Báo cáo nghiên cứu khoa học " TAM XUYÊN, THI SĨ “CHỊU CHƠI” Kỷ niệm 150 năm sinh nhà thơ Tam Xuyên Tôn Thất Mỹ (1860-2010) "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:9

Thêm vào BST

Báo xấu

56
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, trong văn giới nước ta, ai mà không biết đến một tên tuổi lẫy lừng: Tam Xuyên Tôn Thất Mỹ (1860-1913). Đó là nhà thơ hoàng tộc xứ Huế giàu cá tính, tài ba, dí dỏm và tột độ đa tình. Tiếc thay, do thiếu tư liệu, ngày nay sách báo ít đề cập về cuộc đời lẫn tác phẩm của thi nhân độc đáo này. Vang bóng một thời Đọc Vang bóng một thời - tập truyện đầu tay của nhà văn Nguyễn Tuân in năm 1940 và đến nay đã...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " TAM XUYÊN, THI SĨ “CHỊU CHƠI” Kỷ niệm 150 năm sinh nhà thơ Tam Xuyên Tôn Thất Mỹ (1860-2010) "

74 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 Kyû nieäm 150 naêm sinh nhaø thô Tam Xuyeân Toân Thaát Myõ (1860-2010) TAM XUYEÂN, THI SÓ “CHÒU CHÔI” Phanxipăng* Cuoái theá kyû XIX, ñaàu theá kyû XX, trong vaên giôùi nöôùc ta, ai maø khoâng bieát ñeán moät teân tuoåi laãy löøng: Tam Xuyeân Toân Thaát Myõ (1860-1913). Ñoù laø nhaø thô hoaøng toäc xöù Hueá giaøu caù tính, taøi ba, dí doûm vaø toät ñoä ña tình. Tieác thay, do thieáu tö lieäu, ngaøy nay saùch baùo ít ñeà caäp veà cuoäc ñôøi laãn taùc phaåm cuûa thi nhaân ñoäc ñaùo naøy. Vang boùng moät thôøi Ñoïc Vang boùng moät thôøi - taäp truyeän ñaàu tay cuûa nhaø vaên Nguyeãn Tuaân in naêm 1940 vaø ñeán nay ñaõ taùi baûn nhieàu laàn - aét moïi ngöôøi nhôù maõi truyeän “Ñaùnh thô” phaûn aùnh caùi thuù “thaû thô” töøng haáp daãn bao tao nhaân maëc khaùch. Hai nhaân vaät trung taâm trong truyeän, moät laø quan Phoù söù, moät laø myõ nöõ Moäng Lieân. Hoï keát duyeân choàng vôï, oâm ñaøn phaùch vôùi tuùi thô, ruoåi rong khaép neûo. Nguyeãn Tuaân moâ taû: “Caëp vôï choàng aáy laø moät löùa ñoâi taøi töû. OÂng baø Phoù söù giöõ laêng khoâng maáy khi ôû yeân moät choã. Caùi ngheà cuûa hoï buoäc hoï phaûi xeâ dòch luoân luoân vaø maõi maõi. Suoát moät daûi Trung kyø, hoï ñi veà nhö laø traåy chôï. Tôùi moãi nôi, ôû moïi choán, quan Phoù Söù laïi môû moät caùi tuùi ñöïng toaøn baøi thô ñoá ra cho moïi ngöôøi ñaët tieàn vaø beân chieáu baïc vaên chöông, Moäng Lieân laïi ñaøn, laïi ca ñeå laøm vui cho cuoäc ñoû ñen raát trí thöùc naøy. (…) Giöõa hai tieáng baïc treân moät chieác chieáu la lieät nhöõng maûnh thô ñeà, Moäng Lieân ñeâm ñeâm keà ñuøi töïa maù oâng Phoù söù, laïi ñaùnh ñaøn, laïi ca Nam baèng, ca Nam ai”. Giöõa ñôøi thaät thuôû xa xaêm noï, lieäu coù löùa ñoâi naøo phoùng tuùng, laõng maïn, daïn dó theá chaêng? Xin thöa ngay raèng: coù. Nguyeân maãu trong thieân truyeän-kyù cuûa Nguyeãn Tuaân chính laø Tam Xuyeân Toân Thaát Myõ vaø naøng haàu non xinh ñeïp. Qua chuyeân luaän Caùc theå thô ca vaø söï phaùt trieån cuûa hình thöùc thô ca trong vaên hoïc Vieät Nam,(1) Buøi Vaên Nguyeân vaø Haø Minh Ñöùc giôùi thieäu “caùc theå thô ñaëc bieät” ñöôïc saùng taïo töø theå coå phong hoaëc theå Ñöôøng luaät truyeàn thoáng, trong ñoù coù taäp danh laø “moät theå thô maø moãi caâu baét buoäc phaûi neâu leân moät gioáng vaät hay moät loaøi vaät naøo ñoù”. Ví duï tröng daãn laø baøi thô Taëng coâ Kheá cuûa Tam Xuyeân Toân Thaát Myõ, keøm chuù giaûi: “Moãi caâu coù teân moät thöù quaû”. Baïn ñoïc deã daøng nhaän thaáy moãi caâu, töùc doøng thô, khoâng chæ ñieåm teân moät thöù traùi caây, maø coøn lieät keâ caû moät loaïi… vò giaùc. Thô taäp danh khoù laøm, vaäy maø Tam Xuyeân töï laøm khoù hôn gaáp boäi: Song the mô öôùc baáy laâu xa, Nhaø baùo, Tuaàn san Theá giôùi môùi. *
75 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 Kheá khoaùt duyeân nay cuõng maën maø. Troâng thaáy cuûa chua tình quaán quyùt, Gaãm nghe lôøi ngoït böôùc caàn caø. Chaùt loøng voäi vaõ sao cho ñaùng, Ñaéng chuyeän daây döa chuùt goïi laø. Laït daï chöa cam töôøng coäi reã, Vöôøn hoàng cay noãi khaùch laân la. Töø vaõ, ngöõ aâm ñòa phöông vuøng Hueá ñoïc y heät vaû, laø teân thöù quaû duøng ñeå cheá bieán laém moùn aên ñaëc saûn ôû mieàn Höông Ngöï. Moät theå thô ñaëc bieät khaùc laø vó tam thanh. Chuyeân luaän vöøa daãn ñöa yeâu caàu khaù ngaët ngheøo: “Trong theå naøy, ba töø cuoái cuøng (ôû moãi caâu thô) coù aâm töông töï nhö nhau”. Baøi thô kheùo leùo söû duïng töø laùy ba ñaùp öùng ñieàu kieän aáy ñöôïc chuyeân luaän choïn minh hoïa mang tieâu ñeà Buoåi saùng nhö sau: Tai nghe gaø gaùy teû teø te, Boùng aùc vöøa leân heù heû heø. Non moät choàng cao von voùt voùt, Hoa naêm saéc nôû loùe loøe loe. Chim tình baàu baïn kia kìa kæa, Ong nghóa vua toâi nheù nheû nheø. Danh lôïi maëc ngöôøi ti tí tò, Nguû tröa chöûa daäy khoûe khoøe khoe. Chuyeân luaän Caùc theå thô ca vaø söï phaùt trieån cuûa hình thöùc thô ca trong vaên hoïc Vieät Nam ñeà teân taùc giaû baøi thô Buoåi saùng laø: “Khuyeát danh”. Tuy nhieân, Phan Khoâi laïi ghi nhaän trong Chöông daân thi thoaïi(2) “Baøi naøy coù ngöôøi noùi laø cuûa quan AÙn saùt Toân Thaát Myõ”. Vaäy Tam Xuyeân Toân Thaát Myõ laø ai? Hoaïn ñoà laän ñaän Toân Thaát Myõ chaøo ñôøi naêm Canh Thaân (1860) taïi An Cöïu, Hueá, trong neáp nhaø traâm anh theá phieät thuoäc heä 7, doøng Quoác chuùa Nguyeãn Phuùc Chu. Thaân phuï laø ñaïi thaàn Toân Thaát Phan, ngöôøi töøng cuøng Phaïm Thaän Duaät vaø Nguyeãn Vaên Töôøng ñaïi dieän Nam trieàu ñeå kyù Hieäp öôùc Giaùp Thaân 1884 vôùi Phaùp hay coøn goïi laø Hoøa öôùc Patenoâtre. Luùc sinh Toân Thaát Myõ, Toân Thaát Phan giöõ chöùc Tham tri Boä Coâng. Laø tröôûng nam, Toân Thaát Myõ coù em trai Toân Thaát Laõnh vaø Toân Thaát Traïm. Laõnh sinh naêm Taân Daäu (1861), ñoã cöû nhaân luùc 21 tuoåi, ñoã tieán só luùc 28 tuoåi. Traïm cuõng thi ñoã cöû nhaân. Noùi chung, töø hoài coøn duøi maøi kinh söû ôû tröôøng Quoác Töû Giaùm, caû maáy anh em “con gioøng, chaùu gioáng” ñeàu noåi tieáng thoâng minh, hoïc gioûi. Thoâng minh vaø hoaït baùt nhaát nhaø haún laø anh caû Toân Thaát Myõ. Chuyeän keå raèng haèng naêm, cöù ñeán tieát Truøng döông, coøn goïi Truøng cöûu (töùc muøng 9 thaùng 9 aâm lòch), theo leä khôûi phaùt töø ñôøi Minh Maïng, hoaøng thaân quoác thích laãn baù quan vaên voõ ôû kinh ñoâ hoà hôûi leân nuùi Ngöï Bình xôi yeán, ngoaïn
76 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 caûnh, laøm thô. Hoï thöôøng cho con chaùu theo. Hoâm aáy, trôøi naéng, nhieàu ngöôøi tay choáng gaäy, tay che oâ duø. Leo ngang söôøn non, chôït coù côn gioù maïnh thoác qua khieán haøng loaït chieác oâ bò laät choång coïng/goïng. Duyeân cuøng trôøi ñaát neân giô coïng Töùc caûnh, moät vò ngaâm vang nhö theá, roài thaùch: - Ai ñoái chænh seõ nhaän ñöôïc phaàn thöôûng. Leân tôùi ñænh nuùi roài maø chaúng ngöôøi naøo “choïi” noåi veá xuaát kia. Moät cuï sôø soaïng tuùi aùo, ñoaïn cheùp mieäng tieác reû vì bao thuoác laù Caåm Leä bò rôi maát doïc ñöôøng. Chôùp laáy cô hoäi, “caäu toân” Myõ baät lieàn veá ñoái vaø ung dung rinh giaûi: Nôï vôùi non soâng keå xieát bao Naêm Kyû Maõo (1879), môùi 19 tuoåi, Toân Thaát Myõ ñaõ ñoã cöû nhaân. Naêm Giaùp Thaân (1884), ñöôïc boå vaøo Vieän Haøn Laâm laøm Bieân tu, roài thaêng leân Thò ñoäc. Naêm Ñinh Hôïi (1887), ñöôïc ñieàu ra Thanh Hoùa laøm AÙn saùt, giuùp Toång ñoác Tröông Nhö Cöông. Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân cuûa Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn(3) coù nhaéc tôùi quan AÙn saùt Toân Thaát Myõ vaøo nieân hieäu Ñoàng Khaùnh thöù 2. Cuõng theo pho chính söû naøy thì qua naêm sau, Toân Thaát Phan thöïc thuï laøm Thöôïng thö Boä Hoä kieâm Phoù Toång taøi ñaûm traùch soaïn thaûo Ngoïc ñieäp toân phaû. Ngaøy 27 thaùng Chaïp naêm Maäu Tyù (28/1/1889), vua Ñoàng Khaùnh baêng ñoät ngoät luùc chöa troøn 25 tuoåi. Hoaøng töû Nguyeãn Phuùc Böûu Laân, con trai vua Duïc Ñöùc leân ngoâi, laáy nieân hieäu laø Thaønh Thaùi. Söï kieän dieãn bieán quaù baát ngôø vaø eùo le khieán ñaïi thaàn Toân Thaát Phan hoaûng sôï tôùi möùc… boû aên, maát nguû! Soá laø tröôùc kia, döôùi aùp löïc cuûa Phuï chính Toân Thaát Thuyeát vaø Nguyeãn Vaên Töôøng, oâng Phan töøng ngoài gheá Thöôïng thö Boä Hình keát aùn toáng giam Hoaøng töû Böûu Laân cuøng meï ruoät laø Phan Thò Ñieàu nay trôû thaønh Töø Minh Hoaøng Thaùi haäu. Dö luaän cho raèng vì lo aâu thaùi quaù, Toân Thaát Phan ngaõ beänh maø lìa ñôøi! Theo luaät leä ñöông thôøi, Toân Thaát Myõ ñöôïc trôû veà An Cöïu cö tang cha trong voøng 3 naêm. Xong, quay laïi trieàu ñình, ñöôïc giao chöùc Taù lyù Boä Leã, thuï haøm Hoàng loâ töï thieáu khanh. Ngaãm chuyeän aân oaùn cuûa thaân phuï vöøa quaù coá, Toân Thaát Myõ khoâng traùnh khoûi ngaïi ngaàn, nhaát laø moãi khi chaàu kieán taân vöông. Khoûi phaûi chôø ñôïi laâu, haäu quaû vuït aäp tôùi. Coù taøi lieäu vieát raèng chæ vì moät sô suaát coûn con, Toân Thaát Myõ lieàn gaùnh chòu kyû luaät cöïc kyø naëng neà: bò caùch tuoät moïi chöùc vuï, bò töôùc saïch moïi phaåm haøm, bò ñaåy veà vöôøn nhö moät “baïch ñinh” vaøo naêm 1889, luùc môùi 29 tuoåi! Vuï vieäc ñoù hoaøn toaøn coù thaät, song chöa roõ: Toân Thaát Myõ ñaõ lôõ phaïm loãi laàm gì? Duy nieân ñieåm 1889 aét thieáu chính xaùc. Bôûi leõ Toân Thaát Myõ cö tang cha roøng raõ 3 naêm roài môùi trôû laïi quan tröôøng, vaäy söï coá xaûy ra sôùm laém cuõng phaûi vaøo naêm 1892. Hôn nöõa, ngay ñaàu ñôøi Thaønh Thaùi, trong khoa thi Ñình naêm Kyû Söûu 1889, chính baøo ñeä cuûa Toân Thaát Myõ laø Toân Thaát Laõnh vaãn ñöôïc chaám ñoã haïng “Ñeä tam giaùp ñoàng tieán só xuaát thaân” kia maø.
77 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 Maõi ñeán ñôøi Duy Taân, xeùt thaáy moät vò quan hoaøng toäc nhö Toân Thaát Myõ bò xöû lyù nhö theá e quaù ñaùng, trieàu ñình quyeát ñònh khoâi phuïc nguyeân haøm Hoàng loâ töï thieáu khanh, song vaãn chaúng caáp löông boång. AÁy laø naêm Canh Tuaát 1910, Toân Thaát Myõ ñaõ nguõ tuaàn, ñuùng dòp chieác raêng cuoái cuøng vöøa… ruïng. Nhaân ñaáy, Toân Thaát Myõ beøn saùng taùc baøi töù tuyeät theo loái thuû vó ngaâm, khai thaùc hieän töôïng ñoàng aâm nhaèm chua chaùt traøo loäng: Khoâng raêng ñi nöõa cuõng khoâng raêng! Chæ coù thua ngöôøi moät mieáng aên. Mieãn ñöôïc nguyeân haøm nhai nhoùp nheùp, Khoâng raêng ñi nöõa cuõng khoâng raêng! Gioûi thô taäp danh, giaønh “sieâu giaûi thöôûng” Töø giaõ “quan nhaát thôøi”, thong dong laøm “daân vaïn ñaïi”, Toân Thaát Myõ kyù buùt danh Tam Xuyeân caøng noåi tieáng nhö coàn nhôø taøi laãn nhôø tình. Ngöôøi ngöôøi raát neå phuïc Tam Xuyeân khi tröïc tieáp chöùng kieán oâng öùng taùc quaù mau leï maø laïi cao tay “ñieàu ngoân khieån töø” voâ cuøng ngoaét ngoeùo, tinh nghòch, tinh teá. Ñaëc bieät, oâng toû roõ sôû tröôøng vôùi theå thô taäp danh. Thaät khoâng ngôø! Chính loái thô gay go hieåm hoùc naøy ñaõ maáy phen giuùp Tam Xuyeân lónh “sieâu giaûi thöôûng”, khoái naøng tuyeät theá giai nhaân saün saøng theo laøm… theâ thieáp! Laàn noï, Tam Xuyeân xaùch caàn truùc ra bôø soâng, coát kieám chuùt thöùc nhaém ñöa cay. Tình côø ngoài keà xöôûng goã ñang loác coác cöa-ñuïc-baøo, oâng caûm höùng xuaát khaåu baøi Caâu caù, moãi doøng thô ñeàu goïi teân moät ñoà ngheà thôï moäc: Rìu ròt naêm canh xeùt phaän mình, Khoan nhaân ñaát nöôùc roäng theânh theânh. Ñaõ cam cui cuùt mieàn thoân daõ, Ñaâu daùm chaøng maøng ñaùm lôïi danh. OÁng chæ doïc ngang cuøng nöôùc bieác, Caùi ve nghieâng ngöûa giöõa trôøi xanh. Ñaén ño cho bieát muøi trong ñuïc, Môùi goïi raèng tay möïc thöôùc saønh. Cui ñaây laø duøi cui. Coøn chaøng, theo Töø ñieån tieáng Vieät do Hoaøng Pheâ chuû bieân,(4) laø “duïng cuï cuûa thôï moäc goàm moät löôõi theùp deïp hình tam giaùc tra vaøo caùn, duøng ñeå vaït goã”. Tuïc ngöõ cuõng coù caâu: Thôï moäc goõ chaøng, thôï haøn goõ thieác. Thuôû noï, taïi laøng Thanh Thuûy, gaàn caàu ngoùi Thanh Toaøn coù quaùn baùnh cuûa coâ Ñoaøi thöôøng xuyeân ñoâng khaùch. Phaàn vì quaùn baùn caùc moùn baùnh Hueá khaù ngon. Phaàn quan troïng hôn vì coâ chuû treû ñeïp daùm coâng khai tuyeân boá: - Anh naøo laøm noåi baøi thô thaát ngoân baùt cuù maø moãi caâu coù teân moät queû trong baùt quaùi vaø teân moät loaïi baùnh, thì em xin theo naâng khaên söûa tuùi troïn ñôøi. Daãu chòu caûnh leõ moïn, em cuõng haøi loøng. Bao lôùp vaên nhaân xa gaàn tìm tôùi troå taøi, nhöng chaúng moät ai thaønh coâng tröôùc yeâu caàu taäp danh “ñuùp”. Nghe chuyeän, Tam Xuyeân Toân Thaát Myõ mæm cöôøi. Töôûng gì, chöù “laøm xieác chöõ nghóa” kieåu naøy, ñuùng laø “ngheà cuûa chaøng”. Roát cuoäc, oâng gheù quaùn, trao coâ Ñoaøi baøi thô:
78 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 Veû ngoïc caøng say, röôïu ít noàng, Kìa ai voøng khaûm ñuùc hình dung. Caán nôi quaùn khaùch e daày duïa, Chaán böùc maønh hoa nhöõng öôùc mong. Chieác laù toán coâng doøng bích thuûy, Daáu beøo ly haän ngoïn ñoâng phong, Ngaém em xem chôï lôøi khoân hoûi, Ngoaûnh maët non ñoaøi maûnh raùng hoàng. Keát quaû ra sao? “Baøi cuûa oâng Toân Thaát Myõ ñöôïc giaûi nhöùt, vaø coâ Ñoaøi chòu veà laøm vôï hai, môùi bieát chôi chöõ nhieàu khi cuõng thuù!”. Saùch Chôi chöõ do Laõng Nhaân söu soaïn(5) ñaõ bình luaän theá, roài theâm: “Neáu coâ Ñoaøi laø ngöôøi Baéc, oâng thi só chaéc khoâng ñöôïc giaûi, vì caøn (queû caøn) vieát ra caøng; öôùt vieát ra öôùc (baùnh öôùt); raùn vieát ra raùng (baùnh raùn)”. Thaät ra, cuõng baèng thô taäp danh, Toân Thaát Myõ vaãn chinh phuïc ñöôïc toá nöõ con nhaø quan vaø sinh tröôûng treân ñaát Baéc. AÁy laø naøng Nguyeãn Thò Oanh, aùi nöõ cuûa Tri phuû Nguyeãn Ñình Mai. Baáy giôø, Tam Xuyeân ñaõ 41 tuoåi. Tri phuû Nguyeãn Ñình Mai laø con cuûa ñaïi thaàn Nguyeãn Ñình Taân, coøn goïi Nguyeãn Ñình Höng, töøng giöõ chöùc Haûi Yeân quaân vuï kieâm Toång ñoác Ñònh An (Nam Ñònh vaø Höng Yeân). Töø nuùi röøng trung du Phuù Thoï, Tri phuû Mai tìm caùch ñöa toaøn boä gia ñình veà Hueá sinh soáng. Trong nhaø, tieåu thö Nguyeãn Thò Oanh noåi baät bôûi nhan saéc “chim sa, caù laën”. Naêm Taân Söûu 1901, Oanh vöøa 17 tuoåi. Voâ soá vöông toân coâng töû ngaáp ngheù öôùm hoûi, song naøng khoâng chòu, cöù kheùp cöûa may vaù theâu thuøa vaø daønh thôøi gian luyeän Phaùp vaên, laïi hoïc theâm chöõ quoác ngöõ. Thænh thoaûng, naøng nheï böôùc ra saân vöôøn daïo ngaém maáy luoáng hoa. Ñoâi laàn ngang qua coång, lieác thaáy tieåu thö Oanh xinh nhö moäng, Tam Xuyeân boài hoài tô töôûng. Bieát Oanh ñang chaêm chæ hoïc ñaùnh vaàn, oâng nhôø ngöôøi chuyeån tôùi taän tay naøng moät baøi thô. Ñoù laø baøi taäp danh, moãi doøng goïi teân moät maãu töï, rieâng caëp thöïc vaø caëp luaän coøn neâu theâm boán daáu thanh: Nhöõng ngaäm nguøi xuaân, daùng uû eâ, Vì ai khaêng khít noãi rieâng teâ (t). Huyeàn vi maùy taïo e lôøi laäu, Saéc saûo caâu thô ít (x) chöõ ñeà. Naëng gaùnh töông tö ngaøy eùp (f) uoång, Hoûi nôi kyø ngoä daï ñeâ (ñ) meâ. Traêm naêm coát caùch coøn y cuõ, Giaáy raùch, khuyeân em (m) giöõ laáy leà. Ñoïc ñi ñoïc laïi baøi thô, tieåu thö Nguyeãn Thò Oanh caûm phuïc taùc giaû voâ ngaàn. Caùi goïi laø “tieáng seùt aùi tình” noå! Baát chaáp moïi lôøi khuyeân lôn hoaëc ngaên caûn töø nhieàu phía, naøng quyeát “xaêm xaêm baêng loái” theo chaøng, daãu tuoåi taùc caùch bieät caû hai con giaùp. Moái tình say ñaém giöõa hai ngöôøi khieán dö luaän trong noäi laãn ngoaøi thaønh khoâng ngôùt xoân xao.
79 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 Phong tình taân luïc Vuït trôû thaønh baø Tam Xuyeân, tieåu thö Nguyeãn Thò Oanh ñöôïc oâng choàng thi só ñaët bieät hieäu laø Haûi Ñöôøng, Moäng Ñöôøng vaø Moäng Lieân. Taân lang vôùi taân giai nhaân toå chöùc “thôøi traêng maät” coøn haáp daãn hôn tieåu thuyeát. Hoï chung soáng beân nhau trong moät con ñoø beành boàng giöõa doøng Höông thô moäng. Khi xuoâi veà phaù Tam Giang, khi ngöôïc leân nguoàn Taû Traïch laãn Höõu Traïch, gaëp luùc thuaän tieän thì reõ qua soâng Boà, ñoâi uyeân öông thoaûi maùi nhaám nhaùp röôïu traø, thi phuù ngaâm nga, ñaøn ca öù höï. Tam Xuyeân daïy Moäng Lieân gaûy ñaøn, goõ phaùch, haùt caùc laøn ñieäu aâm nhaïc truyeàn thoáng cuûa choán Thaàn kinh: Xuaân phong, Long hoå, Löu thuûy, Haønh vaân, Töù ñaïi caûnh v.v... Moäng Lieân laïi boài döôõng cho phu quaân söû duïng chöõ quoác ngöõ thuaàn thuïc hôn. Moät baïn thaân, ñoàng thôøi baø con cuûa Tam Xuyeân, laø nhaø thô Moäng Phaät Toân Thaát Dieäm (1853-1922) caûm khoaùi göûi taëng ñoâi löùa maáy vaàn: Ba soâng phaûng phaát caûnh naêm hoà, Moät chieác thuyeàn con vôùi moät coâ. Laáy chöõ xaøng xeâ laøm baïn taùc, Giôû caâu aù ôù laïi thaày troø. Traêng hoâm, gioù sôùm, lôøi tan hôïp, Nöôùc bieác, non xanh, chuyeän nhoû to. Ngoaøi aùng coâng danh nhieàu laïc thuù, Phong tình taân luïc ñoùng thaønh pho. Ñuùng laø baáy giôø ñaõ rôøi quan tröôøng, song khoå noãi, Tam Xuyeân chaúng ñöôïc höôûng löông höu, laïi theâm theâ noa ñoâng ñuùc, hoûi laøm sao keùo daøi caûnh phong löu? Tieàn löng daàn vôi caïn, buoäc thi só hoaøng toäc phaûi tieâu xaøi deø seûn. Baèng höõu ruû ñaùnh baïc, oâng chæ daùm ñaët hai giaùc (haøo) thoâi! Daãn ngöôøi ñeïp vaøo raïp haùt boäi, oâng ñaønh baám buïng mua veù haïng beùt! Thieân haï baét ñaàu lôøi ong tieáng ve ñaøm tieáu. Tam Xuyeân dí doûm vieát caëp caâu ñoái töï traøo vaø daùn ôû thö phoøng: Quoác ngöõ moät caâu, vuoát raâu vaøi sôïi; Toå toâm hai giaùc, coi haùt naêm xu. Gieãu mình theá thoâi, chöù töø buoåi saùnh duyeân vôùi naøng Nguyeãn Thò Oanh, Tam Xuyeân ngaàm tính saün keá ñeå coù theå vöøa möu sinh maø vöøa ñöôïc… chôi lai rai, môùi thoûa. Saün chöõ nghóa laøm voán, oâng daét Moäng Lieân ra Baéc vaøo Nam, baøy troø thaû thô. Veà sau, trong taäp truyeän Vang boùng moät thôøi, Nguyeãn Tuaân töôøng thuaät: “Moãi tuaàn traêng, caëp taøi töû naøy ôû moät tænh. Caùi chieáu baïc thaû thô cuûa hoï thöôøng traûi ôû moät phuû nha, huyeän nha hay laø nôi tö thaát moät ñoác boä ñöôøng. Baát keå luùc leân voi, luùc xuoáng choù, löùa ñoâi naøy ñaõ ñeå daáu giaøy treân moïi choán vaø tha leâ ñi khaép nôi caùi tuùi thô vaø caùi tuùi phaùch aên ngöôøi cuûa hoï. Hoï nhôø vaû coå thi, kieám ra cuõng ñöôïc raát nhieàu tieàn. Nhöng caùi gioáng laõng töû caàm tieàn thöôøng khoâng noùng loøng baøn tay vaø coù maáy khi hoï nghó ñeán söï baûo hieåm cho ngaøy mai cuûa mình”.
80 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 Thieân truyeän-kyù “Ñaùnh thô” neâu treân ñaõ löu nguyeân veïn teân hieäu thaät cuûa nhaân vaät nöõ laø Moäng Lieân. Coøn Tam Xuyeân Toân Thaát Myõ, cöïu AÙn saùt, laïi bieán thaønh “quan Phoù söù giöõ laêng”. Kyø thöïc, ñaõ laøm quan hoä laêng thì deã gì ñeøo boøng naøng haàu non maø lang thang raøy ñoù mai ñaây ñöôïc? Taát nhieân, nhaø vaên ñöôïc quyeàn hö caáu. Vaø ñaây laø ñoaïn keát chuyeän tình Xuyeân-Lieân qua ngoøi buùt Nguyeãn Tuaân: “OÂng Phoù söù cheát ôû chaân ñeøo Ngang roài. Moäng Lieân giôø laø ngöôøi goùa vaø ñang luùng tuùng tìm ngöôøi giöõ cho caây ñaøn. Soá laø ñi qua Hoaønh Sôn quan, thaáy caûnh ñeïp, loøng si tình, hai oâng muï ñaõ yeâu nhau giöõa moät vuøng trôøi nöôùc bao la. Ngay choã döôùi chaân ngoïn töôøng aûi coù chöõ Ñeä nhaát huøng quan cuûa ñöùc Thaùnh Toå ngöï pheâ aáy. Truùng côn gioù ñoäc, oâng Phoù söù ñaõ hoùa ra ma cheát ñöôøng. Moä ñeå saùt ngay beân ñöôøng thieân lyù”. Söï thaät ñuùng theá chaêng? Coù phaàn ñuùng, coù phaàn sai. Ñieåm nhaàm laãn maø moïi ngöôøi deã nhaän ra laø Thaùnh Toå Nhaân Hoaøng ñeá, töùc vua Minh Maïng, ngöï pheâ maáy chöõ Thieân haï ñeä nhaát huøng quan cho coâng trình Haûi Vaân quan, chöù chaúng phaûi Hoaønh Sôn quan. Rieâng vuï Tam Xuyeân ñoät töû treân ñænh ñeøo Ngang laø ñieàu daân chuùng baáy laâu vaãn keå, thaäm chí coù keû cheùp thaønh vaên baûn. Qua cuoán Tinh thaàn traøo phuùng trong thi ca xöù Hueá,(6) Hoaøng Troïng Thöôïc ghi roõ raèng sôû dó thi só Tam Xuyeân taï theá vì bò… “thöôïng maõ phong”. AÁy laø ngaøy 29 thaùng 7 Quyù Söûu (30/8/1913). Treân ñöôøng ñöa naøng Moäng Lieân ra Quaûng Bình thaêm em reå Traàn Tieãn Hoái ñang laøm Boá chaùnh tænh ñoù, chaúng may Tam Xuyeân ly traàn baát thình lình vaøo tuoåi 53. Thi haøi oâng ñöôïc khaâm lieäm ñaøng hoaøng, roài ñöôïc caáp toác chôû veà Hueá quaøng vaø mai taùng chu ñaùo. Ñoâng ñaûo thieân haï ñeán vieáng linh cöõu oâng. Ñoái lieãn khaép nôi göûi veà phuùng ñieáu nhieàu khoâng keå xieát, nhöng ngöôøi ta nhôù nhaát ñoâi caâu ñoái thaâm thuùy cuûa Thöôïng thö Thaày Löu Hoøa (truï trì toå ñình Truùc Laâm) cuøng Nguyeãn Höõu Baøi (1863-1935): Phanxipaêng vieáng thaùp moä Thích nöõ Taâm Ra Baéc vaøo Nam, Chaâu töùc Moäng Lieân Nguyeãn Thò Oanh. AÛnh: traêng gioù ñeà hueà thô moät tuùi; Nguyeân Vieät. Leân ñeøo xuoáng aûi, maây möa ñaùnh ñoåi cuoäc traêm naêm. Soá phaän Moäng Lieân sau ñaáy ra sao? Neùn chaët noãi ñau, Moäng Lieân laëng leõ leân doác Nam Giao, vaøo chuøa Dieäu Ñöùc, xin khoaùc naâu soøng, xuoáng toùc, trôû thaønh Ni sö Thích nöõ Taâm Chaâu. Giaø laõo, baø chuyeån leân chuøa Hoàng AÂn tu trì roài an tòch. Moä thaùp baø naèm ngay trong khuoân vieân toå ñình Truùc Laâm, hieän thuoäc ñòa baøn thoân Thöôïng 1, xaõ Thuûy Xuaân, ngoaïi thaønh Hueá.
81 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 Taùc phaåm vaø giai thoaïi Bình sinh, Tam Xuyeân Toân Thaát Myõ saùng taùc nhanh vaø sung söùc vôùi nhieàu theå loaïi khaùc nhau. Tính ñôn vò taùc phaåm vaên chöông, chaéc chaén khoái löôïng di thaûo cuûa oâng khaù phong phuù. Tuy nhieân, vì baûn tính “taøi töû” coäng theâm hoaøn caûnh soáng “giang hoà khoâng bôø khoâng beán”, oâng haàu nhö khoâng löu giöõ taùc phaåm naøo cuûa mình. Ñi ñoù ñi ñaây, oâng cöù phoùng buùt aøo aøo, roài trao taëng ngöôøi kia keû noï. Laém luùc höùng khôûi, oâng xuaát khaåu thaønh thi, xaõ hoäi thaáy hay thì nhôù vaø truyeàn tuïng. Maõi laâu sau khi oâng maát, An Sôn Nguyeãn Xuaân Sung boû coâng söu taàm ñöôïc moät phaàn thô cuûa oâng, cheùp thaønh Tam Xuyeân thi taäp. Söû duïng thuû baûn chöa ñaày ñuû aáy, Vieät Thöôøng vieát baøi “Tam Xuyeân (1860-1913) - moät thi baù trong laøng thô phuùng thích” ñeå in vaøo saùch Ngöôøi xöa xuaát baûn taïi Haø Noäi naêm 1941, keøm theo böùc tranh cuûa hoïa só Maïnh Quyønh. Coù leõ ñaây laø laàn ñaàu tieân, ñôøi vaø thô Tam Xuyeân ñöôïc giôùi thieäu roäng raõi baèng möïc ñen giaáy traéng. Baüng moät thôøi gian, ñeán naêm 1973, Hoaøng Troïng Thöôïc vieát tieáp baøi “OÂng giaø gaân” vaø ñöa vaøo cuoán Tinh thaàn traøo phuùng trong thi ca xöù Hueá (sñd). Döïa vaøo hai thö tòch chuû yeáu ñoù, Nguyeãn Ñaéc Xuaân soaïn baøi “Maát oâng AÙn saùt Toân Thaát Myõ ñöôïc nhaø thô Tam Xuyeân” trong quyeån Chuyeän caùc quan trieàu Nguyeãn.(7) Veà moät taøi naêng vaên chöông ñoäc ñaùo, laïi coù haønh traïng “ly kyø hy höõu” côõ Tam Xuyeân, ngaàn aáy aán phaåm ñeà caäp sô löôïc, quaû thaät quaù ít oûi. Ñaáy laø chöa keå ñoù ñaây toàn taïi nhieàu chi tieát maø söï kieän, khoâng gian laãn thôøi gian boäc loä söï Tam Xuyeân vôùi Moäng Lieân do hoïa só Maïnh Quyønh taùi hieän baát hôïp lyù, ñoøi hoûi phaûi xaùc minh theâm. naêm 1941. Moät nguoàn tö lieäu khaùc ñaày sinh ñoäng laø kho taøng giai thoaïi vaên chöông dính daùng ñeán Tam Xuyeân Toân Thaát Myõ. Theá nhöng, bao chuyeän truyeàn khaåu lyù thuù vaãn chöa ñöôïc söu taàm coù heä thoáng neân daàn bò thaát taùn. Trong taäp truyeän Vang boùng moät thôøi cuûa Nguyeãn Tuaân,(8) truyeän-kyù “Ñaùnh thô” thöïc chaát laø giai thoaïi quanh moái tình Xuyeân-Lieân laàn ñaàu tieân ñöôïc coâng boá döôùi hình thöùc moät vaên baûn ngheä thuaät. Daêm cuoán saùch nhö Chôi chöõ cuûa Laõng Nhaân (sñd) hoaëc Nuï cöôøi xöù Hueá cuûa Toân Thaát Bình(9) cuõng neâu vaøi giai thoaïi veà Tam Xuyeân moät caùch leû teû, rôøi raïc, neân chöa gaây aán töôïng ñaùng keå. Ñöông nhieân, ñaõ goïi giai thoaïi thì khoâng traùnh khoûi tam sao thaát boån, laém choã raát ñaùng ngôø. Phaûi thöøa nhaän cuoäc ñôøi Tam Xuyeân Toân Thaát Myõ ñan xen thöïc vôùi moäng, pha troän söï thaät vôùi giai thoaïi, raát khoù boùc taùch ñeå khaûo saùt toû töôøng taát caû. Trong chöøng möïc nhaát ñònh, chính söï ñan xen, pha troän ñoù laïi laø neùt ñaëc saéc cuoán huùt muoân ngöôøi. Thöôûng ngoaïn thô vaên Hoà Xuaân Höông, Nguyeãn Coâng Tröù, Nguyeãn Khuyeán, Tuù Xöông, Taûn Ñaø, ví thöû trieät tieâu loaït giai thoaïi lieân quan, cam ñoan baïn ñoïc seõ suy giaûm caûm xuùc ñaëc tröng.
82 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 Trong caùc toång taäp vaø hôïp tuyeån vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX, ñaàu theá kyû XX, ñöôïc aán haønh thôøi gian qua, côù sao moät teân tuoåi “vang boùng moät thôøi” treân vaên ñaøn laø Tam Xuyeân Toân Thaát Myõ laïi thieáu vaéng? Hy voïng coâng trình nghieân cöùu, söu khaûo töông ñoái thaáu ñaùo mang tieâu ñeà Tam Xuyeân - taùc phaåm vaø giai thoaïi seõ sôùm xuaát hieän, haàu buø vaøo khieám khuyeát kia; ñoàng thôøi giuùp haäu theá tìm hieåu kyõ hôn, saâu hôn, toaøn dieän hôn veà moät thi só taøi hoa vaø cöïc kyø “chòu chôi”. Phanxipaêng CHUÙ THÍCH (1) Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi in laàn 2, Haø Noäi, 1971. (2) Nhaø in Ñaéc Laäp, Hueá, 1936; Nxb Ñaø Naüng taùi baûn, 1996. (3) Taäp XXXVIII - Baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc - Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1978. (4) Baûn in naêm 1992. (5) Nam Chi tuøng thö in laàn 4, Saøi Goøn, 1974. (6) AÁn haønh taïi Hueá naêm 1973. (7) Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 2001. (8) Nxb Taân Daân, Haø Noäi, 1940. (9) Sôû Vaên hoùa vaø Thoâng tin Thöøa Thieân Hueá, 1993. TOÙM TAÉT Tam Xuyeân Toân Thaát Myõ xuaát thaân trong moät gia ñình hoaøng toäc xöù Hueá. Theo nghieäp nhaø, oâng sôùm laøm quan ñeán chöùc AÙn saùt nhöng roài hoaïn ñoà laän ñaän, môùi 30 tuoåi ñaõ gaëp naïn phaûi töø giaõ choán quan tröôøng. Töø ñoù oâng thong dong soáng cuoäc ñôøi taøi töû phoùng tuùng, noåi tieáng nhö coàn nhôø taøi naêng vaên chöông ñoäc ñaùo vaø moái tình laõng maïn giöõa oâng vaø tieåu thö Nguyeãn Thò Oanh. Cuoäc ñôøi caëp taøi töû-giai nhaân naøy gaén lieàn vôùi nhieàu giai thoaïi vaên chöông ly kyø, hy höõu vaø trôû thaønh nguyeân maãu cuûa nhieàu taùc phaåm vaên hoïc vang boùng moät thôøi. Tieác thay, do thieáu tö lieäu, ngaøy nay saùch baùo ít ñeà caäp veà cuoäc ñôøi laãn taùc phaåm cuûa moät teân tuoåi laãy löøng trong laøng vaên nöôùc ta vaøo thôøi caän ñaïi. ABSTRACT TAM XUYEÂN, THE “CARE-FREE” POET Tam Xuyeân Toân Thaát Myõ came down from a royal family in Hueá. Following the traditions of his family, he became a provincial mandarin for justice service at a young age, but at the age of 30 he underwent great troubles in his administrative career and had to resign. Ever since he lived a care-free life of wild entertainments and was well noted for his unparalleled talents in literature and his romantic love to a lady named Nguyeãn Thò Oanh. This couple’s life was linked to sensational and unbelievable anecdotes related to literature. It became the model for many novels very well known in the past. It is a pity that due to lack of documents, today our papers seldom mention the life and literature works of this famous writer of the contemporary era.