Báo cáo nghiên cứu khoa học " SỰ TƯƠNG ĐỒNG VÀ DỊ BIỆT GIỮA LĂNG TẨM NHÀ NGUYỄN (VIỆT NAM) VÀ LĂNG TẨM NHÀ MINH, THANH (TRUNG QUỐC) "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:10

Thêm vào BST

Báo xấu

92
lượt xem 20
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Triều đại nhà Nguyễn và triều đại nhà Minh, Thanh là những vương triều phong kiến cuối cùng ở Việt Nam và Trung Quốc, lăng mộ của các hoàng đế và những công trình kiến trúc của các triều đại này cũng theo đó bước vào giai đoạn cáo chung của thời kỳ quân chủ. Có thể nói kiến trúc lăng mộ nhà Nguyễn so với các thời kỳ trước phát triển hoàn chỉnh, quy mô to lớn, đánh dấu một giai đoạn rực rỡ của nền kiến trúc lăng mộ cổ Việt Nam. ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " SỰ TƯƠNG ĐỒNG VÀ DỊ BIỆT GIỮA LĂNG TẨM NHÀ NGUYỄN (VIỆT NAM) VÀ LĂNG TẨM NHÀ MINH, THANH (TRUNG QUỐC) "

35 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (81). 2010 SÖÏ TÖÔNG ÑOÀNG VAØ DÒ BIEÄT GIÖÕA LAÊNG TAÅM NHAØ NGUYEÃN (VIEÄT NAM) VAØ LAÊNG TAÅM NHAØ MINH, THANH (TRUNG QUOÁC) Trương Nguyễn Ánh Nga* Trieàu ñaïi nhaø Nguyeãn vaø trieàu ñaïi nhaø Minh, Thanh laø nhöõng vöông trieàu phong kieán cuoái cuøng ôû Vieät Nam vaø Trung Quoác, laêng moä cuûa caùc hoaøng ñeá vaø nhöõng coâng trình kieán truùc cuûa caùc trieàu ñaïi naøy cuõng theo ñoù böôùc vaøo giai ñoaïn caùo chung cuûa thôøi kyø quaân chuû. Coù theå noùi kieán truùc laêng moä nhaø Nguyeãn so vôùi caùc thôøi kyø tröôùc phaùt trieån hoaøn chænh, quy moâ to lôùn, ñaùnh daáu moät giai ñoaïn röïc rôõ cuûa neàn kieán truùc laêng moä coå Vieät Nam. Cuõng ñaõ coù nhieàu yù kieán cho raèng laêng caùc hoaøng ñeá nhaø Nguyeãn coù nhieàu neùt töông ñoàng vôùi laêng caùc hoaøng ñeá nhaø Minh, Thanh Trung Quoác, nhöng nhöõng tieáp bieán vaên hoùa naøy theá naøo thì chöa coù coâng trình nghieân cöùu cuï theå. Baøi vieát naøy thoâng qua vieäc khaûo saùt ñaëc ñieåm cuûa moät soá khu laêng moä chính cuûa hai trieàu Minh, Thanh, töø ñoù so saùnh vôùi laêng taåm trieàu Nguyeãn ñeå neâu ra nhöõng neùt töông ñoàng vaø dò bieät giöõa laêng taåm cuûa Vieät Nam vaø Trung Quoác. I. Laêng taåm nhaø Minh, Thanh Trung Quoác 1. Laêng taåm nhaø Minh Nhaø Minh töø Thaùi Toå Chu Nguyeân Chöông ñeán Tö Toâng Chu Do Kieåm toång coäng coù 16 vò hoaøng ñeá, ngoaøi ra coøn coù 5 vò khaùc ñöôïc truy toân hoaøng ñeá, 15 vò trong soá hoaøng ñeá neâu treân vaø 5 vò ñöôïc truy toân xaây laêng moä taïi 6 nôi thuoäc Ñinh Di, tænh Giang Toâ; Nam Kinh, Phuïng Döông, tænh An Huy; Xöông Bình vaø ngoaïi oâ phía taây Baéc Kinh; Chung Töôøng, tænh Hoà Baéc. Quaàn theå caùc laêng taåm trieàu Minh goàm Toå Laêng (laêng moä toå khaûo 3 ñôøi cuûa Chu Nguyeân Chöông), Hoaøng Laêng (laêng moä cha meï cuûa Chu Nguyeân Chöông), Hieáu Laêng (laêng Thaùi Toå Chu Nguyeân Chöông), Thaäp tam laêng (quaàn theå laêng moä 13 vò vua nhaø Minh) vaø Caûnh Ñeá Laêng. Döôùi ñaây chæ xin giôùi thieäu ñoâi neùt veà Hieáu Laêng vaø Thaäp tam laêng. 1.1. Hieáu Laêng Chu Nguyeân Chöông laø vò vua khai quoác trieàu Minh, sau khi cheát ñöôïc choân caát taïi Nam Kinh phía ñoâng thaønh ÖÙng Thieân Phuû, nuùi Chung Sôn, döôùi ñoài Ñoäc Long. Laêng naøy khôûi coâng xaây döïng vaøo naêm Hoàng Vuõ 14 (naêm 1381, coù thuyeát cho raèng vaøo naêm Hoàng Vuõ thöù 9), ñeán naêm Hoàng Vuõ thöù 16 thì chuû theå kieán truùc cô baûn hoaøn thaønh. Hieáu Laêng döïa theá nuùi xaây * Nghieân cöùu sinh Ñaïi hoïc Nam Khai, Thieân Taân, Trung Quoác.
36 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (81). 2010 döïng, toïa baéc trieàu nam, chuû theå kieán truùc khu laêng coù theå phaân thaønh 2 phaàn tröôùc vaø sau. Phaàn phía tröôùc goàm thaàn ñaïo, töø Haï Maõ Phöôøng ñeán Linh Tinh Moân. Haï Maõ Phöôøng xaây theo kieåu 2 truï xung thieân thaïch baøi phöôøng, treân baûng khaéc haøng chöõ ngang “Quan vieân caùc ty xuoáng ngöïa”. Caùch bia haï maõ phía baéc 1,5 daëm coù 1 cöûa ñaù, goïi laø Ñaïi Kim Moân, ñaây laø cöûa chính cuûa toaøn boä khu laêng. Phía baéc Ñaïi Kim Moân laø laàu Ñaïi Bi, trong döïng bia “Ñaïi Minh Hieáu Laêng thaàn coâng thaùnh ñöùc”, vaên bia do con Chu Nguyeân Chöông laø Minh Thaønh Toå Chu Ñeä soaïn thaûo, thuaät laïi cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp cuûa vua cha. Taây baéc bi ñình, qua caàu Ngöï Haø laø thaàn ñaïo thaïch khaéc, thieát keá 12 ñoâi thuù ñaù: sö töû, giaûi traõi, laïc ñaø, voi, kyø laân, ngöïa, moãi loaïi 2 ñoâi, ñoâi tröôùc ngoài xoåm, ñoâi sau ñöùng, phía baéc daõy thuù ñaù laø 1 ñoâi voïng truï, vaø voõ töôùng, vaên thaàn moãi loaïi 2 ñoâi, tieáp tuïc höôùng veà phía baéc nöõa laø cöûa Linh Tinh, hieän chæ coøn coät truï. Thaàn ñaïo cuûa Hieáu Laêng xeáp ñaët quanh co theo theá nuùi, ñieàu naøy khaùc vôùi thaàn ñaïo cuûa caùc laêng taåm tröôùc ñoù laø xaây thaúng taép. Boä phaän kieán truùc chuû theå phía sau cuûa Hieáu Laêng laø phaàn laêng taåm, naèm phía ñoâng baéc cöûa Linh Tinh. Qua caàu ñaù 5 nhòp, chính baéc laø cöûa Vaên Voõ Phöông, voán coù 5 cöûa, ngoùi vaøng, maùi ñôn, laâu ngaøy neân ñaõ suïp ñoå, hieän nay thay baèng Laêng Moân, treân cöûa ñeà 3 chöõ “Minh Hieáu Laêng”. Qua khoûi Laêng Moân laø cöûa höôûng ñieän cuõ. Bi ñieän hieän ñaõ bò hö hoûng, trong bi ñieän coù bi kyù do 2 vua nhaø Thanh laø Thaùnh Toå vaø Cao Toâng khi ñi tuaàn vaøo yeát laêng ñaõ ghi. Phía baéc cöûa höôûng ñieän laø neàn nhaø höôûng ñieän, voán coù 3 taàng caáp, xaây theo kieåu chính ñieän ôû hoaøng cung, ñieän naøy bò suïp ñoå vaøo thôøi kyø Thaùi Bình Thieân Quoác, sau ñoù xaây laïi treân neàn cuõ ñieän nhoû 3 gian, 2 beân voán dó coù Ñoâng Taây vu ñieän moãi nhaø 15 gian. Phía baéc höôûng ñieän qua moät cöûa voøm laø ñeán vò trí moä, qua theâm moät caây caàu lôùn laø gaëp Minh Laâu thaønh vuoâng, sau minh laâu laø goø ñaát phong thoå hình troøn lôùn, goïi laø “Vieân khöu” hay “Baûo ñænh”, huyeàn cung nôi ñaët thi haøi hoaøng ñeá ngay döôùi khu vöïc naøy. Hieáu Laêng coù thaønh bao boïc, chu vi thaønh 22,5km, töø Haï Maõ Phöôøng ñeán Minh Laâu daøi 2,62km. Hieáu Laêng laø laêng ñaàu tieân cuûa nhaø Minh so vôùi laêng moä ñôøi Ñöôøng, Toáng coù 3 söï caûi caùch lôùn. Thöù nhaát veà boá cuïc cuûa khu laêng, thay boá cuïc tröôùc ñaây laø kieåu Hoaøng thaønh 4 cöûa, goø moä chính giöõa thaønh (Phuïng Döông Hoaøng Laêng, laêng cuûa cha meï Chu Nguyeân Chöông, cuõng coøn quy cheá naøy) thaønh boá cuïc tröôùc vuoâng sau troøn, nam baéc moät truïc nhaát quaùn, kieán truùc khu laêng theo höôùng töø baéc tieán cao daàn ñeán nam, khu vöïc moä naèm ñoaïn cuoái baéc. Thöù hai, töø ñôøi Taàn, Haùn ñeán Ñöôøng, toång boá cuïc maët baèng laêng caùc hoaøng ñeá ñeàu laø hình vuoâng, khu vöïc moä cuõng hình vuoâng hoaëc phong thoå hình caùi ñaáu ngöôïc chöõ nhaät, ñeán Minh Hieáu Laêng thì phong thoå thay ñoåi thaønh hình troøn, quy cheá naøy ñöôïc vaän duïng ôû caû 2 trieàu ñaïi Minh vaø Thanh sau naøy, khu vöïc moä ñeàu hình troøn hoaêc hình baàu duïc, coù töôøng gaïch bao quanh. Thöù ba, Minh Thaùi Toå boû caùch boá trí “taåm”, teá töï chæ coù hieán ñieän, khoâng xaây döïng khu vöïc daønh cho hoaït ñoäng teá töï kieåu söï cheát nhö söï soáng “cuï quaùn thuûy, lyù bò chaåm” (trang bò duïng cuï röûa maët, goái, chaên).
37 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (81). 2010 Töø ñaáy veà sau, teá töï trong laêng caøng trôû neân nghieâm trang thaàn thaùnh, vò theá cuûa mieáu trong laêng (töùc hieán ñieän) trong vaán ñeà teá töï cuûa quoác gia saùnh ngang vôùi caùc toâng mieáu chính thöùc beân ngoaøi. 1.2. Thaäp tam laêng Sau khi Minh Thaùi Toå maát, chaùu oâng laø Chu Doaõn Vaên leân ngoâi, nieân hieäu Kieán Vaên. Kieán Vaên treû tuoåi khoâng coù kinh nghieäm trong vieäc chính söï, laïi thöïc hieän bieän phaùp “tieâu dieät phieân vöông” ñeå cuûng coá quyeàn bính, vì vaäy chuù cuûa Kieán Vaên laø Yeán Vöông Chu Ñeä ñaõ noåi daäy ñaùnh chieám hoaøng cung vaø leân ngoâi hoaøng ñeá, toâng tích cuûa Kieán Vaên cuõng nhö moä taùng cuûa oâng ñeán nay vaãn laø ñieàu bí aån. Sau khi ñoaït ngoâi, Yeán Vöông Chu Ñeä töùc Minh Thaønh Toå, ñoåi nieân hieäu laø Vónh Laïc, vaø ñoåi phuû Baéc Bình thaønh Baéc Kinh, naêm Vónh Laïc thöù 18 (1420) dôøi ñoâ töø Nam Kinh ñeán Baéc Kinh, goïi laø kinh sö. Tröôùc khi dôøi ñoâ veà Baéc Kinh, vaøo naêm Vónh Laïc thöù 5, vôï cuûa Thaønh Toå laø Hoaøng haäu Nhaân Hieáu Töø beänh maát, Thaønh Toå ra leänh cho trieàu ñình choïn moät cuoäc ñaát ôû gaàn Baéc Kinh ñeå xaây laêng, ñoù chính laø nuùi Hoaøng Thoå thuoäc khu vöïc Xöông Bình phía taây baéc Baéc Kinh, sau ñoåi teân nuùi laø Thieân Thoï. Thaùng 5 naêm Vónh Laïc thöù 7 (1409) chính thöùc ñoäng thoå xaây laêng taïi nuùi Thieân Thoï, naêm thöù 11 huyeàn cung vaø chuû theå kieán truùc khaùc cô baûn hoaøn thaønh, thi haøi Töø Hoaøng haäu ñöôïc ñöa vaøo an taùng. Naêm Vónh Laïc thöù 22 Minh Thaønh Toå baêng haø, thi haøi hôïp taùng cuøng hoaøng haäu, ñaët teân laø Tröôøng Laêng. Sau ñoù moät thôøi gian daøi, Tröôøng Laêng vaãn coøn tieáp tuïc hoaøn chænh moät soá haïng muïc khaùc. Sau Thaønh Toå, 12 vò hoaøng ñeá nhaø Minh ñeàu taùng xung quanh Tröôøng Laêng: Nhaân Toâng taùng taïi Hieán Laêng, Tuyeân Toâng taùng taïi Caûnh Laêng, Anh Toâng taùng taïi Tuïc Laêng, Hieán Toâng taùng taïi Maäu Laêng, Hieáu Toâng taùng taïi Thaùi Laêng, Voõ Toâng taùng taïi Khang Laêng, Theá Toâng taùng taïi Vónh Laêng, Muïc Toâng taùng taïi Thieäu Laêng, Thaàn Toâng taùng taïi Ñònh Laêng, Quang Toâng taùng taïi Khaùnh Laêng, Hy Toâng taùng taïi Ñöùc Laêng, Tö Toâng taùng taïi Tö Laêng. Trong ñoù Caûnh Laêng, Vónh Laêng, Ñöùc Laêng ôû phía ñoâng Tröôøng Laêng, 9 laêng coøn laïi ñeàu ôû phía taây Tröôøng Laêng. Toaøn boä quaàn theå laêng taåm naøy töø ñôøi Thanh ñöôïc goïi laø “Thaäp tam laêng”, ngoaøi laêng hoaøng ñeá, coøn coù haøng nghìn moä phi taàn vaø moät soá moä cuûa hoaøng töû. Trong soá 13 laêng hoaøng ñeá neâu treân coù Ñònh Laêng ñöôïc khai quaät vaøo naêm 1956, xaùc ñònh huyeàn cung duøng ñaù baïch ngoïc thôøi Haùn vaø ñaù xanh traéng xaây döïng, khoâng xaø ngang (truï xaø ngang), phaân ra 5 ñieän tröôùc, giöõa, sau, phaûi, traùi, giöõa caùc ñieän vôùi nhau ngaên caùch bôûi cöûa ñaù, ñöôøng duõng ñaïo ñòa cung daøi 87,34m, chieàu doïc taû höõu 47,28m, toång dieän tích 1.195m2. Boá cuïc huyeàn cung Ñònh Laêng moâ phoûng caùch thöùc cuûa hoaøng cung, cung caáp thí duï thöïc teá veà huyeàn cung cuûa laêng taåm nhaø Minh. Boá cuïc kieán truùc cuûa Tröôøng Laêng cô baûn phoûng theo quy cheá Hieáu Laêng, nhöng cuõng coù moät soá ñieåm khaùc. Thöù nhaát, Ñaïi Cung Moân-cöûa chính
38 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (81). 2010 cuûa khu laêng (töông ñöông Ñaïi Kim Moân cuûa Hieáu Laêng) 2 beân coù döïng bia haï maõ, caùch bia naøy 2 daëm laø nguõ khuyeát thaïch baøi phöôøng goàm 6 coät truï 11 taàng maùi, khoâng khaéc chöõ. Thöù hai, boán goùc laàu Ñaïi Bi coù coät truï hoa bieåu cao hôn 11m. Thöù ba, thaïch töôïng sinh töø nam ñeán baéc goàm 1 caëp voïng truï vaø sö töû, giaûi traõi, laïc ñaø, voi, kyø laân, ngöïa moãi loaïi 2 ñoâi, taát caû ñeàu saép xeáp caëp tröôùc ngoài, caëp sau ñöùng, tieáp theo laø quan voõ, quan vaên, huaân thaàn moãi loaïi 2 ñoâi, khoâi phuïc caùch thöùc ñaët voïng truï tröôùc ngöôøi ñaù thuù ñaù nhö thôøi kyø Ñöôøng, Toáng. Khaùc vôùi Toå Laêng (laêng moä toå khaûo 3 ñôøi cuûa Chu Nguyeân Chöông), Hoaøng Laêng, Hieáu Laêng ñaët voïng truï giöõa ngöôøi ñaù thuù ñaù, ñoàng thôøi trong soá ngöôøi ñaù thay ñoåi quan noäi thaønh huaân thaàn. Thöù tö, tröôùc Minh Laâu Tröôøng Laêng ñaët theâm 1 cöûa baøi laâu 2 truï, 1 baøn thôø thaïch kyû dieân ñaøi (treân ñaët 1 lö höông, 2 bình hoa, 2 chaân ñeøn caày, thöôøng goïi laø thaïch nguõ cung) nhöng khoâng coù caàu ñaù lôùn. Thöù naêm, trong khu vöïc Hieáu Laêng chæ choân moät vò hoaøng ñeá, trong khu vöïc Tröôøng Laêng thì laïi choân ñeán 13 vò, töø Nhaân Toâng trôû ñi ñeàu laø phuï taùng, nhöõng laêng naøy coù thaàn ñaïo laø nhaùnh cuûa Tröôøng Laêng, vaø ñeàu khoâng coù thaïch töôïng sinh, laàu Ñaïi Bi..., tröø Vónh Laêng, Ñònh Laêng ra quy moâ cuûa caùc laêng naøy ñeàu töông ñoái nhoû. 2. Laêng taåm nhaø Thanh Quy cheá laêng taåm nhaø Thanh veà cô baûn gioáng nhaø Minh, tuy chæ coù thôøi kyø ñaàu coøn baûo toàn moät vaøi taäp tuïc quan ngoaïi. Töø sau ñôøi Khang Hy, cheá ñoä Hoaøng laêng nhaø Thanh Haùn hoùa hoaøn toaøn, treân cô sôû cheá ñoä laêng taåm nhaø Minh, tieáp thu moät soá caùch thöùc cuûa caùc trieàu tröôùc nhö ñôøi Toáng..., hình thaønh dieän maïo rieâng thôøi kyø naøy. Trieàu Thanh, töø Thaùi Toå, Thaùi Toâng kieán quoác truyeàn 11 ñôøi, coù 12 hoaøng ñeá, tröø Phoå Nghi laø vò hoaøng ñeá cuoái cuøng khoâng xaây laêng, coøn laïi 11 vò vaø 4 vò ñöôïc truy toân laàn löôït xaây laêng moä taïi 5 ñòa ñieåm ôû Thaåm Döông vaø Taân Binh - Lieâu Ninh; Tuaân Hoùa, Dò Huyeän - Haø Baéc. Naêm Suøng Ñöùc thöù nhaát (1636), Thanh Thaùi Toâng xöng ñeá, truy phong thuûy toå laø Traïch Vöông, cao toå laø Khaùnh Vöông, taèng toå laø Xöông Vöông, oâng noäi laø Phuùc Vöông, cha laø Thaùi Toå Voõ Hoaøng ñeá. Thuaän Trò naêm thöù 5 (1648), Theá Toå truy toân Traïch Vöông laø Trieäu Toå Nguyeân Hoaøng ñeá, Khaùnh Vöông laø Höng Toå Tröïc Hoaøng ñeá, Xöông Vöông laø Caûnh Toå Döïc Hoaøng ñeá, Phuùc Vöông laø Hieån Toå Tuyeân Hoaøng ñeá. Sau khi Thanh Thaùnh Toå töùc vò, laïi ñoåi Thaùi Toå thuïy laø “Cao”. Boán ñôøi toå khaûo maø trieàu ñình nhaø Thanh truy toân ñeàu taùng taïi Haùch Ñoà A La, goïi laø Höng Kinh Laêng. Thaùi Toå töøng dôøi Caûnh Toå, Hieån Toå taùng taïi Lieâu Döông, goïi laø Ñoâng Kinh Laêng. Ñeán ñôøi Thuaän Trò 15 (1658), laïi dôøi hai Toå veà laïi Höng Kinh Laêng, naêm sau ñaët teân laïi cho Höng Kinh Laêng laø Vónh Laêng. Thanh Thaùi Toå choân ôû Thònh Kinh, ñoâng baéc Thaåm Döông, teân laø Phuùc Laêng; Thanh Thaùi Toâng taùng ôû phía baéc Thònh Kinh, teân laø Thieäu Laêng. Vónh Laêng, Phuùc Laêng, Thieäu Laêng goïi chung laø Thònh Kinh tam laêng. Sau khi vaøo Trung Nguyeân, chín hoaøng ñeá ñeàu taùng ôû kinh kyø, Theá Toå ñích thaân ñònh khu vöïc ôû ngoïn Phuïng Ñaøi, Tuaân Hoùa, phía ñoâng kinh ñoâ vaø Khang Hy naêm thöù 2 (1663), xaây Hieáu Laêng taïi ñaây, ñoàng thôøi ñoåi teân Phuïng Ñaøi Lónh
39 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (81). 2010 laø Xöông Thuïy Sôn. Veà sau Thaùnh Toå taùng ôû Caûnh Laêng, Cao Toâng taùng ôû Tuïc Laêng, Vaên Toâng taùng ôû Ñònh Laêng, Muïc Toâng taùng ôû Hueä Laêng, ngoaøi ra coøn coù Thieäu Taây Laêng, Hieáu Ñoâng Laêng, Ñònh Ñoâng Laêng... vaø 5 vieân taåm cuûa phi taàn, quaàn theå laêng taåm naøy ngöôøi ta quen goïi laø Ñoâng Laêng. Rieâng Thanh Theá Toâng choïn “vaïn nieân caùt ñòa” ôû Thaùi Bình Coác, Dò Huyeän, phía taây kinh ñoâ, sau ñoù Nhaân Toâng taùng ôû Xöông Laêng, Tuyeân Toâng taùng ôû Moä Laêng, Ñöùc Toâng taùng ôû Suøng Laêng, ngoaøi ra coøn coù Thaùi Ñoâng Laêng, Xöông Taây Laêng, Moä Ñoâng Laêng... vaø 4 vieân taåm cuûa phi taàn. Caøn Long naêm thöù 2 (1737), phong ngoïn nuùi Thaùi Ninh maø Thaùi Laêng döïa löng vaøo laø Vónh Ninh Sôn, quaàn theå laêng taåm naøy ngöôøi ta quen goïi laø Taây Laêng. Vónh Laêng toïa laïc taïi Taân Binh, Lieâu Ninh, töùc khoaûng 5km veà phía taây baéc thaønh Höng Kinh cuûa nhaø Thanh. Vónh Laêng laø nôi choân töù Toå vaø Leã Ñoân Quaän Vöông Voõ Coâng Thaùi Toå Baù phuï, Ña Laïc Khaùc Cung Boái Laïc Ñaø Saùt Thieân Coå Thuùc phuï. Caùc moä trong Vónh Laêng ñeàu laø xöông coát ñöôïc thu nhaët roài caûi taùng hoaëc moä chæ choân aùo quan, khoâng coù keát caáu huyeàn cung chính quy. Boán maët laêng ñöôïc xaây töôøng ñoû, beân ngoaøi xaây 74 hoàng truï, caùch 20 tröôïng xaây 64 baïch truï, caùch 10 daëm xaây 36 thanh truï, laø moác cuûa toaøn khu laêng moä. Trong caùc laêng vua cuûa trieàu Thanh, kieán truùc cuûa Vónh Laêng töông ñoái ñaëc saéc, ngay phía nam töôøng ñoû laø Tieàn Cung Moân, ba gian, maùi Ngaïnh Sôn, ngoùi vaøng. Phía baéc ñaët song song bi ñình cuûa töù Toå, maùi Yeát Sôn, ngoùi vaøng, tieáp veà phía baéc laø Khôûi Vaän Moân, ba gian, maùi ñôn Yeát Sôn, phía sau laø ba gian Khôûi Vaän Ñieän, beân trong ñieän thieát keá noaõn caùc, ñaët baøi vò, baûo toïa vaø thaàn chuû. Phía ñoâng vaø phía taây coù phoái ñieän, tröôùc taây phoái ñieän coù Phaàn Baïch Laâu, sau Khôûi Vaän Ñieän laø baûo thaønh. Qua “Vónh Laêng Ñoà” do trieàu Thanh veõ, thaáy coù 3 khu phong thoå to xaây treân neàn, ôû giöõa troàng Thaàn Thuï (caây Thaàn), ñöôïc xem laø moä cuûa töù Toå; 2 khu phong thoå nhoû xaây döôùi neàn, ñöôïc phaân 2 phía phaûi traùi, laø moä baù phuï vaø thuùc phuï cuûa Thaùi Toå. Phuùc Laêng, toïa laïc taïi nuùi Thaïch Chuûy Ñaàu beân bôø baéc soâng Hoàn, vuøng ngoaïi oâ tænh Thaåm Döông. Phuùc Laêng xaây döïng vaøo thaùng 2 naêm Thieân Thoáng thöù 3 (1629), naêm Thuaän Trò thöù 8 (1651) laêng vieân cô baûn hoaøn thaønh, naêm Khang Hy thöù 2 (1667) laïi tieán haønh caûi taïo xaây döïng laïi ñòa cung. Quy caùch boá trí kieán truùc cuûa Phuùc Laêng hoaøn chænh hôn so vôùi Vónh Laêng. Laêng vieân quay veà höôùng nam, trong phaïm vi coät truï goã 3 maøu ñoû traéng xanh. Boán maët xaây töôøng ñoû, chính giöõa laø Chính Hoàng Moân, maùi Yeát Sôn, voøm cuoán, tam quan. Beân phaûi, traùi boá trí Thaïch Baøi Laâu, hoa bieåu, sö töû ñaù. Tröôùc cöûa coù bia haï maõ, treân coù khaéc doøng chöõ “Taát caû quan vieân phaûi xuoáng ngöïa taïi ñaây” vôùi 5 thöù tieáng: Maõn, Moâng, Haùn, Hoài, Taïng. Phía sau Chính Hoàng Moân laø thaàn ñaïo, hai beân coù boán ñoâi thuù goàm: sö töû, ngöïa, laïc ñaø, hoå moãi loaïi moät ñoâi. ÔÛ phía hai ñaàu nam baéc cuûa thuù ñaù coù moät ñoâi hoa bieåu. Sau ñoù laø 108 baäc caáp baèng gaïch, beân treân laø Bi Laâu hai maùi trong ñoù ñaët bia “Ñaïi Thanh Phuùc Laêng thaàn coâng thaùnh ñöùc bi” do Thanh Thaùnh Toå ngöï cheá. Phía sau Bi Laâu laø thaønh thaáp hình vuoâng, boán goùc thieát keá kieåu giaùc laâu hai maùi, maët chính phía nam môû cöûa moät voøm cuoán, phía treân laø
40 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (81). 2010 cöûa Long AÂn 3 lôùp thaønh laàu, 5 gian. Trung taâm cuûa thaønh vuoâng laø Long AÂn Ñieän xaây treân neàn ñaù coù baäc caáp leân xuoáng, ñieän goàm ba gian, baäc caáp coù lan can chaïm khaéc. Taû höõu coù phoái ñieän, sau ñaïi ñieän laø cöûa coù hai truï, sau cöûa laø beä ñaù, tieáp sau laø baûo thaønh vaø baûo ñænh, phía nam baûo thaønh xaây Minh Laâu, sau nöõa laø Nguyeät Nha Thaønh, phía döôùi baûo ñænh laø huyeàn cung. Thieäu Laêng ôû phía baéc Thaåm Döông coøn goïi laø Baéc Laêng, quy cheá cuûa Thieäu Laêng vaø Phuùc Laêng phaàn lôùn laø gioáng nhau, hoaøn coâng vaøo naêm Thuaän Trò thöù 8 (1651), naêm Khang Hy thöù 2 (1667) tu söûa ñòa cung. Laêng vieân ñöôïc xaây döïng treân vuøng ñaát baèng phaúng, töôøng ñoû, beân ngoaøi xaây coät truï goã 3 maøu ñoû traéng xanh, phía ngoaøi Chính Hoàng Moân coù Tam Khuyeát Thaïch Baøi Laâu, do trieàu Gia Khaùnh xaây theâm. Vaøo Chính Hoàng Moân laø thaàn loä, hai beân laø sö töû, giaûi traõi, kyø laân, ngöïa, laïc ñaø, voi taát caû saùu ñoâi. Phía sau laø Bi Ñình, tröôùc thaàn ñaïo thuù ñaù vaø sau Bi Ñình ñeàu coù moät ñoâi hoa bieåu. Trong Bi Ñình döïng bia “Ñaïi Thanh Thieäu Laêng thaàn coâng thaùnh ñöùc” do Thanh Thaùnh Toå ngöï cheá, phía sau nöõa laø thaønh vuoâng quy cheá gioáng nhö Phuùc Laêng. Duy chæ coù giaû sôn phía sau baûo thaønh laø nhaân taïo, sau ñöôïc ñaët teân laø Long Nghieäp Sôn. Ñoâng Laêng ôû Tuaân Hoùa nuùi Xöông Thuïy, toaøn khu laêng moä phía ñoâng baét ñaàu töø Maõ Lan Coác, phía taây tính ñeán Hoaøng Hoa Sôn, phía baéc tieáp Vuï Linh Sôn, phía nam tröïc dieän vôùi hai nuùi Thieân Ñaøi vaø Yeân Ñoân, giöõa laø Long Moân Khaåu. Khu laêng moä laáy nuùi Xöông Thuïy laøm moác, phaân thaønh hai phaàn chính laø Tieàn Khuyeân vaø Haäu Long, chu vi roäng 20 tröôïng, hoûa ñaïo daøi hôn 380 daëm, ven hoûa ñaïo xaây hoàng truï, ngoaøi 20 tröôïng xaây baïch truï, ngoaøi 10 daëm xaây thanh truï, tieáp ngoaøi 20 daëm nöõa laø Quan Sôn. Döôùi nuùi Xöông Thuïy goàm coù 5 laêng hoaøng ñeá, 4 laêng hoaøng haäu, 5 vieân taåm cuûa phi taàn, choân 5 vò hoaøng ñeá, 15 hoaøng haäu vaø caùc phi taàn toång coäng 157 ngöôøi. Chính giöõa laø Hieáu Laêng, thaàn loä baét ñaàu töø Thaïch Bi Phöôøng. Thaïch Bi Phöôøng goàm coù 11 laàu 5 gian 6 truï, phía baéc laø Ñaïi Hoàng Moân, cöûa 3 loái vaøo thieát keá voøm cuoán, ngoaøi ra, taû höõu coøn xaây theâm cöûa phuï. Trong Ñaïi Hoàng Moân laø Ñaïi Bi Laâu, beân trong döïng bia “Ñaïi Thanh Hieáu Laêng thaàn coâng thaùnh ñöùc”, Bi Laâu hai taàng, daïng Yeát Sôn, chín maùi, boán goùc coù boán caây hoa bieåu. Qua AÛnh Bích Sôn veà phía baéc laø quaàn theå thaïch töôïng sinh, tröôùc laø moät ñoâi voïng truï, sau goàm coù: sö töû, giaûi traõi, laïc ñaø, voi, kyø laân, ngöïa moãi caëp moät ñoâi, vaên thaàn voõ töôùng moãi loaïi 3 ñoâi, toång coäng 18 ñoâi. Phía baéc thaïch töôïng sinh laø Long Phöôïng Moân, caàu 5 nhòp roài ñeán thaàn ñaïo bi ñình, ñi tieáp veà phía baéc laø chuû theå kieán truùc laêng taåm, phaân thaønh 3 khu ñöôïc bao boïc bôûi töôøng ñoû, chính nam laø cöûa Long AÂn, 5 gian, maùi ñôn Yeát Sôn, hai beân traùi phaûi coù trieàu phoøng, beân trong cöûa laø ñieän Long AÂn goàm 5 gian, hai maùi Yeát Sôn, taû höõu coù phoái ñieän moãi beân goàm 5 gian. Phía sau laø khu thöù hai, goàm 3 cöûa Löu Ly Hoa, tieáp sau laø cöûa coù 2 truï, roài ñeán beä ñaù, tieáp nöõa laø thaønh vuoâng Minh Laâu, baûo ñænh, phía döôùi baûo ñænh laø ñòa cung. Taây Laêng ôû Dò Huyeän, khu laêng baét ñaàu töø phía baéc Kyø Phong Lónh, phía nam ñeán Ñaïi Nhaïn Kieàu, phía ñoâng baét ñaàu töø Löông Caùc Trang, phía
41 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (81). 2010 taây ñeán Töû Kinh Quan, coù môû hoûa ñaïo, döïng coät truï goã 3 maøu ñoû traéng xanh vaø Quan Sôn, gioáng nhö Ñoâng Laêng. Khu laêng goàm 4 laêng hoaøng ñeá, 3 laêng hoaøng haäu, 3 vieân taåm phi taàn, choân 4 hoaøng ñeá, 9 hoaøng haäu, 57 phi taàn vaø coâng chuùa, a ca, vöông gia... Laêng ñaàu tieân cuûa Taây Laêng laø Thaùi Laêng, khôûi xaây vaøo naêm thöù 8 Ung Chính (1730), hoaøn thaønh vaøo naêm thöù 2 Caøn Long (1737). Quy cheá cuûa Thaùi Laêng phoûng theo Hieáu Laêng, nhöng cuõng coù chuùt khaùc bieät, thaàn ñaïo baét ñaàu töø caàu ñaù 5 nhòp, caùc maët nam, ñoâng, taây laø 3 kieán truùc Thaïch Baøi Phöôøng, moãi Thaïch Baøi Phöôøng coù 11 taàng maùi 5 gian 6 truï. Phía baéc laø Ñaïi Hoàng Moân, sau Ñaïi Hoàng Moân laø Ñaïi Bi Laâu, döïng bia “Ñaïi Thanh Thaùi Laêng thaàn coâng thaùnh ñöùc”, laïi tieáp veà phía baéc laø 5 ñoâi thaïch töôïng sinh goàm: sö töû, voi, ngöïa, voõ töôùng, vaên thaàn, töøng caëp ñoái xöùng. Gioáng nhö Caûnh Laêng, daãn ñaàu laø voïng truï, tieáp theo laø Long Phöôïng Moân 3 gian 6 truï, tieáp nöõa veà phía baéc laø thaàn ñaïo bi ñình, Long AÂn Moân, Baûo Thaønh Ñieän... II. Söï töông ñoàng vaø dò bieät giöõa laêng taåm nhaø Nguyeãn (Vieät Nam) vaø laêng taåm nhaø Minh, Thanh (Trung Quoác) 1. Söï töông ñoàng 1.1. Nhaø Nguyeãn, Minh, Thanh tuyeån choïn vò trí xaây laêng treân cô sôû lyù luaän phong thuûy cuûa Hình theá toâng. Phaùi Hình theá toâng laáy hình theá, boá cuïc laøm toân chæ, quan saùt, ñoaùn ñònh ñòa theá nuùi soâng, laáy long, huyeät, sa, thuûy laøm töù ñaïi cöông muïc, chuù yù nôi döøng tuï cuûa sôn maïch, thuûy löu, tìm kieám phaùt hieän hình maïo höôùng boái cuûa long hoå trieàu öùng, ñeå ñònh huyeät vò toïa höôùng v.v... Trong 3 trieàu Nguyeãn, Minh, Thanh cô quan Khaâm Thieân Giaùm laø nôi chuû yeáu thi haønh nhieäm vuï ñi löïa choïn vò trí xaây döïng caùc coâng trình kieán truùc cho trieàu ñình theo caùc phöông phaùp neâu treân, trong ñoù coù laêng taåm. 1.2. Chuûng loaïi kieán truùc caùc laêng nhaø Nguyeãn ña soá gioáng laêng nhaø Minh, Thanh. Laêng taåm do thaàn ñaïo, thaïch töôïng sinh, bi ñình, minh laâu, ñoâng vaø taây phoái ñieän, baûo thaønh… chuû yeáu kieán truùc hôïp thaønh. 1.3. Bia Thaàn coâng thaùnh ñöùc ôû caùc laêng nhaø Nguyeãn gioáng laêng nhaø Thanh ñeàu coù vaên bia, ôû caùc laêng nhaø Minh khoâng coù vaên bia. Trong Minh thaäp tam laêng, coù 12 laêng ñeàu xaây döïng bia naøy, nhöng tröø Tröôøng Laêng ra, 11 laêng coøn laïi ñeàu khoâng coù khaéc vaên bia. Laêng nhaø Thanh heã coù bia Thaàn coâng thaùnh ñöùc thì coù vaên bia, trong 9 laêng cuûa Thanh Ñoâng Taây Laêng, coù 5 vò laø Theá Toå, Thaùnh Toå, Theá Toâng, Cao Toâng, Nhaân Toâng ñeàu coù bi ñình vaø ñeàu coù vaên bia. 1.4. Laêng nhaø Nguyeãn aûnh höôûng quy cheá tröôùc vuoâng sau troøn. Noåi baät nhaát laø Hieáu Laêng (laêng vua Minh Maïng) vaø Xöông Laêng (laêng vua Thieäu Trò), boá cuïc phía tröôùc hình vuoâng vaø baûo thaønh phía sau laø hình troøn, ngoaøi ra coøn thieát keá phöông thaønh, minh laâu gioáng laêng taåm nhaø Minh, Thanh.
42 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (81). 2010 2. Söï khaùc nhau 2.1. Caùc laêng nhaø Nguyeãn khoâng coù laêng chuû. Nhaø Minh, Thanh caên cöù quy cheá Toâng phaùp ñoái vôùi toâng mieáu, moä ñòa neân 2 trieàu ñaïi naøy ñeàu coù laêng chuû, caùc laêng coøn laïi theo quy cheá Toâng phaùp nhö sau: ñôøi thöù 2, 4, 6 xaây beân traùi laêng chuû, ñôøi thöù 3, 5, 7 xaây beân phaûi laêng chuû. Nhö Minh thaäp tam laêng laáy Tröôøng Laêng laøm laêng chuû, caùc laêng sau ñoù theo quy cheá neâu treân maø xeáp beân traùi vaø beân phaûi Tröôøng Laêng. Nhaø Thanh cuõng theá, Thanh Ñoâng Laêng laáy Hieáu Laêng cuûa Thanh Theá Toå laøm laêng chuû, phía ñoâng laø Caûnh Laêng, Hueä Laêng, phía taây laø Tuïc Laêng, Ñònh Laêng... Vieäc quy ñònh trình töï xaây laêng cuûa hai trieàu ñaïi Minh, Thanh cho thaáy xaõ hoäi phong kieán theå hieän roõ quyeàn löïc cheá ñoä vua toâi. Nhaø Nguyeãn thì khoâng nhö theá, caùc laêng nhaø Nguyeãn döïa treân vieäc choïn vò trí ñaát ñai, phöông höôùng maø xaây laêng, chuû yeáu laø ngoâi ñaát hoäi ñuû caùc nguyeân taéc cuûa dòch lyù vaø thuaät phong thuûy vôùi nuùi laøm tieàn aùn, tröôùc laêng coù tuï thuûy taïo yeáu toá minh ñöôøng, höôùng laêng nhìn veà phía nam laø höôùng cuûa caùc baäc ñeá vöông... vaø vò trí xaây laêng phaûi hôïp vôùi meänh cuûa ngöôøi maát. 2.2. Caùc laêng nhaø Nguyeãn coù tính ñoäc laäp cao. Moãi laêng trieàu Nguyeãn ñeàu coù khu vöïc rieâng cuûa mình, coù coång chung toaøn laêng, hoaëc coång cho töøng khu vöïc trong laêng (khu vöïc moä, khu vöïc taåm ñieän), coù thaàn ñaïo, thaïch töôïng sinh, ngoaøi ra Hieáu Laêng vaø Xöông Laêng coøn coù Minh Laâu (Xöông Laêng goïi laø Ñöùc Hinh Laâu). Laêng nhaø Minh laáy Tröôøng Laêng cuûa Minh Thaønh Toå laøm trung taâm, con chaùu mai taùng xung quanh, coù laêng xaây thaàn ñaïo noái vôùi thaàn ñaïo Tröôøng Laêng, coù laêng phaân nhaùnh thaàn ñaïo töø thaàn ñaïo Tröôøng Laêng; tröø Tröôøng Laêng ra, caùc laêng coøn laïi ñeàu khoâng coù thaïch töôïng sinh, Long Phuïng Moân, caøng khoâng coù Thaïch Bi Laâu vaø Minh Laâu, toùm laïi caùc laêng nhaø Minh khoâng coù tính ñoäc laäp. Hai khu laêng Ñoâng, Taây nhaø Thanh tuy caùc laêng ñeàu naèm cuøng khu vöïc, nhöng töø Xöông Laêng trôû leân ñeàu coù Ñaïi Bi Laâu, thaàn ñaïo thaïch töôïng sinh, Long Phuïng Moân hoaëc cöûa baøi laâu baûy gian... vaø ñeàu coù thaàn ñaïo thoâng vôùi toå laêng (laêng chuû), caùc laêng nhaø Thanh coù tính ñoäc laäp töông ñoái. 2.3. Laêng nhaø Nguyeãn chuù troïng keát hôïp giöõa kieán truùc vaø caûnh quan, laøm cho phong caùch kieán truùc cuûa caùc laêng trôû neân neân thô giaøu tính ngheä thuaät. Laêng nhaø Nguyeãn ngoaøi vieäc keát hôïp giöõa kieán truùc vaø hình theá nuùi non, soâng suoái taïo neân tính ña daïng trong boá cuïc kieán truùc, caùc laêng coøn thieát keá nhöõng coâng trình nhaân taïo nhö hoà, ñình, taï..., boá trí nhöõng vöôøn hoa, caây caûnh, caây aên traùi moät caùch saùng taïo, linh hoaït, laøm cho choán moä ñòa leõ ra u buoàn nhöng traùi laïi laø khoâng gian tao nhaõ, mang ñeán cho caûnh vaät xung quanh söùc soáng traøn ñaày. Caên cöù thö tòch coå, keát hôïp khaûo saùt, nghieân cöùu thöïc teá cho thaáy, söï hoaøn myõ cuûa caûnh quan khoâng chæ ñôn thuaàn laø moät haïng muïc ngheä thuaät kieán truùc caáu thaønh laêng taåm maø laø moät baûn chaát yeáu toá coù tính chaát quyeát ñònh, kieán truùc laêng taåm nhaø Nguyeãn döïa treân quy
43 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (81). 2010 cheá ñieån leã, nhöng hình theá nuùi non, ao hoà ñöa ñeán giaù trò thaåm myõ cao veà moâi tröôøng thieân nhieân. Ñöùng treân Minh Laâu cuûa Hieáu Laêng trong khu vöïc thôø cuùng nghieâm trang coù theå thöôûng ngoaïn toaøn boä caûnh quan non xanh nuôùc bieác, ñieàu naøy cho thaáy caùc nhaø kieán truùc xöa ñaõ duøng trí tueä cuûa mình ñeå trình dieãn cho haäu theá moät söï hoøa ñieäu tuyeät vôøi giöõa kieán truùc vaø caûnh quan. Laêng nhaø Minh Trung Quoác cuõng coù chuù yù keát hôïp caûnh quan nhaân taïo vaø caûnh quan töï nhieân nhöng ít khai thaùc maøu xanh cuûa caây coû, hoa laù vaø khoâng gian dòu maùt cuûa ao hoà. Laêng nhaø Thanh thì caên cöù quy cheá cuûa toå tieân maø xaây laêng cho phuø hôïp neân hình thöùc boá cuïc coù phaàn ñôn ñieäu, phong caùch cöùng nhaéc. 2.4. Nhaø Nguyeãn an taùng vaø xaây laêng moä hoaøng haäu ñoäc laäp. Nhaø Nguyeãn khaùc vôùi nhaø Minh, Thanh Trung Quoác veà quy cheá xaây laêng moä cho hoaøng haäu. Nhaø Minh baát luaän hoaøng haäu cheát tröôùc hay sau hoaøng ñeá ñeàu mai taùng chung trong laêng cuûa hoaøng ñeá. Ñoái vôùi nhaø Thanh tröôøng hôïp hoaøng haäu cheát tröôùc hoaøng ñeá hoaëc hoaøng ñeá cheát roài nhöng chöa nhaäp taùng maø hoaøng haäu maát thì môùi choân hoaøng haäu vaøo cuøng. Ngöôïc laïi, hoaøng haäu cheát sau hoaøng ñeá, hoaëc hoaøng ñeá ñaõ nhaäp taùng roài thì xaây laêng cho hoaøng haäu rieâng. Nhaø Nguyeãn tröø Thöøa Thieân Cao Hoaøng haäu song taùng cuøng vua Gia Long, baø Töø Minh an taùng trong baûo thaønh cuøng vua Duïc Ñöùc, caùc hoaøng haäu coøn laïi ñeàu coù rieâng laêng taåm cuûa mình, tuy laêng moä hoaøng haäu quy moâ nhoû hôn, soá löôïng coâng trình kieán truùc ít hôn laêng hoaøng ñeá nhöng laø nhöõng laêng moä xaây döïng ñoäc laäp, goùp phaàn naâng cao tính heä thoáng trong quaàn theå kieán truùc laêng taåm ñeá vöông. 2.5. Laêng nhaø Nguyeãn khoâng coù voâ töï bia, thaàn ñaïo bia nhö laêng nhaø Minh, Thanh. Trong Minh Thaäp tam laêng, tröø bia ñaù Thaùnh ñöùc thaàn coâng ngôïi ca taøi naêng coâng ñöùc cuûa Minh Thaønh Toå Chu Ñeä, ñaët ngay treân truïc thaàn ñaïo, caùc laêng coøn laïi ñeàu chæ coù moät taám bia khoâng khaéc chöõ ñaët ôû phaàn phía tröôùc cuûa laêng. Nhöõng taám bia naøy ñeàu coù kích thöôùc khaù lôùn, ñaët treân löng ruøa; ñaàu bia, caïnh bia ñeàu trang trí chaïm khaéc coâng phu, nhöng loøng bia laïi khoâng coù chöõ. Ngoaøi ra, taïi moãi khu laêng trong quaàn theå laêng naøy coøn coù moät taám bia ñaù ñaët ngay giöõa toøa Minh Laâu. Nhöõng taám bia naøy, treân ñaàu coù khaéc hai chöõ “Ñaïi Minh”, thaân bia thì khaéc 7 chöõ kieåu ñaïi töï ñeå chæ ñònh laêng, ví nhö taám bia ñaët ôû Minh Laâu cuûa Ñònh Laêng thì khaéc doøng chöõ “Thaàn Toâng Hieån Hoaøng ñeá chi laêng”... Ñoái vôùi caùc laêng nhaø Thanh, laïi coøn taêng theâm moät kieán truùc thaàn ñaïo bi ñình ôû phía tröôùc laêng vieän, bia do hoaøng ñeá keá vò khaéc mieáu hieäu, thuïy hieäu cuûa tieân ñeá. Caùc bia vöøa neâu treân, laêng nhaø Nguyeãn ñeàu khoâng coù. Laêng taåm thuoäc loaïi hình di tích ñaëc thuø, nôi mai taùng ngöôøi ñaõ khuaát, coù yeáu toá theå hieän quyeàn löïc, cuûng coá vöông trieàu cuûa hoaøng gia phong kieán, nhöng laïi do chính baøn tay vaø khoái oùc cuûa ngöôøi lao ñoäng xaây döïng neân. Ñoù laø nhöõng saùng taïo ngheä thuaät cuûa caùc nhaø xaây döïng, caùc kieán truùc sö, cuõng
44 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (81). 2010 chính laø moät loaïi hình vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa daân toäc. Nghieân cöùu laêng taåm laø moät trong nhöõng cô sôû ñeå khaúng ñònh söï phaùt trieån cuûa caùc neàn vaên hoùa, hieåu roõ hôn veà phong tuïc taäp quaùn, ngheä thuaät kieán truùc cuûa caùc daân toäc, thaäm chí laøm saùng toû nhöõng ñieàu tích cöïc, hoaëc haïn cheá cuûa moät vöông trieàu, ghi nhaän dieãn bieán cuûa moät thôøi kyø lòch söû. TNAN TAØI LIEÄU THAM KHAÛO CHUÛ YEÁU Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn. Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, Baûn dòch, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø 1. Noäi, 1969. Phan Thuaän An. Kieán truùc Coá ñoâ Hueá, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 2000. 2. Ñoã Bang (chuû bieân). Töø ñieån lòch söû Thöøa Thieân Hueá, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1997. 3. Vuõ Tam Lang. Kieán truùc coå Vieät Nam, Nxb Xaây döïng, Haø Noäi, 1998. 4. Phan Thanh Haûi. “Phong thuûy trong quy hoaïch ñoâ thò Hueá, moät caùi nhìn lòch söû”, Taïp chí Hueá 5. Xöa vaø Nay, soá 83 (9-10)/2007, Hueá. Noäi Caùc trieàu Nguyeãn. Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä, Baûn chöõ Haùn, quyeån 216, Laêng taåm. 6. Noäi Caùc trieàu Nguyeãn. Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä - Tuïc bieân, Baûn chöõ Haùn, quyeån 7. 45, laêng taåm. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn. Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, Baûn chöõ Haùn, Ñeä nhaát kyû (quyeån 8. 43, 44...), Ñeä nhò kyû (quyeån 31, 48...), Ñeä tam kyû (quyeån 3), Ñeä töù kyû (quyeån 2). Löu Nghò. Minh ñaïi ñeá vöông laêng moä cheá ñoä nghieân cöùu, Nhaân Daân xuaát baûn xaõ, 2006. 9. Döông Khoan. Trung Quoác coå ñaïi laêng taåm cheá ñoä söû nghieân cöùu, Thöôïng Haûi coå tòch xuaát 10. baûn xaõ, 1985. Ñoång Taân Laâm. Trung Quoác coå ñaïi laêng moä khaûo coå nghieân cöùu, Phuùc Kieán nhaân daân xuaát 11. baûn xaõ, 2005. Yeán Töû Höõu. Thanh Ñoâng Taây Laêng, Trung Quoác thanh nieân xuaát baûn xaõ, 2000. 12. Döông Ñaïo Minh. “Laêng moä kieán truùc” (taäp 2, trong boä saùch Trung Quoác myõ thuaät toaøn taäp), 13. Trung Quoác kieán truùc coâng nghieäp xuaát baûn xaõ, 2004. TOÙM TAÉT Thoâng qua vieäc khaûo saùt caùc khu laêng moä chính cuûa hai trieàu ñaïi Minh, Thanh ôû Trung Quoác, taùc giaû neâu leân nhöõng nhaän ñònh khaùi quaùt veà söï töông ñoàng vaø dò bieät trong kieán truùc laêng moä cuûa Trung Quoác vaø Vieät Nam. Ñaây laø moät trong nhöõng vieäc laøm caàn thieát nhaèm goùp phaàn nghieân cöùu quaù trình phaùt trieån cuûa caùc neàn vaên hoùa, ñeå hieåu roõ hôn veà phong tuïc, taäp quaùn, veà ngheä thuaät kieán truùc cuûa caùc daân toäc, thaäm chí laøm saùng toû nhöõng ñieàu tích cöïc hoaëc haïn cheá cuûa moät vöông trieàu, ghi nhaän dieãn bieán cuûa moät thôøi kyø lòch söû. ABSTRACT SIMILARITY AND DIFFERENCE BETWEEN NGUYEÃN ROYAL TOMBS (VIETNAM) AND MING AND QUING ROYAL TOMBS (CHINA) By means of inspection on the main burial zones of the two Chinese dynasties, Ming and Qing, the author puts forward general judgements on the similarity and difference between the burial architectural styles of China and Vietnam. This is a necessary work since it contributes to the research on the developing process of the two peoples’ culture and enhances our understanding about their customs, habits, and architectural art. This even helps clarify the negative and positive points of a dynasty and note down the facts of a historical era.