諱權唐林人世為貴族父旻為本州牧 “Hoï Ngoâ, teân huùy laø Quyeàn, ngöôøi Ñöôøng Laâm, ñôøi ñôøi laø nhaø quyù toäc. Cha laø Maân laøm chöùc chaâu muïc ôû baûn chaâu”.(16) Thieân Nam ngöõ luïc(17) - taäp tröôøng ca veà lòch söû Vieät Nam ra ñôøi khoaûng cuoái theá kyû XVII, ghi lòch söû töø thôøi Hoàng Baøng tôùi thôøi Leâ Trung höng. Ñaây laø moät taùc phaåm ñöôïc nhieàu nhaø nghieân cöùu duøng laøm tö lieäu cô sôû ñeå ñoái chieáu vôùi caùc saùch söû coå khaùc. Saùch naøy cuõng bieân cheùp moät caùch
119 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 khaù chöøng möïc nhö sau: “Quyeàn cuõng Ñöôøng Laâm con doøng, cha laøm Thaùi thuù(18) lónh trong Nam thaønh (c. 3.141); Ñöôøng Laâm sinh coù anh huøng, baáy chöø moät ñaïo quaân huøng troãi hôn, Thaèng Nguyeãn Chính Bình Lam Sôn,(19) ÔÛ ra nhöõng neát ña ñoan haïi ngöôøi. Beøn baûo em laø Phuøng Cai, anh huøng ta cuõng chí trai tang boàng (Phuøng kyû, c. 3.041); Cuøng Döông Tam Kha toan raèng: Ñöôøng Laâm trôû laïi thöûa chöng trong ñôøi (c. 3.254).” ÑVSKTT cuõng nhö Thieân Nam ngöõ luïc khi daãn ñòa danh Ñöôøng Laâm khoâng chuù roõ Ñöôøng Laâm laø ôû ñaâu ñaõ gaây luùng tuùng cho söû gia ñôøi sau khi tìm hieåu queâ höông cuûa Ngoâ Quyeàn, maët khaùc, ñieàu naøy cuõng theå hieän söï caån troïng cuûa söû gia Vieät Nam ñoái vôùi nhöõng thoâng tin hoï chöa theå kieåm chöùng, ñoái chieáu, nhaát laø ôû thôøi kyø Vieät Nam coøn chöa coù nhaø nöôùc, chöa coù bieân cheùp söû, nhöõng thoâng tin veà thôøi kyø naøy, phaàn lôùn döïa vaøo thö tòch coå Trung Quoác. Ñieåm quan troïng nhaát ôû ñaây khoâng phaûi baûn thaân ñòa danh Ñöôøng Laâm maø laø thoâng tin cha Ngoâ Quyeàn laø ngöôøi Ñöôøng Laâm vaø laøm chöùc chaâu muïc ôû baûn chaâu. Nhö theá, Ñöôøng Laâm coù theå laø teân moät chaâu, maø Ngoâ Maân laøm chaâu muïc. Vaäy, caâu hoûi ñaët ra laø chaâu Ñöôøng Laâm naøy laø chaâu Ñöôøng Laâm naøo?(20) Noù khaùc gì khoâng so vôùi xaõ Ñöôøng Laâm ôû Sôn Taây (ngaøy nay)? 2. Ñöôøng Laâm ôû Sôn Taây: keát luaän cuûa caùc söû gia nhaø Nguyeãn theá kyû XIX Töø nhöõng thoâng tin caån troïng trong caùc boä söû cuûa trieàu Leâ, caùc söû gia ñôøi Nguyeãn theá kyû XIX ñaõ tieán haønh khaûo cöùu saâu hôn veà ñòa danh naøy. Söï khaûo cöùu aáy ñöôïc trình baøy nhö döôùi ñaây. Nguyeãn Vaên Sieâu (1795-1872) trong Ñaïi Vieät ñòa dö toaøn bieân, Ñòa chí loaïi, quyeån 5, tænh Sôn Taây, phuû Quaûng Oai, huyeän Phuùc Thoï, tr. 402 coù vieát: “Xeùt huyeän Phuùc Thoï laø ñaát Phuùc Loäc ñôøi xöa. Cöïu söû cheùp raèng: Ñöôøng Laâm ôû huyeän Phuùc Loäc. (Maø) Xeùt Ñöôøng ñòa lyù cheùp raèng: chaâu Phuùc Loäc coù ba huyeän Nhu Vieãn, Phuùc Loäc vaø Ñöôøng Laâm. Töø Hoan Chaâu ñi veà phía ñoâng hai ngaøy ñeán huyeän Ninh Vieãn (töùc Nhu Vieãn) chaâu Ñöôøng Laâm. Ñi veà phía nam qua soâng Coå La hai ngaøy ñeán nöôùc Hoaøn Vöông... Lòch trieàu hieán chöông laïi cheùp raèng: ‘...Nhu Vieãn baây giôø laø huyeän Gia Vieãn. Ñöôøng Laâm nay laø ñaát huyeän Hoaøi An, huyeän Myõ Löông...’ Nay xeùt söû cuõ cheùp: Boá Caùi Ñaïi Vöông laø Phuøng Höng. Tieàn Ngoâ Vöông Quyeàn ñeàu laø ngöôøi Ñöôøng Laâm. Nay xaõ Cam Laâm, toång Cam Giaù, huyeän Phuùc Thoï (xaõ Cam Laâm tröôùc laø xaõ Cam Tuyeàn) coù hai ñeàn thôø Boá Caùi Ñaïi Vöông vaø Tieàn Ngoâ Vöông. Coøn coù moät bia khaéc raèng: Baûn xaõ ñaát ôû röøng raäm, ñôøi xöa goïi laø Ñöôøng Laâm, ñôøi ñôøi coù anh haøo. Ñôøi nhaø Ñöôøng coù Phuøng Vöông teân huùy Höng, ñôøi Nguõ ñaïi coù Ngoâ Vöông teân huùy Quyeàn. Hai vöông cuøng moät laøng, töø xöa khoâng coù. Uy ñöùc coøn maõi, mieáu maïo nhö cuõ. Nieân hieäu ñeà laø Quang Thaùi naêm thöù 3 (Traàn Thuaän Toâng -1390) muøa xuaân thaùng 2, ngaøy 18 laøm bia naøy. Thì Ñöôøng Laâm laø Phuùc Thoï ngaøy nay, neân laáy söû cuõ cuõng nhö vaên bia laø ñuùng (vaên bia thôøi Traàn ôû Sôn Taây). Xeùt lôøi chuù treân naøy (cuûa Ñöôøng ñòa lyù) laø thuyeát sai laàm, xem Ñöôøng thö coù moät caâu: ‘Phuùc Loäc tieáp Hoan Chaâu’ coù theå bieát laø laàm. Trí Chaâu coù soâng Trí, töùc laø xaõ Phuùc Loäc ñaát Haø Thanh, Caàu Dinh ngaøy nay.(21) Nay töï ñaàu coõi huyeän Höông Sôn ñi thaúng ñeán thöôïng ñaïo Quaûng Bình töùc laø chaâu Phuùc Loäc cuõ.”(22)
120 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Ñaïi Nam nhaát thoáng chí ñöôïc Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn bieân soaïn töø 1865 ñeán 1882 ghi huyeän Phuùc Thoï: “Ñôøi Haùn laø ñaát huyeän Meâ Linh, quaän Giao Chæ; ñôøi Leâ Quang Thuaän goïi laø Phuùc Loäc, tröôùc leä phuû Quoác Oai; ñôøi Caûnh Höng ñoåi leä phuû Quaûng Oai; ñôøi Taây Sôn ñoåi laø Phuù Loäc; baûn trieàu, ñaàu ñôøi Gia Long laïi ñoåi laø Phuùc Loäc; naêm Minh Meänh thöù 3 ñoåi teân hieän nay, thuoäc phuû Quaûng Oai thoáng haït” vaø “Xeùt söû cheùp: ‘Ñöôøng Laâm ôû huyeän Phuùc Loäc. Boá Caùi Ñaïi Vöông Phuøng Höng vaø Tieàn Ngoâ Vöông Quyeàn ñeàu laø ngöôøi Ñöôøng Laâm’. Nay laø xaõ Cam Laâm, huyeän Phuùc Thoï coù ñeàn thôø Boá Caùi Ñaïi Vöông vaø ñeàn thôø Ngoâ Vöông, coù vaên bia ñaïi löôïc noùi: ‘baûn xaõ ñaát ôû röøng ruù, xöa goïi laø Ñöôøng Laâm, thôøi thuoäc Ñöôøng coù Phuøng Vöông huùy laø Höng, ñeán thôøi Nguõ ñaïi coù Ngoâ Vöông huùy laø Quyeàn, hai vöông cuøng ôû moät aáp, vieäc aáy töø tröôùc chöa coù bao giôø…’ Cuoái baøi bia cheùp: ‘phuïng meänh laøm vaên bia naêm Quang Thaùi thöù 3’. Nhö theá thì huyeän Phuùc Thoï xöa kia coù Ñöôøng Laâm, Ñöôøng Laâm laø teân xaõ khoâng phaûi teân chaâu. Ngoâ Thì Só noùi: ‘Ñöôøng Laâm ôû vaøo quaõng huyeän Hoaøi An vaø huyeän Myõ Löông’. Dö ñòa chí cuûa Phan Huy Chuù (1782-1840) noùi: ‘Nha Vieãn nay laø Gia Vieãn, Ñöôøng Laâm nay laø ñaát hai huyeän Hoaøi An vaø Myõ Löông.”(23) Ñaëng Xuaân Baûng (1828-1910) trong Vieät söû cöông muïc tieát yeáu ghi: “Taân Muøi, [791] (Ñöôøng Ñöùc Toâng, Trinh Nguyeân naêm thöù 7). Muøa haï, Phuøng Höng ôû Ñöôøng Laâm, Phong Chaâu (Ñöôøng Laâm laø teân xaõ; nay laø xaõ Cam Laâm, huyeän Phuùc Thoï, Sôn Taây, khoâng phaûi laø huyeän Ñöôøng Laâm, chaâu Phuùc Loäc [chuù cuûa dòch giaû: nay laø xaõ Cam Laâm, huyeän Ba Vì, tænh Haø Taây])”.(24) Coù theå thaáy döôøng nhö Nguyeãn Vaên Sieâu laø hoïc giaû ñaàu tieân(25) aán ñònh ñòa danh Ñöôøng Laâm thuoäc veà Sôn Taây, sau ñoù thoâng tin naøy ñaõ ñöôïc chính söû nhaø Nguyeãn coâng nhaän (1882). Keå töø ñaây, Sôn Taây ñaõ toàn taïi nhö moät maûnh ñaát hai vua. Ñaëng Xuaân Baûng tieáp thu thaønh töïu cuûa ngöôøi ñi tröôùc, khi vieát cuoán Vieät söû cöông muïc tieát yeáu oâng ñaõ chua theâm hai chöõ Phong Chaâu vaøo sau ñòa danh Ñöôøng Laâm. Tö lieäu ñaùng chuù yù nhaát laø vaên bia ñôøi Traàn ñöôïc Nguyeãn Vaên Sieâu daãn laïi. Tieác raèng, ñaây laø moät vaên bia nguïy taïo nhö chuùng toâi chöùng minh ôû muïc “4. Ñöôøng Laâm-Sôn Taây: moät chaëng huyeàn söû theá kyû XX” trong baøi vieát naøy.(26) Thöù hai, Nguyeãn Vaên Sieâu ñaõ khoâng ñaët saùch maø oâng goïi laø Ñöôøng ñòa lyù(27) (sic) ñoù trong heä thoáng tö lieäu ñoàng ñaïi höõu quan quan troïng khaùc nhö Taân Ñöôøng thö, Cöïu Ñöôøng thö, Vieät ñieän u linh, An Nam chí löôïc v.v… (cuï theå xin xem muïc 5 cuûa phaàn naøy). Töø keát luaän ban ñaàu cuûa Nguyeãn Vaên Sieâu tieán tôùi söï ñoàng thuaän cuûa caùc söû gia cuûa trieàu Nguyeãn, Ñöôøng Laâm-Sôn Taây ñaát hai vua, traûi qua gaàn 150 naêm nay ñaõ trôû thaønh chaân lyù, hôn nöõa laø tín nieäm. Ngöôøi ñaàu tieân toû yù nghi ngôø veà keát luaän treân laø hoïc giaû Ñaøo Duy Anh trong cuoán Ñaát nöôùc Vieät Nam qua caùc ñôøi, oâng vieát: “Chuùng toâi raát nghi ngôø nhöõng ghi chuù aáy vaø nghó raèng raát coù theå ngöôøi ta ñaõ laàm Ñöôøng Laâm laø teân huyeän ñôøi Ñöôøng thuoäc chaâu Phuùc Loäc (Phuùc Loäc chaâu coù huyeän Ñöôøng Laâm) thaønh teân xaõ Ñöôøng Laâm ôû huyeän Phuùc Thoï”.(28) Söï nghi ngôø cuûa Ñaøo Duy Anh laø khaù thaän troïng vaø tinh nhaïy veà caûm giaùc cuûa moät ngöôøi laõo thöïc trong lónh vöïc coå söû Vieät. Döôùi ñaây, chuùng toâi tieán haønh khaûo cöùu dieân caùch xaõ Ñöôøng Laâm (huyeän Phuùc Loäc, Sôn Taây), ñeå phaàn naøo veùn daàn böùc maøn cuûa lòch söû.
121 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 3. Ñöôøng Laâm-Sôn Taây: lòch söû vaø dieân caùch Xeùt veà ñòa lyù, xaõ Ñöôøng Laâm ngaøy nay thuoäc thaønh phoá Haø Noäi, tröôùc ñoù thuoäc Sôn Taây, tænh Haø Taây. Moät daûi caùc tænh Haø Taây, Phuù Thoï, Vónh Phuùc ngaøy nay thuoäc caùc huyeän Taây Vu, Mi Linh, Chu Dieân cuûa quaän Giao Chæ thôøi Taây Haùn. Thôøi Ñoâng Haùn, chia huyeän Taây Vu laøm hai huyeän Phong Kheâ, Voïng Haûi. Thôøi Taán, caùc huyeän Taây Vu, Mi Linh, Chu Dieân ñeàu thuoäc caùc quaän Vuõ Bình, Taân Xöông.(29) Ñeán ñôøi Lyù thuoäc phuû Ñaïi Thoâng.(30) Ñôøi Minh laø huyeän Long Baït chaâu Ñaø Giang loä Tam Giang.(31) Ñaøo Duy Anh cuõng cho moät lòch trình dieân caùch hôi khaùc nhö sau: “Traán Sôn Taây: Cöông muïc (Chb, q. 21) chuù raèng: ñôøi Ñinh Leâ Lyù laø ñaïo Ñaø Giang; ñôøi Traàn chia laøm caùc loä Tam Giang, Tam Ñôùi, Quaûng Oai, Quoác Oai; naêm Quang Thaùi thöù 10 (1397) ñoåi loä laøm traán; thôøi Leâ Sô laøm caùc loä Quoác Oai thöôïng, trung, haï, thuoäc Taây ñaïo; naêm Quang Thuaän thöù 7 (1466) ñoåi laøm thöøa tuyeân Quoác Oai; naêm thöù 10 (1468) ñaët laøm thöøa tuyeân Sôn Taây; naêm Hoàng Ñöùc thöù 21 (1490) ñoåi laøm xöù; trong ñôøi Hoàng Thuaän laøm traán; ñôøi Nguyeãn ñaàu ñôøi Gia Long leä vaøo Baéc Thaønh; naêm Minh Meänh thöù 12 (1831) ñoåi laøm tænh Sôn Taây, trích huyeän Töø Lieâm leä vaøo tænh Haø Noäi, huyeän Tam Noâng leä vaøo tænh Höng Hoùa… Huyeän Phuùc Loäc: Nhaát thoáng chí (Sôn Taây) cheùp raèng ñôøi Caûnh Höng ñoåi leä vaøo phuû Quoác Oai; ñôøi Taây Sôn ñoåi laøm Phuù Loäc, ñaàu ñôøi Gia Long ñoåi laøm Phuùc Loäc; naêm Minh Meänh thöù 3 (1822) ñoåi laøm Phuùc Thoï. Hieän nay laø Phuùc Thoï tænh Haø Taây.”(32) Ngay töø ñôøi Lyù, ñaõ coù ghi cheùp veà vieäc ngöôøi ôû Cam Giaù daâng höôu ñen cho vua Lyù Nhaân Toâng.(33) Cho tôùi taän ñaàu theá kyû XIX, ñaát Cam Laâm hieän nay coøn coù teân laø Cam Tuyeàn (theo Caùc traán toång xaõ danh bò laõm(34)), nhöng 60 naêm sau ñaõ thaáy teân Cam Laâm xuaát hieän trong Ñaïi Nam nhaát thoáng chí. Theá nhöng Cam Laâm naøy chöõ Haùn laø 甘霖, chöù khoâng phaûi laø Laâm 林 (röøng) trong Ñöôøng Laâm 唐林. Theo Thoâng ñieån(35) thì moät daûi töø Haø Noäi, Baéc Ninh veà phía taây ñeán Haø Taây, Phuù Thoï khaù oån ñònh noäi thuoäc Phong Chaâu thôøi Ñöôøng. Khoâng coù chaâu Ñöôøng Laâm naøo trong vuøng ñoù. Coøn huyeän Phuùc Loäc cuûa Sôn Taây chæ laø ñòa danh ñöôïc laäp vaøo ñôøi Leâ Thaùi Toâng, cuoái Leâ ñoåi laø Phuù Loäc, ñeán ñôøi Nguyeãn ñòa danh naøy chæ toàn taïi töø naêm 1803-1821, khaùc hoaøn toaøn vôùi chaâu Phuùc Loäc/hay chaâu Ñöôøng Laâm (coù caùc huyeän döôùi caáp laø huyeän Nhu Vieãn, huyeän Phuùc Loäc vaø huyeän Ñöôøng Laâm) theá kyû VII-VIII-IX (nhö chuùng toâi chöùng minh qua caùc söû lieäu ôû muïc 5 döôùi ñaây). 4. Ñöôøng Laâm-Sôn Taây: moät chaëng huyeàn söû theá kyû XX Vaäy taïi ñòa baøn hieän nay ñöôïc coi nhö laø ñaát phaùt tích cuûa hai vua - Ñöôøng Laâm (Sôn Taây), söï caûi danh ñaõ dieãn ra nhö theá naøo trong theá kyû XX. Vaán ñeà naøy ñaõ ñöôïc taùc giaû Nguyeãn Tuøng (Paris)(36) baøn xeùt khaù toaøn dieän trong baøi “Baøn theâm veà quaàn theå laøng coå Ñöôøng Laâm” ñaêng treân Thôøi baùo Kinh teá Saøi Goøn Online ngaøy 23/01/2009. Coù theå giaûn löôïc nhö sau: XAÕ Ñöôøng Laâm (vôùi tö caùch laø moät ñôn vò haønh chính, döôùi caáp huyeän) laø moät teân môùi ñaët, bao goàm chín thoân (laøng) trong ñoù coù naêm thoân coå laø Cam Thònh, Moâng Phuï, Ñoâng Saøng, Cam Laâm vaø Ñoaøi Giaùp laø ñaõ ñöôïc laäp ra caùch ñaây hôn 500
122 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 naêm. Boán thoân coøn laïi (Phuï Khang, Haø Taân, Höng Thònh vaø Vaên Mieáu) thì ñeàu taùch ra töø vaøi laøng noùi treân hoaëc ñöôïc laäp ra caùch ñaây chöa ñeán 200 naêm. Ñaùng chuù yù laø ôû thoân Cam Laâm töø maáy theá kyû nay ñaõ coù ñình thôø Phuøng Höng cuõng nhö nhaø thôø vaø laêng Ngoâ Quyeàn. Do vaäy, chính quyeàn xaõ naøy cuõng ñaõ döïa vaøo caùc baèng chöùng ñoù ñeå xin Quoác hoäi nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa ñoåi teân töø Cam Laâm thaønh Ñöôøng Laâm vaøo ngaøy 21/11/1964.(37) Thaùng 8 naêm 1967, treân taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 101), Traàn Quoác Vöôïng ñaõ coù moät baøi vieát raát quan troïng ñeå khaúng ñònh Ñöôøng Laâm thuoäc Sôn Taây.(38) Ñieåm thuù vò ôû choã ñaây laø baøi vieát ñeå phuû ñònh yù kieán cuûa Ñaøo Duy Anh(39) vaø Vaên Taân.(40) Taïm thôøi, chuùng toâi khoâng nghó ñeán nhöõng boái caûnh thaàm kín cuûa baøi vieát treân. Coù theå coi ñaây laø tieáng noùi quan troïng nhaát luùc baáy giôø ñeå ra phaùn quyeát cuoái cuøng veà vaán ñeà naøy. Cöù lieäu quan troïng nhaát maø Traàn Quoác Vöôïng ñöa ra laø taám bia maø oâng goïi laø “Bia Ñöôøng Laâm” coù nieân ñaïi 1390 nieân hieäu Quang Thaùi ñôøi Traàn. Bia teân laø Phuïng töï bi 奉祀碑, kyù hieäu 36002 (Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm), bia hieän ñaët taïi ñeàn thôø Phuøng Höng (Sôn Taây). Taám bia naøy ñaùng tieác laïi laø moät bia nguïy taïo vaøo ñôøi sau. Theá nhöng haøng loaït caùc nhaø söû hoïc töø Nguyeãn Vaên Sieâu cho ñeán Traàn Quoác Vöôïng, Nguyeãn Minh Töôøng,(41) Vuõ Duy Meàn…(42) ñeàu bò vaên baûn naøy ñaùnh löøa [!?],(43) tröø Nguyeãn Tuøng - moät nhaø söû hoïc cö truù taïi nöôùc ngoaøi.(44) Döôùi ñaây, chuùng toâi xin neâu sô löôïc keát quaû giaùm ñònh cuûa mình veà vaên baûn nguïy taïo(45) naøy: Thöù nhaát, veà maët thö phaùp vaø vaên töï hoïc, chöõ khaéc treân vaên bia ñeàu laø loái chöõ chaân nhoû nhaén, quy cuû vaø chuoäng kyõ cuûa trieàu Nguyeãn, khaùc haún vôùi thö phaùp ñôøi Traàn qua moät soá vaên bia thôøi naøy nhö thö phaùp cuûa Tröông Haùn Sieâu.(46) Thöù hai, neùt khaéc cuûa bia raát saéc neùt, gaàn nhö khoâng coù chöõ naøo môø. Loøng neùt khaéc vaãn theo ñao buùt hình chöõ “v”, chöùng toû vaên baûn môùi chæ khaéc trong voøng 200 naêm trôû laïi ñaây. Thöù ba, veà ñòa danh hoïc, vaên bia naøy duø coá gaéng nguïy taïo, nhöng vaãn voâ tình ñeå laïi teân ñòa danh thôøi Nguyeãn. Doøng ñaàu cuûa bia ghi: 國威府福祿縣甘泉社 “Quoác Oai phuû, Phuùc Loäc huyeän, Cam Tuyeàn xaõ”,(47) doøng treân ñoàng thôøi cuõng ñöôïc khaéc treân bia Phuïng töï bi kyù 奉祀碑記 ñöôïc khaéc naêm Töï Ñöùc thöù 4 (1851). Qua khaûo chöùng veà dieân caùch ñòa danh haønh chính cuûa Ñaøo Duy Anh(49) thì (48) ñaây coù khaû naêng laø bia nguïy taïo vaøo ñôøi Gia Long hoaëc ñaàu thôøi Minh Meänh, vì ñeán naêm Minh Meänh thöù 3 (1822) Phuùc Loäc ñaõ ñoåi laøm Phuùc Thoï.(50) Thöù tö, veà myõ thuaät, bia coù cuøng moät phong caùch vôùi nhieàu bia haäu ñôøi Nguyeãn: khoâng coù trang trí dieàm, traùn gaàn nhö ñeå trôn, hoa vaên chæ coù maët nhaät neùt maûnh vaø tia löûa yeáu ôùt. Thöù naêm, veà quy moâ, vaên bia naøy ñöôïc döïng ôû caáp ñoä thoân xoùm, cho neân raát khieâm toán veà maët kinh phí, ñieàu naøy theå hieän qua daùng voùc xinh xaén vaø khieâm nhöôøng cuûa bia: chieàu cao 54cm, roäng ngang 35cm, töùc laø khoâng baèng moät tôø baùo Nhaân daân traûi roäng. Ñieàu naøy cho thaáy, bia ñöôïc döïng naèm ngoaøi ñieån leä cuûa trieàu ñình. Ñieåm naøy laøm roõ hôn ñoäng cô cuûa
123 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 doøng nieân ñaïi “Quang Thaùi thöù 3” trong vaên bia. Ngoaøi hai bia aáy, xaõ Ñöôøng Laâm hieän coøn bia Saéc kieán Tieàn Ngoâ Vöông laêng 敕建前吳王陵, nieân ñaïi cuûa bia naøy laø Töï Ñöùc thöù 27 (1874),(51) phong caùch chöõ vieát cöùng caùp vaø tuù leä hôn hai bia kia raát nhieàu. Chöùng toû ngöôøi vieát laø baäc ñao buùt laïi ôû trong Boä Leã trieàu ñình. Daùng voùc vaø quy moâ cuûa bia chính thoáng ñöôïc nhaø nöôùc döïng cuõng khaùc haún “bia Ñöôøng Laâm”. Thöù saùu, veà traät töï chöõ, chöõ vieát treân ngaïch bia ñeàu ngang töø traùi sang phaûi, trong khi ngaïch bia ñôøi Traàn thöôøng laø saép chöõ doïc. Taát caû caùc daáu hieäu treân cho thaáy vaên bia ñang xeùt ñöôïc döïng vaøo ñaàu ñôøi Nguyeãn. Ñeán ñaây, chuùng ta coù theå xaâu chuoãi caùc söï kieän nhö sau: 1) Bia nguïy taïo vaøo quaõng 1802 ñeán 1821; 2) Döïa vaøo bia naøy Nguyeãn Vaên Sieâu ñaõ khaúng ñònh Cam Laâm voán laø Ñöôøng Laâm, queâ cuûa hai vua Phuøng Höng vaø Ngoâ Quyeàn; 3) Vua Töï Ñöùc ñaõ sai Boä Leã coâng nhaän ñaây laø di tích caáp “quoác gia” vaø ban “saéc kieán” vaøo naêm 1874; 4) Sau ñoù, “ñaát hai vua” chính thöùc ñöôïc ñöa vaøo chính söû vaøo naêm 1882; 5) Ñaëng Xuaân Baûng caån thaän hôn nöõa ñaõ chuù Ñöôøng Laâm thuoäc veà Phong Chaâu.(52) Nhaàm laãn cuûa trieàu ñình vaø caùc söû gia trong theá kyû XIX ñaàu theá kyû XX laø coù theå chaáp nhaän ñöôïc, khi caùc quan bieân tu trieàu Nguyeãn khoâng coù quaù nhieàu thôøi gian vaø ñieàu kieän ñeå tröïc tieáp khaûo saùt taïi ñòa phöông, maø phaàn lôùn caùc tö lieäu ñeàu do heä thoáng nha laïi caùc caáp ôû döôùi ñöa leân. Tuy nhieân, ôû hai theá kyû sau ñoù, vieäc voâ tình hay höõu yù, baát caäp ôû chuyeân moân hay söï kheùo leùo trong caâu chöõ cuûa caùc nhaø laøm söû ñaõ vieát tieáp trang huyeàn söû thôøi hieän ñaïi cho maûnh ñaát naøy. Trôû laïi vôùi phöông phaùp cuûa Traàn Quoác Vöôïng, neáu nhö bia Phuïng töï bi ñuùng laø bia Quang Thaùi ñôøi Traàn, thì oâng ñaõ duøng söû lieäu caáp hai ñeå phuû ñònh caùc söû lieäu caáp moät ñöôïc vieát vaøo ñôøi Ñöôøng (nhö treân ñaõ neâu). Maëc duø oâng bieát raát roõ raèng: “Theo caùc söû cuõ, quaû thaät ôû thôøi thuoäc Ñöôøng (theá kyû VII-X) mieàn ñaát nöôùc ta coù huyeän Ñöôøng-laâm (ñaàu ñôøi Ñöôøng laø chaâu Ñöôøng-laâm roài ñoåi thaønh quaän Ñöôøng-laâm) thuoäc chaâu Phuùc-loäc (coù caû huyeän Phuùc-loäc) thuoäc phía nam tænh Haø-tónh ngaøy nay.”(53) Trong tröôøng hôïp vaên bia ñoù laø vaên bia nguïy taïo vaøo ñaàu ñôøi Nguyeãn nhö chuùng toâi ñaõ chöùng minh ôû treân thì Traàn Quoác Vöôïng ñaõ duøng moät söû lieäu nguïy taïo ñeå phuû ñònh caùc söû lieäu caáp moät. Trong baøi “Ñöôøng Laâm döôùi goùc nhìn ñòa-vaên hoùa-lòch söû”, Traàn Quoác Vöôïng vieát: “Coù moät chuyeän, thaät nhö bòa, baây giôø nghe ra thì khaù buoàn cöôøi: Moät soá nhaø nghieân cöùu caên cöù vaøo caùi teân Phuùc Loäc baûo ôû Haø Tónh xöa coù huyeän Phuùc Loäc, coù leõ queâ höông Ngoâ Quyeàn ôû ñoù. Ñaàu thaäp nieân 60 cuûa theá kyû tröôùc, keû ngu heøn naøy môùi ôû ñoä tuoåi hai möôi ñaõ phaûi vieát moät baøi ñöôïc cuï Traàn Huy Lieäu cho ñaêng treân Nghieân cöùu Lòch söû, ñaàu ñeà laø “Veà queâ höông Ngoâ Quyeàn” coù hai trang ñeå caûi chính laø queâ höông Ngoâ Quyeàn ôû Sôn Taây, nôi ñoù coøn ñeàn vaø laêng Ngoâ Quyeàn. YÙ kieán naøy ñöôïc tieáp thu ngay.”(54) Treân thöïc teá, laêng Ngoâ Quyeàn coøn ôû moät soá ñòa phöông khaùc nhö Höng Yeân, Haûi Phoøng, Haø Taây cuõ, Thanh Hoùa; coøn ñeàn thôø caùc vò Phuøng Höng, Ngoâ Quyeàn thì coù ôû khaép nôi, hieän chöa coù con soá thoáng keâ cuï theå. Maët khaùc, caùc laêng moä, ñeàn thôø caùc nhaân vaät lòch söû naøy ôû Ñöôøng Laâm coù nieân ñaïi khaù muoän. Söï coâng nhaän cuûa chính söû nhaø Nguyeãn coäng vôùi tín nieäm daân gian traûi qua gaàn 200 naêm, ñaõ khieán
124 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 cho bao nhieâu huyeàn tích ñeïp ñeõ cho maûnh ñaát hai vua ñöôïc theâu deät neân. Coù veû nhö caùc nhaø söû hoïc Vieät Nam theá kyû XX-XXI, khôûi töø Traàn Quoác Vöôïng, ñaõ coi di tích, huyeàn tích, söû lieäu ñôøi Nguyeãn, cuõng nhö nieàm tin daân gian laø boán cöù lieäu quan troïng nhaát ñeå ñöa ra quyeát ñònh cuoái cuøng. Ñaët daáu chaám heát cho nhöõng tranh luaän treân phöông dieän coå söû laø vieäc caûi teân xaõ Cam Laâm thaønh Ñöôøng Laâm khieán ñòa danh naøy truøng khít hoaøn toaøn vôùi quaù khöù 1.000 naêm tröôùc veà maët danh xöng. Toùm laïi, toång hôïp söï khaûo cöùu veà dieân caùch Ñöôøng Laâm-Sôn Taây cuûa chuùng toâi vôùi keát quaû nghieân cöùu thöïc ñòa cuûa Nguyeãn Tuøng, taïm thôøi coù theå ñi ñeán nhaän ñònh raèng: Trong suoát chieàu daøi lòch söû hai ngaøn naêm töø ñôøi Haùn cho ñeán naêm 1964, xaõ Ñöôøng Laâm döôøng nhö chöa bao giôø coù teân laø Ñöôøng Laâm. 5. Chaâu Ñöôøng Laâm (Phuùc Loäc) qua tö lieäu coå söû Ñoái vôùi ngöôøi laøm coâng taùc nghieân cöùu lòch söû vaø nhaát laø nghieân cöùu vaên baûn hoïc chuyeân saâu, nhöõng nghi ngôø ñaõ le loùi ñaâu ñoù trong caùc chuyeân luaän hay baøi vieát (coù theå keå ñeán coâng trình cuûa GS Ñaøo Duy Anh,(55) Vaên Taân(56) hay Buøi Vaên Nguyeân,(57) Nguyeãn Hueä Chi(58) v.v…), ñaõ ñeå laïi nhieàu gôïi môû cho ngöôøi ñi sau tieáp tuïc tìm hieåu vaø giaûi maõ. Vôùi vieäc coâng nhaän thoâng tin Khuoâng Vieät Ngoâ Chaân Löu laø haäu dueä cuûa Ngoâ Thuaän Ñeá (Ngoâ Quyeàn), thì ñöông nhieân queâ höông Ñaïi sö aét laø queâ höông cuûa toå tieân oâng, gaàn thì oâng noäi Ngoâ Quyeàn, xa hôn chuùt laø cuï noäi Ngoâ Maân laø ôû chaâu Ñöôøng Laâm. Döôùi ñaây, chuùng toâi tieán haønh khaûo saùt sô boä caùc taøi lieäu coå söû Vieät Nam vaø Trung Quoác veà ñòa danh naøy vôùi tö caùch moät ñôn vò haønh chính laø chaâu. 5.1. Chaâu Ñöôøng Laâm qua coå söû Vieät Nam Söû Taøu khoâng cheùp “tröïc tieáp” veà queâ höông cuûa Ngoâ Quyeàn cuõng nhö caùc cuï toå nhaø Ngoâ Chaân Löu. Khaûo xeùt thö tòch coå Vieät Nam thì taøi lieäu ñaùng löu yù nhaát laø An Nam chí löôïc(59) cuûa Leâ Taéc soaïn naêm 1335 coù ghi nhö sau: 五季間愛州人吳權領交阯 “Qua ñôøi Nguõ-ñaïi (907-959), ngöôøi ñaát AÙi-chaâu laø Ngoâ Quyeàn, chieám giöõ quaän Giao-chæ”. Saùch naøy moät ñoaïn khaùc ghi: 呉權愛州人廷藝牙将也殺公羡而自立子昌岌弟昌濬繼之. Nghóa laø: “Ngoâ Quyeàn: ngöôøi chaâu AÙi, nha An Nam chí löôïc töôùng cuûa Ñình Ngheä, gieát Coâng ghi nhaän Ngoâ Quyeàn laø ngöôøi AÙi Chaâu Tieãn, töï laäp laøm vua, con laø Xöông Ngaäp vôùi em Xöông Tuaán keá noi oâng”. Ñeán ñaây, thieát nghó cuõng neân “ñieåm” qua vaøi nhaân vaät lòch söû coù queâ ôû chaâu Ñöôøng Laâm. Saùch An Nam chí löôïc ghi: “Kòp thôøi Nguõ ñaïi, caùc ngöôøi thoå haøo ôû caùc chaâu Giao, AÙi laø Khuùc Haïo, Döông Ñình Ngheä, Kieàu Coâng Tieãn… thay nhau duøng voõ löïc cöôùp quyeàn.”(60) Saùch naøy cuõng ghi: 楊廷藝愛州人 “Döông Ñình Ngheä: ngöôøi chaâu AÙi”.(61) Laïi cheùp: “Nieân hieäu Thieân Phuùc nhaø Taán naêm thöù 2
125 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 (Nguïy Haùn, Ñaïi Höõu thöù 10) (937), Ngoâ Quyeàn cöû binh AÙi Chaâu vaây Coâng Tieãn”,(62) laïi cheùp: “Ngoâ Quyeàn, ngöôøi chaâu AÙi, nha töôùng cuûa Ñình Ngheä, gieát Coâng Tieãn, töï laäp laøm vua.”(63) Cuõng ghi 黎桓愛州人有志畧得志丁璉委以兵權因簒丁氏自稱交州三使 “Leâ Hoaøn ngöôøi AÙi Chaâu, coù chí löôïc, ñöôïc Ñinh Lieãn giao binh quyeàn, nhaân soaùn ngoâi hoï Ñinh, töï xöng Giao Chaâu Tam söù”. An Nam chí löôïc quyeån 1 muïc Coå chaâu danh coù ghi nhaän chaâu Ñöôøng Laâm: 古州名峯州呉曰新昌長州武峩州唐林州. Nghóa laø: “Teân caùc chaâu coå: Phong Chaâu (ñôøi Ngoâ laø Taân Xöông), Tröôøng Chaâu, Vuõ Nga chaâu, Ñöôøng Laâm chaâu”.(64) Nhieàu yù kieán cho raèng coù leõ ghi cheùp naøy ñuùng bôûi soaïn giaû Leâ Taéc soáng vaøo theá kyû XIII, laïi laø ngöôøi cuøng queâ,(65) khaû naêng chính xaùc laø cao.(66) Saùch Vieät ñieän u linh taäp do Lyù Teá Xuyeân soaïn naêm 1329: 按趙公交州記. 王姓馮名興. 世為唐林州夷長. 號郎官. 王豪富有勇力. 能搏虎...王用唐林人杜英翰之計. 以吳兵襲唐林州(67) “Xeùt saùch Giao chaâu kyù cuûa Trieäu coâng, Vöông hoï Phuøng teân Höng, ñôøi ñôøi laøm di tröôûng chaâu Ñöôøng Laâm, hieäu laø Quan lang. Vöông giaøu coù, laïi coù duõng löïc, coù theå ñaùnh hoå… Vöông duøng keá cuûa ngöôøi chaâu Ñöôøng Laâm laø Ñoã Anh Haøn, ñem quaân Ngoâ ñi ñaùnh chaâu Ñöôøng Laâm.” Nhö vaäy, caùc ghi cheùp veà chaâu Ñöôøng Laâm qua hai thö tòch ñöôïc coi laø coå nhaát coøn laïi do ngöôøi Vieät bieân soaïn laø An Nam chí löôïc vaø Vieät ñieän u linh taäp, chuùng ta böôùc ñaàu coù moät söï möôøng töôïng nhö sau veà maûnh ñaát naøy. Chaâu Ñöôøng Laâm (xuaát nhaäp hoaëc caän keà vôùi chaâu AÙi) vaøo theá kyû VIII-IX laø nguyeân quaùn cuûa haøng loaït caùc thuû lónh nhö Phuøng Höng, Khuùc Haïo, Döông Ñình Ngheä (con laø Döông Tam Kha), Kieàu Coâng Tieãn, Ngoâ Quyeàn (con: Ngoâ Xöông Vaên, Ngoâ Xöông Ngaäp; chaùu: Ngoâ Chaân Löu, Ngoâ Xöông Xí, Ngoâ Nhaät Khaùnh). Ngoaøi ra, coøn coù Ñinh Boä Lónh ñoùng ñoâ ôû Hoa Lö (thuoäc Thanh Hoa ngoaïi traán sau naøy). Traàn Coâng Laõm cuõng laø moät söù quaân töøng chieám cöù Ñöôøng Laâm.(68) Theâm nöõa, Leâ Hoaøn laø ngöôøi Tröôøng Chaâu (cuõng thuoäc Thanh Hoùa). Ñieåm dieän ñeå “caém côø” cho caùc quaân doanh vaø ñòa baøn hoaït ñoäng thì coù theå thaáy nhöõng moái lieân heä veà gia toäc, hoân nhaân, quyeàn löïc, toân giaùo cuûa caùc theá löïc naøy, töø ñoù coù theå vaïch ra moät sô ñoà toång quan heä cuûa caùc nhaân vaät lòch söû. Cho neân, vuøng AÙi Chaâu, Tröôøng Chaâu, Hoan Chaâu vaø chaâu Ñöôøng Laâm xöa coù theå coi laø trung taâm chính trò cuûa nöôùc ta vaøo giai ñoaïn ñoù. Vaán ñeà naøy ñeán nay döôøng nhö chöa ñöôïc quan taâm ñuùng möùc, caàn coù nhöõng khaûo saùt saâu hôn, roäng hôn vaø nhieàu chieàu hôn nöõa.(69) Taïm khoâng neâu ôû ñaây. 5.2. Chaâu Ñöôøng Laâm qua coå söû Trung Hoa Khaûo thö tòch coå Trung Quoác ñoàng ñaïi vaø haäu ñaïi, coù moät soá thoâng tin veà chaâu Ñöôøng Laâm-Phuùc Loäc nhö sau.(70) Thoâng ñieån 通典 do Ñoã Höõu 杜佑 (735-812) ñôøi Ñöôøng soaïn xong naêm 801, quyeån 184 ghi (trích dòch): “Quaän Phuùc Loäc, phía ñoâng... phía nam... phía taây... phía baéc... phía ñoâng nam... phía taây baéc... phía ñoâng baéc... caùch Taây Kinh...(71) caùch Ñoâng Kinh...(72) hoä... ngöôøi... Chaâu Phuùc Loäc, sôû trò ôû huyeän An Vieãn. Ñaát ñai gioáng vôùi quaän Cöûu Chaân. Nhaø Ñaïi Ñöôøng ñaët ra chaâu Phuùc Loäc, hoaëc laø quaän Phuùc Loäc. Lónh hai huyeän: Nhu Vieãn. Ñöôøng Laâm. Quaän Vaên Döông,
126 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 phía ñoâng... phía nam... phía taây... phía baéc... phía ñoâng nam... phía taây nam... phía taây baéc... phía ñoâng baéc... Caùch Ñoâng Kinh... caùch Taây Kinh... Saùu traêm möôøi ba hoä, ba nghìn boán möôi ngöôøi. Tröôøng Chaâu, sôû trò ôû huyeän Vaên Döông. Ñaát ñai gioáng vôùi quaän Cöûu Chaân. Nhaø Ñaïi Ñöôøng ñaët ra Tröôøng Chaâu, hoaëc laø quaän Vaên Döông. Lónh boán huyeän: Ñoàng Thaùi, Tröôøng Sôn, Kyø Thöôøng, Vaên Döông. Quaän Nhaät Nam, phía ñoâng ñeán ñòa giôùi quaän Phuùc Loäc moät traêm daëm. Phía nam ñeán ñòa giôùi quaän La Phuïc moät traêm naêm möôi daëm. Phía taây ñeán ñòa giôùi nöôùc Hoaøn Vöông taùm traêm daëm. Phía baéc ñeán ñòa giôùi quaän Cöûu Chaân saùu traêm daëm. Phía ñoâng nam ñeán bieån moät traêm naêm möôi daëm. Phía taây nam ñeán ñòa giôùi quaän Ñöông boán traêm daëm. Phía taây baéc ñeán soâng Linh Baït boán traêm baûy möôi daëm. Phía ñoâng baéc ñeán quaän Laêng Thuûy naêm traêm daëm. Ñi Taây Kinh theo ñöôøng boä moät vaïn hai nghìn boán traêm naêm möôi daëm, ñöôøng thuûy moät vaïn baûy nghìn daëm. Caùch Ñoâng Kinh ñöôøng boä moät vaïn naêm traêm chín möôi laêm daëm, ñöôøng thuûy moät vaïn baûy nghìn hai traêm hai möôi daëm. Chín nghìn saùu traêm möôøi chín hoä, naêm vaïn ba nghìn taùm traêm möôøi taùm ngöôøi”. Cöïu Ñöôøng thö 舊唐書 do ngöôøi thôøi Haäu Taán laø Löu Huù 劉昫 (887-946) khôûi soaïn vaøo naêm 945, quyeån 41 ghi (dòch): “Ñaïo Lónh Nam, chaâu Phuùc Loäc: Ñaát ñai phong tuïc gioáng vôùi ñaát quaän Cöûu Chaân, sau bò ngöôøi Sinh Lieâu chieám. Naêm thöù ba nieân hieäu Long Soùc (663), Trí Chaâu Thöù söû Taï Phaùp Thaønh chieâu duï baûy nghìn laïc(73) daân thoå Coân Minh, Baéc Laâu.(74) Naêm Toång Chöông thöù hai (669), ñaët ra chaâu Phuùc Loäc ñeå cai trò hoï. Naêm ñaàu nieân hieäu Thieân Baûo ñaàu tieân (742), ñoåi laøm quaän Phuùc Loäc. Naêm thöù hai nieân hieäu Chí Ñöùc (757), ñoåi laøm quaän Ñöôøng Laâm. Naêm ñaàu tieân nieân hieäu Caøn Nguyeân (758), ñaët laïi laøm chaâu Phuùc Loäc. Lónh hai huyeän, khoâng tính soá hoä, ngöôøi vaø soá daëm ñöôøng ñeán hai kinh ñoâ, boán phía ñeán chaâu quaän. Nhu Vieãn: sôû trò cuûa chaâu, cuøng laäp ra vôùi chaâu, voán teân laø An Vieãn, naêm thöù hai nieân hieäu Chí Ñöùc, ñoåi teân laø Nhu Vieãn vaäy. Ñöôøng Laâm.” Cöïu Ñöôøng thö, quyeån töù thaäp nhaát khaûo chöùng: “Chaâu Phuùc Loäc lónh moät huyeän Nhu Vieãn. Nay môùi cheùp theâm hai huyeän Ñöôøng Laâm, Phuùc Loäc.” Thaùi bình hoaøn vuõ kyù 太平寰宇記 (quyeån 171), soaïn vaøo ñôøi Toáng Thaùi Toâng trong nhöõng naêm Thaùi Bình Höng Quoác (976-983) ghi (dòch): “Phuùc Loäc chaâu (Phuùc Loäc quaän): nay sôû lî ôû huyeän An Vieãn, ñaát ñai vaø phong tuïc gaàn vôùi quaän Cöûu Chaân, sau bò daân Sinh Lieâu chieám cöù. Ñôøi Ñöôøng, naêm Long Soùc thöù hai (662), Trí Chaâu Thöù söû Taï Phaùp Thaønh chieâu duï voã veà ñöôïc daân mieàn nuùi laø Coân Minh, Tyû Laâu(75) vaân vaân hôn baûy ngaøn laïc. Naêm Toång Chöông thöù 3 (670) ñaët chaâu Phuùc Loäc ñeå cai quaûn daân naøy. Naêm Thieân Baûo thöù nhaát, caûi laøm quaän Phuùc Loäc. Naêm Chí Ñöùc thöù 2 (757), caûi laøm quaän Ñöôøng Laâm. Naêm Caøn Nguyeân thöù nhaát (758), caûi laïi laøm chaâu Phuùc Loäc. Chaâu naøy voán lónh ba huyeän laø Nhu Vieãn, Ñöôøng Laâm, Phuùc Loäc. Thoå saûn: coáng baïch laïp (saùp traéng), töû phi,(76) söøng teâ, vaø nhieàu thöù laï khoâng bieát teân. Huyeän Nhu Vieãn moät höông: voán teân laø An Vieãn, ñôøi Ñöôøng, naêm Chí Ñöùc thöù 2 (757) caûi laøm Nhu Vieãn. Ñöôøng Laâm huyeän moät höông. Phuùc Loäc huyeän moät höông. Trôû leân laø ba huyeän ñöôïc ñaët ra cuøng vôùi chaâu.
127 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Cöïu Ñöôøng thö, quyeån töù thaäp nhaát khaûo chöùng. Thaùi bình hoaøn vuõ kyù, quyeån 171. Taân Ñöôøng thö 新唐書 do AÂu Döông Tu 歐陽修 vaø Toáng Kyø 宋祁 bieân soaïn naêm 1060, quyeån 43 thöôïng ghi (dòch): “Quaän Ñöôøng Laâm cuûa chaâu Phuùc Loäc, voán laø quaän Phuùc Loäc, naêm thöù hai nieân hieäu Toång Chöông (669), Trí Chaâu Thöù söû laø Taï Phaùp Thaønh chieâu duï hôn baûy nghìn laïc ngöôøi thoå Coân Minh, Baéc Laâu, cho neân ñaát Ñöôøng Laâm ñaët ra. Naêm ñaàu tieân nieân hieäu Ñaïi Tuùc ñaàu tieân (701) ñoåi teân laø chaâu An Vuõ, naêm thöù hai nieân hieäu Chí Ñöùc (757) ñoåi thaønh quaän ñaët teân laø Ñöôøng Laâm, naêm ñaàu tieân nieân hieäu Caøn Nguyeân (758), ñaët laïi teân chaâu nhö cuõ. Ñoà coáng naïp cuûa ñaát naøy: baïch laïp, töû coác. Ba traêm möôøi baûy hoä. Ba huyeän: Nhu Vieãn, voán laø huyeän An Vieãn, naêm Chí Ñöùc thöù hai ñoåi teân; Ñöôøng Laâm, ñaàu thôøi Ñöôøng laáy hai huyeän Ñöôøng Laâm, An Vieãn ñaët ra chaâu Ñöôøng Laâm, sau chaâu, huyeän ñeàu boû, ñoåi ñaët laïi; Phuùc Loäc.” Taân Ñöôøng thö, quyeån 43 haï (dòch): “Ñaïo Lónh Nam: Moät ñöôøng töø phía ñoâng Hoan Chaâu(77) ñi hai ngaøy, ñeán huyeän An Vieãn cuûa chaâu Ñöôøng Laâm, ñi veà phía nam qua soâng Coå La, ñi hai ngaøy ñeán soâng Ñaøn Ñoäng cuûa nöôùc Hoaøn Vöông.(78) Laïi ñi boán ngaøy Taân Ñöôøng thö, ñeán Chu Nhai.(79) Laïi ñi qua Ñan Boå Traán, ñi hai quyeån 43 thöôïng. ngaøy ñeán thaønh nöôùc Hoaøn Vöông, thôøi Haùn xöa goïi laø ñaát quaän Nhaät Nam vaäy.” Dö ñòa quaûng kyù 輿地廣記, do AÂu Döông Vaên 歐陽忞 soaïn vaøo ñôøi Toáng Huy Toâng trong nhöõng naêm Chính Hoøa (1111-1117), quyeån 38 coù ñoaïn: 福禄州自隋以前地理與福禄郡同後為生獠所據唐龍朔三年智州刺史謝法成招慰生獠昆明北樓及生獠等七千餘落總章二年置福禄州以處之天寶元年改為福禄郡至德二載改為唐林(80)郡乾元元年復為福禄郡. Nghóa laø: “…chaâu Phuùc Loäc töø ñôøi Tuøy veà tröôùc, ñòa lyù cuøng nhö quaän Phuùc Loäc, sau bò daân thoå chieám. Ñôøi Ñöôøng, naêm
128 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Long Soùc thöù 3, Trí Chaâu Thöù söû Taï Phaùp Thaønh uùy laïo hôn baûy ngaøn laïc daân thoå Coân Minh, Baéc Laâu. Naêm Toång Chöông thöù 2 ñaët chaâu Phuùc Loäc ñeå quaûn daân aáy. Naêm Thieân Baûo thöù nhaát, ñoåi laøm quaän Phuùc Loäc. Naêm Chí Ñöùc thöù 2 ñoåi laøm Ñöôøng Laâm quaän. Naêm Kieàn Nguyeân thöù nhaát laïi ñoåi thaønh Phuùc Loäc quaän.” Ñaïi söï kyù 大事記 do Laõ Toå Khieâm 吕祖謙 (1137-1181) ñôøi Toáng soaïn, quyeån 12 coù ñoaïn (dòch): “Giao Chæ, nay laø nöôùc An Nam: Giao Chaâu, Phong Chaâu laø ñaát Luïc chaâu xöa. Quaän Cöûu Chaân nay voán laø ñaát cuûa chaâu AÙi, chaâu Dö ñòa quaûng kyù, Hoan, chaâu Tröôøng, chaâu quyeån 38. Dieãn, chaâu Sôn, chaâu Phuùc Loäc xöa. Quaän Nhaät Nam nay voán laø ñaát cuûa chaâu Laâm, Caûnh. Quaän Chu Nhai nay voán laø ñaát cuûa Ñaïi söï kyù, quyeån 12. Chu Nhai, Vaïn An, Quaân, Quyønh chaâu xöa” Quyù Chaâu thoâng chí 貴州通志, do Traàn Quaân (? - ?) ngöôøi ñôøi Minh bieân taäp, quyeån 3 ghi (dòch): “Naêm Toång Chöông thöù 2, Trí Chaâu Thöù söû Taï Phaùp Thaønh uùy laïo daân thoå, cho neân chaâu Ñöôøng Laâm ñöôïc ñaët ra… chaâu Coå vaø chaâu Phuùc Loäc ñeàu thuoäc Lónh Nam, tìm trong söû thaáy cuoái ñôøi Ñöôøng ñeàu maát veà tay ngöôøi man.(81) Ñoäc söû phöông dö kyû yeáu 讀史方輿紀要 do ngöôøi ñôøi Thanh laø Coá Toå Vuõ 顧祖禹 soaïn trong 30 naêm, hoaøn taát naêm 1692, quyeån 112 ghi (dòch): “Thaønh Phuùc Loäc taïi phía taây nam phuû. Giöõa naêm Vuõ Ñöùc thôøi Ñöôøng ñaët ra chaâu Ñöôøng Laâm ki mi vaäy. Ñaàu naêm Trinh Quaùn boû. Naêm thöù hai nieân hieäu Toång Chöông, Trí Chaâu Thöù söû Taï Phaùp Quyù Chaâu thoâng chí, Thaønh chieâu duï hôn baûy nghìn laïc daân thoå quyeån 3. Coân Minh, Baéc Laâu, cho neân ñaát chaâu Ñöôøng Laâm ñaët ra chaâu Phuùc Loäc. Naêm ñaàu tieân nieân hieäu Ñaïi Tuùc, ñoåi teân laø chaâu An Vuõ. Ñaàu naêm Thaàn Long, ñaët laïi nhö cuõ. Ñaàu naêm Thieân Baûo, goïi laø quaän Phuùc Loäc. Naêm thöù hai nieân hieäu Chí Ñöùc, ñoåi teân laø quaän Ñöôøng Laâm. Ñaàu naêm Caøn Nguyeân, vaãn ñaët ra chaâu Phuùc Loäc. Sau ñoù boû. Laïi boû huyeän Tang Vieãn, laø sôû trò cuûa chaâu Phuùc Loäc thôøi Ñöôøng vaäy, voán teân laø An Vieãn, naêm thöù hai nieân hieäu Chí Ñöùc, ñoåi teân laø Tang Vieãn; kieâm lónh hai
129 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 huyeän Ñöôøng Laâm, Phuùc Loäc. Boû Tröôøng Chaâu, gaàn vôùi chaâu Phuùc Loäc, lónh boán huyeän Vaên Döông, Ñoàng Thaùi, Tröôøng Sôn, Kyø Thöôøng, cuõng goïi laø quaän Vaên Döông, sau bò ngöôøi man boû”. Coøn khaù nhieàu söû lieäu ñôøi sau khaùc cuõng bieân cheùp veà chaâu Ñöôøng Laâm-Phuùc Loäc nhöng phaàn lôùn daãn duïng caùc taøi lieäu coå söû nhö ñaõ neâu treân, vì vaäy chuùng toâi khoâng trình baøy tieáp ôû ñaây. Toång hôïp söû lieäu ñaõ neâu, coù theå taïm thôøi nhaän xeùt raèng: Ñöôøng Laâm/ Phuùc Loäc laø teân moät ñôn vò haønh chính laø chaâu (trong ñoù goàm ba huyeän Nhu Vieãn, Ñöôøng Laâm vaø Phuùc Loäc, laïi coù theâm thaønh Phuùc Loäc), ñöôïc thaønh laäp trong khoaûng nhöõng naêm Vuõ Ñöùc (töø 619-627 ñôøi nhaø Ñöôøng), ñeán sau ñôøi Ñöôøng ñòa danh naøy bò boû. Nguyeân do laø Ñöôøng Laâm naèm gaàn Tröôøng Chaâu,(82) hai vuøng naøy sau bò ngöôøi mieàn nuùi chieám cöù khoâng thuoäc söï quaûn lyù cuûa nhaø Ñöôøng. Sau naøy khoâng thaáy khoâi phuïc laïi nöõa. Theo Ñoäc söû phöông dö kyû yeáu thì Ñöôøng Laâm thuoäc taây nam chaâu AÙi (vaøo ñôøi Ñöôøng khoâng thuoäc chaâu AÙi nhöng phong tuïc thì töông ñoàng). Daân cö chaâu Ñöôøng Laâm/Phuùc Loäc tuyeät ñaïi ña soá laø ngöôøi baûn ñòa goàm caùc daân Coân Minh, Baéc Laâu/Tyû Laâu,(83) do caùc tuø tröôûng naém giöõ,(84) khu vöïc naøy cuõng coù daân Baéc,(85) coù hoä khaåu,(86) nhöng ñoùng thueá raát ít, chuû yeáu laø laâm thoå saûn. Coù veû nhö ÑVSKTT cuõng caên cöù vaøo coå söû Trung Quoác ñeå lieân keát hai ñòa danh Phuùc Loäc vaø Ñöôøng Laâm khi chuù giaûi cho söï kieän Phuøng Höng noåi daäy: 辛未唐貞元七年春安南都護府髙正平為政重歛夏四月交州唐林人唐林在福祿縣馮興起兵圍府政平以憂子先是馮興豪富有勇力能排牛搏虎於唐代宗大曆中因交州亂與其弟駭相率復諸隣邑興號都君駭號都保與正平相攻久不能克至是用. Nghóa laø: “Taân Muøi [791], (Ñöôøng Trinh Nguyeân naêm thöù 7). Muøa xuaân, An Nam ñoâ hoä phuû laø Cao Chính Bình laøm vieäc quan baét daân ñoùng goùp naëng. Muøa haï, thaùng 4, ngöôøi ôû Ñöôøng Laâm thuoäc Giao Chaâu (Ñöôøng Laâm thuoäc huyeän Phuùc Loäc) laø Phuøng Höng daáy binh vaây phuû. Chính Bình lo sôï maø cheát. Tröôùc ñaây Phuøng Höng voán laø nhaø haøo phuù, coù söùc khoûe, coù theå vaät traâu, ñaùnh hoå. Khoaûng nieân hieäu Ñaïi Lòch (766-780) ñôøi Ñöôøng Ñaïi Toâng, nhaân Giao Chaâu coù loaïn, cuøng vôùi em laø Haõi haøng phuïc ñöôïc caùc aáp beân caïnh, Höng xöng laø Ñoâ quaân, Haõi xöng laø Ñoâ baûo, ñaùnh nhau vôùi Chính Bình, laâu ngaøy khoâng thaéng ñöôïc.”(87) Ghi cheùp treân cuûa ÑVSKTT noùi moät caùch chính xaùc queâ Phuøng Höng laø ôû huyeän Ñöôøng Laâm chaâu Phuùc Loäc. Tuy vaäy, Cöïu Ñöôøng thö, Taân Ñöôøng thö ghi: 柔逺縣一鄉... 唐林縣一鄉, (88) 福禄縣一鄉, 已上三縣. Nhu Vieãn huyeän nhaát höông… Ñöôøng Laâm huyeän nhaát höông, Phuùc Loäc huyeän nhaát höông, dó thöôïng tam huyeän. Raéc roái laø ôû caùc chöõ “huyeän nhaát höông”. “Nhaát höông” ôû ñaây laø moät cuïm danh töø coù keát caáu “soá töø + löôïng töø”, löôïng töø “höông” khoâng phaûi laø moät ñôn vò haønh chính, maø chæ moät vuøng ñaát chung chung. Ñôn vò haønh chính trong cuïm “Ñöôøng Laâm huyeän nhaát höông” ñaõ naèm trong chöõ huyeän roài. Caùc söû gia ñôøi sau vì moät leõ naøo ñoù chæ ghi laø “Ñöôøng Laâm nhaát höông”, khieán cho nhieàu theá heä dòch giaû dòch thaønh “Ñöôøng Laâm, moät laøng”. Coù leõ caâu chuyeän ñi tìm laøng Ñöôøng Laâm töø ñaây maø ra. Duø theá naøo thì Ñöôøng Laâm vaø Phuùc Loäc gaàn nhö luoân ñi keøm vôùi nhau, neáu bieát Ñöôøng Laâm chính xaùc ôû ñaâu thì xaùc ñònh ñöôïc vò trí töông ñoái cuûa
130 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Phuùc Loäc vaø ngöôïc laïi. Xeùt söû kyù Trung Hoa ghi cheùp caùc ñòa danh Phuùc Loäc, coù theå ñònh vò ñöôïc Phuùc Loäc coù theå naèm ôû vò trí naøo ngaøy nay.(89) Toång hôïp nhöõng tö lieäu veà chaâu Phuùc Loäc cho thaáy, Phuùc Loäc vöøa laø teân chaâu vöøa laø teân moät huyeän. Ñòa danh Phuùc Loäc luoân coù söï xuaát nhaäp vôùi Ñöôøng Laâm trong khi Nhu Vieãn (sau ñoåi laø An Vieãn, hay An Vuõ) oån ñònh leä thuoäc moät trong chaâu naøy. Phuùc Loäc cuõng nhö Ñöôøng Laâm gaàn vôùi quaän Cöûu Chaân, thoå tuïc gioáng nhö vaäy. Vôùi nhöõng söû lieäu vaø laäp luaän ñöôïc söû duïng, böôùc ñaàu coù theå tin raèng Phuøng Höng, Ngoâ Quyeàn, cuõng nhö Ngoâ Chaân Löu laø ngöôøi chaâu Ñöôøng Laâm/Phuùc Loäc. Ñöôøng Laâm naøy xuaát nhaäp vôùi chaâu AÙi cho neân Leâ Taéc môùi cho raèng Ngoâ Quyeàn laø ngöôøi chaâu AÙi. Vò trí chính xaùc cuûa Ñöôøng Laâm naøy naèm ôû ñaâu chuùng toâi xin ñöôïc ñeà caäp ñeán trong baøi vieát khaùc, nhöng khaû naêng cao laø chaâu Ñöôøng Laâm naøy khoù coù theå naèm ôû Sôn Taây ngaøy nay, nhö chuùng toâi ñaõ chöùng minh ôû treân. Qua nhöõng cöù lieäu ñaõ trình baøy, chuùng toâi taïm coù moät vaøi keát luaän sô boä nhö sau: 1. Neáu tin Khuoâng Vieät laø ngöôøi höông Caùt Lôïi, quaän Thöôøng Laïc thì cho ñeán hieän nay môùi chæ tìm thaáy teân ñòa danh naøy sôùm nhaát laø ôû trong Thaùi bình hoaøn vuõ kyù (thôøi Toáng). Ñòa danh naøy sau ñoåi laø huyeän An Thuaän, naèm ôû ñoâng nam chaâu AÙi. Theo Vieät söû löôïc vaø Minh söû kyù söï baûn maït ít nhaát ñòa danh naøy phaûi naèm ôû phía nam Thanh Hoùa gaàn khu vöïc Ngheä An ngaøy nay. ÑVSKTT coù xaùc nhaän ñòa danh Caùt Lôïi ôû Baéc Giang, song ñaây coù theå laø do truøng danh. Vaø Caùt Lôïi (Baéc Giang), nay thuoäc Soùc Sôn, vôùi 5 cöù lieäu vaên bia töø theá kyû XVII ñeán XX neáu coù thì chæ laø nôi Khuoâng Vieät tu taäp truï trì vaø quy tòch maø thoâi. 2. Neáu tin Khuoâng Vieät Ngoâ Chaân Löu laø doøng doõi Ngoâ Thuaän Ñeá vaø Ngoâ Thuaän Ñeá chính laø Ngoâ Quyeàn thì Ngoâ Chaân Löu laø ngöôøi chaâu Ñöôøng Laâm. Vò trí chính xaùc cuûa chaâu Ñöôøng Laâm coøn phaûi khaûo chöùng thöïc ñòa, boå sung caùc cöù lieäu veà hoï toäc, cö daân, phong tuïc, saûn vaät, ngoân ngöõ baûn ñòa, cuõng nhö söï thôø cuùng vaø tö lieäu ñieàn daõ taïi ñòa baøn Thanh Hoùa ngaøy nay vaø caùc khu vöïc laân caän. Chaâu Ñöôøng Laâm voán töøng coù teân chaâu Phuùc Loäc (goàm ba huyeän Nhu Vieãn, Ñöôøng Laâm vaø Phuùc Loäc), chaâu naøy naèm phía taây nam AÙi Chaâu, gaàn guõi Tröôøng Chaâu, veà sau ñaõ coù luùc quy veà AÙi Chaâu. Caû hai ñòa danh Ñöôøng Laâm vaø Phuùc Loäc sau ñôøi Ñöôøng ñeàu boû. Duø vaäy, coù theå khaúng ñònh raèng queâ cuûa Ngoâ Quyeàn naèm loanh quanh giöõa vuøng Thanh Hoùa - Ngheä An(90) ngaøy nay maø khoù coù theå ôû vò trí Sôn Taây (khi ñoù laø huyeän Gia Ninh cuûa Phong Chaâu) ñöôïc. 3. Trong suoát lòch söû töø ñôøi Haùn cho ñeán naêm 1964, khu vöïc Sôn Taây khoâng heà coù chaâu hay huyeän hay laøng naøo teân laø Ñöôøng Laâm. Teân xaõ Ñöôøng Laâm taïi Sôn Taây ngaøy nay môùi xuaát hieän töø naêm 1964 (ngaøy 21 thaùng 11). Baøi vieát laø moät haønh trình töø coå söû Taøu qua coå söû ta keát hôïp vôùi caùc taøi lieäu lieân quan ñeå coù caùi nhìn ñoàng ñaïi vaø lòch ñaïi nhaèm soi toû vaán ñeà töôûng nhö ñaõ khoâng coøn gì caàn baøn caõi. ÔÛ ñaây, chuùng toâi chæ muoán nhaän ñònh raèng, duø queâ Ñaïi sö Khuoâng Vieät ôû ñaâu thì ñoù cuõng khoâng phaûi laø ôû Sôn Taây (ngaøy nay). Baøi vieát ñöôïc hoaøn thaønh moät phaàn döïa treân nhöõng gôïi môû chuùng toâi coù
131 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 ñöôïc töø caùc hoïc giaû trong vaø ngoaøi nöôùc chính thöùc phaùt bieåu qua nhöõng tham luaän khoa hoïc hay nhieàu khi chæ laø caâu chuyeän luùc traø dö töûu haäu. Chuùng toâi hy voïng trong thôøi gian saép tôùi seõ coù dòp trôû laïi vôùi chuû ñeà naøy. Baûn thaûo hoaøn thaønh taïi Nam Ninh, 21/2/2011, chính baûn hoaøn thaønh taïi Haø Noäi, thaùng 3/2011 TNV-NTL-TTD CHUÙ THÍCH (1) Hieän nay coù nhieàu thuyeát khaùc nhau veà naêm sinh cuûa Ngoâ Chaân Löu. Ña phaàn taøi lieäu cho laø naêm 933; Leâ Maïnh Thaùt cho raèng oâng sinh naêm 930; Nguyeãn Coâng Lyù cho laø naêm 932 [Nguyeãn Coâng Lyù, “YÙ chæ ñoaïn ngöõ luïc vaø baøi keä thò tòch cuûa Khuoâng Vieät thieàn sö” (Kyû nieäm 1.000 naêm ngaøy vieân tòch cuûa thieàn sö). Trong Kyû yeáu Quoác sö Khuoâng Vieät vaø Phaät giaùo Vieät Nam ñaàu kyû nguyeân ñoäc laäp do Giaùo hoäi Phaät giaùo Vieät Nam vaø Ñaïi hoïc Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên, Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi toå chöùc, thaùng 3, naêm 2011, tr. 121]. Chuùng toâi taïm theo thuyeát cuoái cuøng. Thieàn uyeån taäp anh, In nieân hieäu Vónh Thònh 11 ñôøi Leâ (1715), tr. 8b (baûn soá hoùa). (2) Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, taäp 1, Ngoâ Ñöùc Thoï dòch vaø chuù, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1998. (3) Noäi caùc quan baûn, Chính Hoøa 18 (1697), Baûn kyû, quyeån 1, tr. 7a. (4) Nhöõng chi tieát naøy ñaõ ñöôïc chuùng toâi phaân tích kyõ hôn trong baøi vieát “AÙnh xaï tín nieäm daân gian vaøo söï thöïc lòch söû - tröôøng hôïp chæ chaân queâ höông Khuoâng Vieät Ngoâ Chaân Löu.” Chuùng toâi taïm khoâng neâu laïi daãn chöùng vaø laäp luaän taïi ñaây. Hoaøng Vaên Laâu, “Ñi tìm ñòa chæ Ngoâ Chaân Löu”, Taïp chí Haùn Noâm, soá 1 (26), 1996, tr. 53-54. (5) (6) Hoaøng Vaên Laâu, bñd, tr. 54. (7) Kyù hieäu 6943 - 44 (Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm). (8) Kyù hieäu 6939 (Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm). Phaïm Thò Thuøy Vinh, “Nhöõng vaên bia ghi laïi daáu tích vaø queâ höông cuûa Khuoâng Vieät Ñaïi sö”. (9) Kyû yeáu Hoäi thaûo quoác teá Quoác sö Khuoâng Vieät vaø Phaät giaùo Vieät Nam ñaàu kyû nguyeân ñoäc laäp”, sñd, tr. 285. (10) Kyù hieäu 16184 (Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm). (11) Phaïm Thò Thuøy Vinh, bñd, tr. 286. Ngoaøi caùc vaên bia lieân quan ñeán queâ höông Khuoâng Vieät treân, taùc giaû Phaïm Thò Thuøy Vinh coøn coâng boá bia Soùc Sôn leã tuïc kyû ñaûo hoäi tòch thaàn tích coå ñieån taäp phoå toång xaõ, taïo naêm Khaûi Ñònh 6 (1921) hieän löu taïi ñeàn Soùc, xaõ Phuø Linh huyeän Soùc Sôn vaø bia Hoa Sôn töï bi taïo naêm Caûnh Höng 43 (1782) kyù hieäu 6394 - 95 ñaët taïi chuøa Hoa Sôn, xaõ Chi Ñoâng, huyeän Kim Anh, tænh Phuùc Yeân, nay laø chuøa Hoa Sôn, huyeän Soùc Sôn, Haø Noäi. Bia taïi ñeàn Soùc ghi veà vieäc thaàn moäng cuûa Khuoâng Vieät. Coøn bia Hoa Sôn ghi vieäc Khuoâng Vieät töøng tu haønh ñaéc ñaïo taïi chuøa naøy. Vieäc Khuoâng Vieät ñaõ töøng tu ôû ñaâu, döïng bao nhieâu chuøa, chuùng toâi xin ñöôïc ñeà caäp ñeán trong moät baøi vieát khaùc. (12) PGS, TS Nguyeãn Quoác Tuaán trong hoäi thaûo 1.000 naêm ngaøy maát Khuoâng Vieät ñaõ toû ra nghi ngôø veà thoâng tin Ngoâ Thuaän Ñeá chính laø Ngoâ Quyeàn. Trong ñieàu kieän tö lieäu hieän nay, chæ coù TUTA laø tö lieäu duy nhaát noùi raèng Ngoâ Chaân Löu laø haäu dueä cuûa Ngoâ Thuaän Ñeá, vaø nhoùm dòch giaû Ngoâ Ñöùc Thoï vaø Nguyeãn Thuùy Nga theo voán lieáng lòch söû daøy daën cuûa mình maø chuù raèng Ngoâ Thuaän Ñeá chính laø Ngoâ Quyeàn. Ñaây coù leõ laø moät phaùn ñoaùn phuø hôïp vì trong caùc nhaân vaät hoï Ngoâ tröôùc thôøi Ngoâ Khuoâng Vieät, hieän chæ bieát ñöôïc coù Ngoâ Quyeàn xöùng ñaùng ñöôïc goïi laø “ñeá”. Vì ñaây laø chöùng cöù duy nhaát trong ñieàu kieän tö lieäu hieän nay vaø khoâng coù taøi lieäu thö tòch coå naøo khaùc traùi chieàu hoaëc phuû nhaän ñieàu naøy. Nhö theá, ta taïm thôøi vaãn coù theå coi ñaây laø moät thoâng tin söû lieäu coù theå duøng ñöôïc. PGS, TS Traàn Ngoïc Vöông ñaõ raát coù lyù khi cho raèng: “Neáu nghi ngôø maø gaït boû ñi heát thì cô hoà chaúng coøn maáy tö lieäu maø nghieân cöùu caû.” (Trích lôøi phaùt bieåu taïi hoäi thaûo ñaõ daãn ôû treân). Phaû heä hoï Ngoâ http://vietnamgiapha.com/XemPhaKy/5622/giapha.html coù daãn toäc phaû hoï (13) Ngoâ do Haùn quoác coâng Ngoâ Lan bieân soaïn naêm Ñinh Daäu, trieàu Leâ Thaùnh Toâng (1477) [hieän nay chuùng toâi chöa coù ñieàu kieän tieáp caän vaên baûn goác cuûa baûn toäc phaû naøy, vaäy neân taïm thôøi daãn theo nguoàn nhö treân] ñöa ra khaúng ñònh Ngoâ Chaân Löu laø doøng doõi Ngoâ Quyeàn cuõng
132 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 coù nghóa laø giaùn tieáp khaúng ñònh danh xöng treân chính laø chæ Tieàn Ngoâ Vöông (teân goïi Ngoâ Quyeàn cuûa söû gia ñôøi sau). Tröôùc khi coù ñöôïc taøi lieäu coù tính khaû tín cao hôn, chuùng toâi ñeà xuaát taïm chaáp nhaän taøi lieäu neâu treân. (14) Taïi ñòa phöông hieän chöa tìm thaáy thaùp cuûa oâng, taïi chuøa Traán Quoác cuõng vaäy. Phaûi chaêng, thôøi gian ñaõ quaù xa xoâi ñeå thaùp cuûa oâng coù theå toàn taïi ñeán ngaøy nay qua bao binh löûa lòch söû? (15) OÂng Nguyeãn Huøng Vó coù gôïi yù cho chuùng toâi veà höôùng nghieân cöùu töø nguyeân cuûa ñòa danh Caùt Lôïi. Lieäu coù moái lieân heä naøo khoâng giöõa ñòa danh Caùt Lôïi vôùi moät töø “caùt lôïi” mang moät noäi haøm Phaät giaùo naøo ñoù. Vôùi ñieàu kieän kieán vaên hieän taïi coøn haïn cheá, chuùng toâi taïm gaùc laïi höôùng naøy, mong caùc baäc thöùc giaû coù bieát xin chæ giaùo cho. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, taäp 1, Ngoâ Ñöùc Thoï dòch chuù, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1998, tr. 204. (16) Nguyeân vaên Noäi caùc quan baûn, moäc baûn khaéc naêm Chính Hoøa thöù 18 (1697), Baûn kyû, tr. 20b. Thieân Nam ngöõ luïc, Nguyeãn Thò Laâm phieân aâm vaø chuù giaûi, Nguyeãn Ngoïc San hieäu ñính, Nxb (17) Vaên hoùa, Haø Noäi, 2001. (18) Thaùi thuù: YÙ noùi Ngoâ Maân laøm chöùc “Chaâu muïc baûn chaâu”. Nguyeãn Chính Bình: moät soá saùch söû khaùc nhö Taân Ñöôøng thö, Cöïu Ñöôøng thö ghi laø Cao (19) Chính Bình. (20) Quan ñieåm Ngoâ Quyeàn laø ngöôøi chaâu Ñöôøng Laâm ñöôïc coå suùy bôûi noäi chöùng lòch söû Vieät Nam aáy chính laø vaøo thôøi Thaäp nhò söù quaân, moät ngöôøi baø con cuøng hoï cuûa Ngoâ Quyeàn laø Ngoâ Nhaät Khaùnh (ngöôøi maø Vieät söû löôïc cheùp laàm laø Traàn Nhaät Khaùnh) ñaõ noåi daäy chieám cöù Ñöôøng Laâm. Thuaän leõ laø ngöôøi coù theá löïc ôû ñaâu môùi coù theå noåi daäy tieám quyeàn taïi ñoù. Doøng hoï Ngoâ ñôøi ñôøi laøm chöùc muïc baûn chaâu thì nhöõng ngöôøi hoï haøng aét ít nhieàu coù theá löïc. Cha Ngoâ Quyeàn lónh chöùc muïc chaâu Ñöôøng Laâm laø cô sôû ñeå Ngoâ Nhaät Khaùnh sau naøy xöng huøng taïi ñòa phöông. Hôn nöõa, Döông Ñình Ngheä lónh AÙi Chaâu ñaõ gaû con gaùi cho Ngoâ Quyeàn, duïng Ngoâ Quyeàn laøm taâm phuùc. Theo chuùng toâi, giai ñoaïn naøy vieäc thoâng hoân ñoàng thôøi cuõng laø moät hình thöùc cuûng coá theá löïc, lieân keát caùc tuø tröôûng/haøo tröôûng ñòa phöông. Khoâng côn côù gì moät chaâu muïc lôùn nhö chaâu muïc AÙi Chaâu laïi gaû con gaùi vaø döïa vaøo moät ngöôøi khoâng teân tuoåi, khoâng theá löïc ôû maõi Sôn Taây (luùc baáy giôø thuoäc ñòa giôùi Phong Chaâu). Quan ñieåm queâ höông Ngoâ Quyeàn ôû ñaâu ñoù gaàn chaâu AÙi coù leõ laø coù cô sôû söû lieäu cuûa noù. (21) Chæ thôøi Nguyeãn. Phöông Ñình Nguyeãn Vaên Sieâu, Ñaïi Vieät ñòa dö toaøn bieân, Toå Phieân dòch Vieän Söû hoïc, Nxb (22) Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi, 1997, tr. 402. Nguyeân baûn kyù hieäu VHv.1709/1-3, baûn khaéc in naêm 1900. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (1882), Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, taäp 4, Phaïm Troïng Ñieàm dòch, (23) Ñaøo Duy Anh hieäu ñính, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1997, tr. 188-189. Ñaëng Xuaân Baûng, Vieät söû cöông muïc tieát yeáu, Hoaøng Vaên Laâu dòch, chuù, giôùi thieäu, Nxb Khoa (24) hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2000, tr. 48. (25) Sôû dó noùi oâng laø hoïc giaû ñaàu tieân vì laáy ñieåm muùt cuoái cuøng laø naêm oâng maát (1872) so vôùi naêm hoaøn thaønh cuûa Ñaïi Nam nhaát thoáng chí laø 1882. (26) Taäp quaùn duøng vaên bia hay cöù lieäu khaûo coå hoïc nhö moät baèng chöùng “khoâng theå choái caõi” cho baát kyø luaän ñieåm lòch söû naøo (ngay caû khi vaên bia ñoù döïng haøng maáy traêm naêm sau) laø moät phöông phaùp phoå duïng trong nhöõng naêm qua. Hieän töôïng naøy coù theå thaáy qua raát nhieàu nghieân cöùu lòch söû hieän nay. Ví duï nhö, gaàn ñaây coù moät soá nhaø nghieân cöùu caên cöù vaøo vieân gaïch ñaøo ñöôïc ôû Hoa Lö coù ghi maáy chöõ “Ñaïi Vieät thaønh chuyeân” ñeå khaúng ñònh nöôùc ta vaøo ñôøi Ñinh chöa töøng coù teân nöôùc laø Ñaïi Coà Vieät. Trong khi phöông phaùp C14 khoâng theå cho bieát chính xaùc khoaûng thôøi gian trong voøng moät hai traêm naêm. Lieäu ñoù coù nhaát thieát phaûi laø gaïch ñôøi Ñinh, Leâ, tieàn Lyù hay laø cuûa caùc trieàu ñaïi sau naøy trong raát nhieàu laàn truøng tu di tích? Chuùng toâi tìm khaép trong Töù khoá toaøn thö cuõng khoâng tìm thaáy quyeån naøo coù teân laø Ñöôøng (27) ñòa lyù. Coù leõ ñaây chæ laø caùch goïi chung cuûa Nguyeãn Vaên Sieâu veà nhöõng saùch coù bieân cheùp veà ñòa lyù ñôøi Ñöôøng. Hoaëc giaû saùch ñoù coù thaät nhöng taïi Trung Quoác töø laâu ñaõ bò maát hay sôû kieán cuûa chuùng toâi coøn quaù heïp hoøi. Ñaøo Duy Anh, Ñaát nöôùc Vieät Nam qua caùc ñôøi, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi, 2005 (taùi (28) baûn), tr. 110.
133 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 (29) Taân Ñöôøng thö cheùp: “Phong Chaâu coù caùc huyeän Gia Ninh, Taân Xöông. Gia Ninh coù nuùi Taûn Vieân. Taân Xöông coù Kim Kheâ”. Ñaëng Xuaân Baûng sau khi daãn ñoaïn treân ñaõ chua: “Nay (Theá kyû XIX) caùc ñaát phuû Laâm Thao, Quaûng Oai cuûa Sôn Taây cuøng phuû Yeân Bình cuûa Tuyeân Quang, phuû Toøng Hoùa cuûa Thaùi Nguyeân ñeàu laø ñaát Phong Chaâu xöa”, Ñaëng Xuaân Baûng, Sñd, tr. 46. (30) H. Maspeùro, “La Geùographie politique de l’Annam sous les Lyù, les Traàn et les Hoà” (Nghieân cöùu veà ñòa lyù lòch söû thôøi Lyù, Traàn, Hoà), BEFEO, XVI, chuyeån daãn theo Ñaøo Duy Anh, Sñd, tr.120. Theo H. Maspeùro, phuû Ñaïi Thoâng bao goàm mieàn Sôn Taây, Höng Hoùa, ôû phía taây soâng Hoàng. (31) Ñaøo Duy Anh, Sñd, tr.138-139. “Huyeän Long Baït: Nhaát thoáng chí (Sôn Taây) cheùp raèng huyeän Baát Baït voán laø ñaát loä Tam Giang, ñôøi Traàn veà tröôùc laø huyeän Luõng Baït, nhaø Minh vaãn theo. Nhöng Thieân haï quaän quoác cheùp raèng chính nhaø Minh ñoåi Long Baït laøm Luõng Baït.” (32) Ñaøo Duy Anh, Sñd, tr. 180-181. Nhöõng khaûo saùt treân ñaây cho thaáy nhöõng ghi cheùp dieân caùch ñòa lyù veà Sôn Taây caàn phaûi hieäu chænh laïi khaù nhieàu. Ví nhö: Sôn Taây quaän huyeän bò khaûo ghi: “Huyeän Phuùc Thoï xöa laø Ñöôøng Laâm, caùc trieàu Lyù Traàn cuõng theo nhö theá”. Chuyeån daãn theo Huyeän Phuùc Thoï-laøng xaõ vaø nhöõng di saûn vaên hoùa (T1: Di saûn Haùn Noâm), Nguyeãn Xuaân Dieän chuû bieân, Nxb Haø Noäi, Haø Noäi, 2010, tr. 34. Sôn Taây tænh chí ghi: “Ñeàn Boá Caùi Ñaïi Vöông: ôû ñòa phaän xaõ Cam Laâm huyeän Phuùc Thoï, thôøi coå goïi laø Ñöôøng Laâm”, chuyeån daãn theo Nguyeãn Xuaân Dieän, Sñd, tr. 31. (33) “甘蔗甲人献玄鹿 Ñinh Daäu, /Hoäi Töôøng Ñaïi Khaùnh/ naêm thöù 8 [1117], (Toáng Chính Hoøa naêm thöù 7)… ngöôøi giaùp Cam Giaù daâng höôu ñen”, ÑVSKTT, Sñd, tr. 17a. (34) Xin xem nguyeân baûn kyù hieäu A.570/1-2 (Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm). Xin xem theâm Teân laøng xaõ Vieät Nam ñaàu theá kyû XIX (Caùc traán toång, xaõ danh bò laõm), Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm, Döông Thò The, Phaïm Thò Thoa dòch vaø bieân soaïn, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1981. (35) Vaên Uyeân caùc Töù khoá toaøn thö - Thoâng ñieån, quyeån 184, Ñaøi Baéc Ñaøi Loan thöông vuï aán thö quaùn, 1983, cheùp (dòch nghóa): “An Nam ñoâ hoä phuû, phía ñoâng ñeán caûnh giôùi huyeän Chu Dieân ñöôøng thuûy ñi 500 daëm. Phía nam ñeán cöûa soâng A Lao thuoäc caûnh giôùi huyeän Chu Dieân ñöôøng thuûy ñi 149 daëm. Phía taây ñeán caûnh giôùi quaän Cöûu Chaân ñöôøng thuûy ñi 415 daëm. Phía baéc ñeán nguoàn soâng cuûa caûnh giôùi huyeän Vuõ Bình 250 daëm. Phía ñoâng nam ñeán caûnh giôùi huyeän Chu Dieân 500 daëm. Phía taây nam ñeán caûnh giôùi quaän Vaên Döông ñöôøng thuûy ñi 150 daëm. Phía taây baéc ñeán Giang Traán huyeän Gia Ninh thuoäc quaän Thöøa Hoùa 150 daëm. Phía ñoâng baéc ñeán huyeän Giao Chæ 10 daëm. Caùch Taây Kinh 7.253 daëm, caùch Ñoâng Kinh 7.225 daëm. Hoä: 24.730, khaåu: 99.650. Phuû An Nam, nay trò ôû huyeän Toáng Bình. Thôøi Taàn thuoäc Töôïng Quaän. Thôøi Haùn laø caûnh giôùi hai quaän Giao Chæ, Nhaät Nam, nay laø ñaát cuûa ngöôøi Di phöông nam, chaân cuûa hoï ñaïi khaùi môû roäng ra, neáu ñem chaân ñöùng daäy, ngoùn chaân lieàn giao nhau, cho neân teân laø Giao Chæ. Nhaø Haäu Haùn theo ñoù, ñaët ra Giao Chaâu. Lónh 7 quaän, trò ôû ñoù. Nhaø Taán, Toáng, Teà ñeàu theo ñoù. Thôøi Taán lónh 7 quaän, thôøi Toáng lónh 8 quaän, thôøi Teà lónh 9 quaän, ñeàu trò ôû ñoù. Nhaø Toáng laïi ñaët quaän Toáng Bình, nhaø Teà theo ñoù, cuõng laø ñaát quaän Giao Chæ. Nhaø Löông, Traàn theo ñoù. Nhaø Tuøy deïp nhaø Traàn, quaän boû, ñaët ra Giao Chaâu. Ñaàu thôøi Döông Ñeá, chaâu boû, ñaët ra quaän Giao Chæ. Nhaø Ñaïi Ñöôøng laø Giao Chaâu, sau ñoåi laø An Nam ñoâ hoä phuû. Lónh 7 huyeän: Toáng Bình. Nhaø Toáng ñaët quaän Toáng Bình taïi ñaáy. Chu Dieân. Thôøi Ngoâ laø huyeän Quaân Bình. Tröôùc ñaët ra quaän Vuõ Bình. Dieân, dó truyeàn phieân. Long Bieân. Huyeän cuõ thôøi Haùn. Thaùi Bình. Giao Chæ. Thôøi Haùn thuoäc ñaát huyeän Long Bieân Vuõ Bình. Huyeän cuõ thôøi Ngoâ. Bình Ñaïo. Nhaø Teà ñaët ra huyeän Xöông Quoác. (36) Nguyeãn Tuøng, nhaø lòch söû nhaân loaïi hoïc xuaát saéc ngöôøi Vieät hieän ñang laøm vieäc taïi Trung taâm Nghieân cöùu khoa hoïc Phaùp (CNRS). Trong khuoân khoå chöông trình hôïp taùc nghieân cöùu khoa hoïc veà caùc bieán ñoåi cuûa laøng xaõ ôû ñoàng baèng Baéc Boä giöõa CNRS vaø Trung taâm Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Quoác gia (nay laø Vieän Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam), oâng cuøng caùc ñoàng nghieäp ñaõ tieán haønh hai cuoäc ñieàn daõ ôû Ñöôøng Laâm (5/6/1990 vaø 10/11/1991). Keát quaû ñöôïc trình baøy trong cuoán Moâng Phuï, un village du delta du fleuve Rouge, ñöôïc dòch sang tieáng Vieät vôùi töïa ñeà Moâng Phuï, moät laøng ôû ñoàng baèng soâng Hoàng, do Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi, xuaát baûn naêm 2003. (37) Khi vieát baøi naøy, chuùng toâi chöa coù ñieàu kieän ñeå tìm ñöôïc vaên baûn chính thöùc cuûa Quoác hoäi nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa. Taïm thôøi, chuùng toâi tin vaøo cöù lieäu do taùc giaû Nguyeãn Tuøng ñöa ra. (38) Traàn Quoác Vöôïng, “Veà queâ höông Ngoâ Quyeàn”, taïp chí Nghieân cöùu lòch söû, soá 101, 8/1967, tr. 60-62.
134 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 (39) Ñaøo Duy Anh, Ñaát nöôùc Vieät Nam qua caùc ñôøi, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1964, tr. 84. (40) Vaên Taân, “Vaøi sai laàm veà taøi lieäu cuûa boä Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö”, taïp chí Nghieân cöùu lòch söû, soá 93, 12/1966, tr.31-32. (41) Nguyeãn Minh Töôøng, “Hai taám bia ôû xaõ Ñöôøng Laâm - thò xaõ Sôn Taây vieát veà Phuøng Höng vaø Ngoâ Quyeàn”, trong Baûo toàn, toân taïo vaø xaây döïng khu di tích lòch söû vaên hoùa Ñöôøng Laâm, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2005, tr. 30-43. Taùc giaû vieát: “Taám bia Quang Thaùi thöù 3 (1390) naøy ñöôïc khaéc vaøo cuoái ñôøi Traàn (1225-1400), töùc laø sau thôøi gian xuaát hieän cuûa boä saùch Vieät ñieän u linh (1329) khoaûng treân 50 naêm. Coù theå ñoù laø nhöõng vaên baûn ñaàu tieân ghi cheùp veà söï tích cuûa hai vò anh huøng daân toäc cuøng queâ ôû Ñöôøng Laâm laø Phuøng Höng vaø Ngoâ Quyeàn” , Sñd, tr. 42. (42) Vuõ Duy Meàn, “Taám bia Quang Thaùi (1390) ñôøi Traàn taïi ñình Phuøng Höng, laøng Cam Laâm, xaõ Ñöôøng Laâm”, trong Baûo toàn, toân taïo vaø xaây döïng khu di tích lòch söû vaên hoùa Ñöôøng Laâm, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2005, tr. 44-47. (43) Caûnh Hueä Linh 耿慧玲, Phuøng Höng khaûo 馮興考,Vieät Nam söû luaän - Kim thaïch tö lieäu chi lòch söû vaên hoùa tyû giaûo 金石資料之歷史文化比較, Taân Vaên Phong xuaát baûn coâng ty, Ñaøi Loan, 2004, tr. 201-224. Caûnh Hueä Linh cho raèng Phuïng töï bi khoâng phaûi laø bia Traàn maø laø vaên bia ñôøi Leâ, vaên bia Phuïng töï bi kyù laø bia Hoàng Ñöùc. Taøi lieäu do ThS Phaïm Vaên Tuaán cung caáp. Nhaân ñaây xin chaân thaønh caûm ôn. (44) Nguyeãn Tuøng (chuû bieân). Moâng Phuï moät laøng ñoàng baèng soâng Hoàng, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi, 2003, tr. 31. (45) Nguïy taïo vaên bia laø hieän töôïng phoå bieán trong thöïc teá lòch söû. Veà vaán ñeà naøy xin xem Nguyeãn Vaên Nguyeân, Khaûo saùt giaùm ñònh nieân ñaïi thaùc baûn vaên bia, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi, 2007. (46) Nhöõng tri thöùc naøy chuùng toâi coù ñöôïc töø moät soá naêm ñöôïc laøm vieäc cuøng caùc anh Leâ Quoác Vieät, Nguyeãn Quang Thaéng, Nguyeãn Ñöùc Duõng, Phaïm Vaên Tuaán trong nhoùm thö phaùp Tieàn veä Zenei Gang of Five. Leâ Quoác Vieät töøng ñöa ra nhaän ñònh nhö sau veà lòch söû thö phaùp Vieät Nam: “Kieåu söùc laø ñaëc ñieåm cuûa thö phaùp thôøi Nguyeãn ñoàng thôøi laø daáu son ñeïp ñeõ chaám döùt ngheä thuaät thö phaùp nöôùc nhaø tröôùc khi Vieät Nam chuyeån ñoåi vaên töï. Ñinh chuoäng yù 意, Lyù chuoäng vaän 運, Traàn chuoäng luaät 律, Leâ chuoäng phaùp 法, Maïc chuoäng bieán 變, Nguyeãn chuoäng kyõ 技 laø toång quan veà lòch söû thö phaùp Vieät Nam”. Xin xem Zenei Gang of Five, Script- Chöõ-Thö phaùp tieàn veä (catalogue), Thoï Studio, Haø Noäi, 2007. Phöông phaùp giaùm ñònh naøy hieän gaàn nhö bò caùc nhaø söû hoïc boû qua. Ñoái vôùi caùc chuyeân gia bi kyù vaø Haùn hoïc chuyeân saâu cuûa Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm tuy phöông phaùp naøy chöa ñöôïc thaønh vaên nhöng noù laø söï ñuùc keát kinh nghieäm vaø nghieân cöùu thöïc ñòa nhieàu naêm maø khoâng ngöôøi naøo khoâng tröïc tieáp xöû lyù vaên bia nguyeân goác laïi coù ñöôïc. Hy voïng, trong moät töông lai gaàn, phöông phaùp naøy seõ ñöôïc coi laø moät trong nhöõng cöù lieäu tin caäy giuùp xaùc ñònh nieân ñaïi vaên bia. (47) Phuïng töï bi. Kyù hieäu 36002 (Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm). (48) Nguyeân baûn vaên bia ñaõ bò vôõ maát chöõ Töï trong Töï Ñöùc, theá nhöng Nguyeãn Minh Töôøng, Caûnh Hueä Linh vôùi tín nieäm veà moät bia nieân ñaïi sôùm ñaõ ñoaùn noù laø nieân hieäu Hoàng Ñöùc, vaø xaùc ñònh bia naøy khaéc naêm 1473. (Nguyeãn Minh Töôøng, bñd, tr. 42). Xin xem thaùc baûn kyù hieäu soá 36003 (Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm). (49) Xin xem theâm Ñaøo Duy Anh, Sñd, tr. 180-181. (50) Theo Dö ñòa chí cuûa Nguyeãn Traõi, lôøi caån aùn coù ghi raèng ñôøi Leâ Sô, phuû Quoác Oai vaãn coù huyeän Phuùc Loäc. (Xem Vieän Söû hoïc, Nguyeãn Traõi toaøn taäp, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, tr. 220). Caûnh Hueä Linh coù leõ cuõng döïa vaøo chi tieát naøy ñeå xaùc ñònh taám bia thuoäc veà thôøi Leâ Sô. Nay xin caûi chính. Xin baøn theâm: Veà maët lyù thuyeát thì ñuùng laø coù hai khaû naêng ñeå giaûi thích cho ñòa danh Phuùc Loäc. Moät laø Phuùc Loäc ñôøi Leâ; hai laø Phuùc Loäc ñôøi Gia Long-Minh Meänh. Tuy nhieân, phong caùch thö phaùp, vaên töï, kieåu daùng vaên bia khoâng cho pheùp nghó ñaây laø bia ñôøi Leâ. (51) Kyù hieäu bia 36004 (Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm). (52) Ñaëng Xuaân Baûng, Vieät söû cöông muïc tieát yeáu, Sñd, tr. 48. (53) Traàn Quoác Vöôïng, bñd, tr. 60. (54) Traàn Quoác Vöôïng, “Ñöôøng Laâm döôùi goùc nhìn ñòa-vaên hoùa-lòch söû”, Baûo toàn, toân taïo vaø xaây döïng khu di tích lòch söû vaên hoùa Ñöôøng Laâm, Sñd, tr. 150-151.