Báo cáo nghiên cứu khoa học " TÌM HIỂU MỘT SỐ GIÁ TRỊ ĐẶC TRƯNG CỦA VƯỜN CHÙA HUẾ "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:9

Thêm vào BST

Báo xấu

92
lượt xem 16
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

“Tìm hiểu bản sắc văn hóa Huế không thể không tìm hiểu những vấn đề liên quan đến Phật giáo”(1) trong đó có di sản vườn chùa. Vườn chùa Huế với những đặc trưng về lịch sử hình thành, kiến trúc và cảnh quan, đã trở thành một trong những nhân tố quan trọng tạo nên “khu vườn Huế” trọn vẹn và hoàn chỉnh. Bên cạnh vẻ uy nghi, quan cách của vườn ngự ở cung điện, lăng tẩm, không gian ấm cúng, thân thiết của vườn phủ đệ hay dân gian, là khoảng tĩnh tại, thanh thoát...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " TÌM HIỂU MỘT SỐ GIÁ TRỊ ĐẶC TRƯNG CỦA VƯỜN CHÙA HUẾ "

16 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 TÌM HIEÅU MOÄT SOÁ GIAÙ TRÒ ÑAËC TRÖNG CUÛA VÖÔØN CHUØA HUEÁ Lê Anh Tuấn* I. Ñaët vaán ñeà “Tìm hieåu baûn saéc vaên hoùa Hueá khoâng theå khoâng tìm hieåu nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán Phaät giaùo”(1) trong ñoù coù di saûn vöôøn chuøa. Vöôøn chuøa Hueá vôùi nhöõng ñaëc tröng veà lòch söû hình thaønh, kieán truùc vaø caûnh quan, ñaõ trôû thaønh moät trong nhöõng nhaân toá quan troïng taïo neân “khu vöôøn Hueá” troïn veïn vaø hoaøn chænh. Beân caïnh veû uy nghi, quan caùch cuûa vöôøn ngöï ôû cung ñieän, laêng taåm, khoâng gian aám cuùng, thaân thieát cuûa vöôøn phuû ñeä hay daân gian, laø khoaûng tónh taïi, thanh thoaùt cuûa nhöõng ngoâi vöôøn chuøa. Bôûi noù khoâng chæ laø khoâng gian thuaàn tuùy giöõa caûnh quan vaø kieán truùc, vöôøn chuøa Hueá vôùi nhöõng neùt ñaëc thuø veà giaù trò vaên hoùa-lòch söû, ñaõ trôû thaønh moät di saûn quan troïng cuûa Hueá. Trong ñôøi soáng Hueá ñöông ñaïi, vöôøn chuøa cuõng laø moät yeáu toá quan troïng laøm neân göông maët thaønh phoá di saûn vôùi khoâng gian taâm linh ñaëc thuø. Hình aûnh veà moät “thaønh phoá vöôøn” thanh bình vaø traàm maëc ñang ngaøy moät ñeïp hôn trong loøng du khaùch bôûi nhöõng “ngoâi vöôøn chuøa - vöôøn taâm linh”. Hôn nöõa, chuøa Hueá xöa nay vaãn laø “nôi choán ñi veà” cuûa khoâng chæ ñaïo höõu, Phaät töû maø caû khaùch thaäp phöông thöôûng laõm caûnh chuøa hay chieâm baùi. Vì theá, tìm hieåu nhöõng ngoâi chuøa Hueá cuõng chính laø tìm veà moät phaàn quan troïng laøm neân ñôøi soáng vaên hoùa-xaõ hoäi xöù naøy: khoâng gian vaên hoùa taâm linh. II. Caûnh quan chuøa Hueá, nhöõng giaù trò neàn taûng 1. Hueá, thaønh phoá cuûa nhöõng khu vöôøn Quaù trình hoäi tuï vaø giao löu trong vai troø laø thuû phuû vaø kinh ñoâ cuûa moät giai ñoaïn lòch söû ñaëc bieät ñaõ taïo neân nhieàu neùt ñaëc tröng trong ñôøi soáng kinh teá, vaên hoùa vaø xaõ hoäi vuøng Thuaän Hoùa, trong ñoù di saûn “vaên hoùa nhaø vöôøn” laø moät phaàn quan troïng. Vì vaäy, coù nhieàu yù kieán cho raèng, noùi ñeán ngoaïi hình cuûa Hueá, ñieàu tröôùc nhaát phaûi ñeà caäp laø thaønh phoá cuûa nhöõng “ñaïi hoa vieân”, cuûa “nhaø vöôøn”.(2) Söï keát hôïp giöõa kieán truùc (ngoâi nhaø) vaø caûnh quan (khu vöôøn) moät caùch duïng yù theo phong caùch Hueá vôùi nhöõng ñaëc tröng veà loaïi hình, caáu truùc, boá cuïc khoâng gian… ñaõ hình thaønh neân khaùi nieäm “Nhaø vöôøn Hueá”. Nhaø vöôøn khoâng phaûi laø moät loaïi hình rieâng cuûa baát cöù nôi naøo. Tuy nhieân, nhaø vöôøn ôû Hueá - moät quaàn theå bao goàm kieán truùc nhaø röôøng truyeàn thoáng vaø caûnh quan ñaëc thuø trong moái quan heä töông hoã - laø moät khoâng gian sinh thaùi - kinh teá - vaên hoùa mang ñaäm saéc thaùi rieâng.(3) Quan nieäm “troàng moät caây, xaây moät am”, cho thaáy ngöôøi Hueá noùi chung raát coi troïng vieäc troàng vaø chaêm soùc caây. “Caây coái laø moät vaán ñeà khaù quan troïng trong cuoäc soáng cuûa ngöôøi Phaân vieän Vaên hoùa Ngheä thuaät Vieät Nam taïi Hueá. *
17 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 Hueá xöa”,(4) gaén vôùi caùc quan nieäm taâm linh nhö toái kî chaët caây, nhaát laø caây coå thuï; khoâng bao giôø ñeå caây gaõy ngoïn trong vöôøn, tröôùc saân; khi trong nhaø coù ngöôøi maát, hoï buoäc vaøo caây daûi baêng traéng nhö moät hình thöùc ñeå tang… Khaùi nieäm “nhaø vöôøn Hueá” khoâng chæ bao goàm caùc gia vieân cuûa giôùi thöôïng löu, phuû ñeä cuûa baäc quan laïi, maø coøn laø cung ñieän, laêng taåm, vaø chuøa chieàn. Hôn nöõa, khaùi nieäm naøy coøn ñöôïc môû roäng trong moät heä nhaø vöôøn ña daïng vaø phoå bieán, töø nhöõng khu vöôøn ôû trung taâm (vöôøn ngöï, vöôøn laêng, vöôøn phuû ñeä, vöôøn chuøa, vöôøn nhaø) ñeán vuøng ven (vöôøn caùt noäi ñoàng, vöôøn ñoài, vöôøn röøng) laø ñoái töôïng khaûo saùt, khaùi quaùt thaønh ñaëc tröng vöôøn vaø nhaø vöôøn Hueá so vôùi nôi khaùc.(5) Trong caùc loaïi hình vöôøn Hueá, vöôøn chuøa coù nhöõng khaùc bieät so vôùi vöôøn phuû, vöôøn ngöï hay vöôøn laêng. Caûnh quan chuøa Hueá coù moät lòch söû ra ñôøi vaø ñònh hình gaén chaët vôùi Phaät giaùo. Traûi qua caùc thôøi kyø, töø thaûo am ñeán caùc ngoâi ñaïi töï laø söï chuyeån bieán töø “vöôøn taïp” naëng chaát töï nhieân sang “vöôøn caûnh” mang tính chæn chu. Trong toång theå caûnh quan, söï hoøa ñieäu cuûa heä thoáng cung ñieän, ñeàn ñaøi, mieáu maïo, phuû ñeä, laêng taåm, chuøa chieàn, nhaø cöûa… ñaõ taïo neân moät “quaàn theå kieán truùc caûnh quan” hoaøn myõ, vöôøn chuøa goùp maët vôùi moät saéc thaùi ñaëc bieät cuûa khoâng gian thieàn vôùi söï tónh taïi, bình dò vaø aám aùp. 2. Hình aûnh vöôøn chuøa Hueá, nhöõng daáu aán treân neàn taûng chung Treân theá giôùi noùi chung vaø Vieät Nam noùi rieâng, Phaät giaùo laø moät trong nhöõng toân giaùo lôùn, coù aûnh höôûng saâu roäng nhaát treân caùc maët vaên hoùa, loái soáng vaø ñaïo ñöùc. Sinh tuï treân daûi ñaát Trung Boä - moät phaàn quan troïng cuûa Vieät Nam - voán coù moái quan heä chaët cheõ veà maët ñòa hình vôùi Ñoâng Nam AÙ luïc ñòa, laø khu vöïc naèm giöõa aûnh höôûng cuûa hai neàn vaên minh lôùn AÁn Ñoä vaø Trung Hoa, xöù Hueá taát haún seõ mang trong mình haèng soá chung veà ñòa lyù, ñieàu kieän töï nhieân vaø caùc giaù trò vaên hoùa ñaëc tröng cuûa vuøng mieàn, khu vöïc vaø chaâu luïc. Noù vöøa laø giaù trò neàn taûng vöøa laø yeáu toá chi phoái vaø taïo neân nhöõng daáu aán rieâng cuûa vöôøn chuøa Hueá. - Vöôøn chuøa Hueá mang nhöõng ñaëc tröng cuûa söï caûm thuï khoâng gian soáng cuûa vaên hoùa phöông Ñoâng qua 3 khía caïnh “Chaân-Thieän-Myõ”, trong moái quan heä con ngöôøi vôùi con ngöôøi, con ngöôøi vôùi töï nhieân höôùng ñeán söï hoaøn myõ. Treân maãu soá chung, vaên hoùa phöông Ñoâng coù nhieàu khaùc bieät so vôùi phöông Taây, theå hieän trong moái quan heä vôùi töï nhieân, giöõa tö töôûng “Thieân nhaân töông döõ” vaø khaùt voïng chinh phuïc. - Vöôøn chuøa Hueá mang nhöõng daáu aán vaên hoùa Ñoâng Nam AÙ. Treân neàn taûng chung veà ñieàu kieän töï nhieân, khí haäu nhieät ñôùi aåm gioù muøa, canh taùc noâng nghieäp troàng luùa, tín ngöôõng thôø caây... vaên minh Ñoâng Nam AÙ laø nhöõng giaù trò rieâng trong ñoái saùnh vôùi Ñoâng AÙ, Nam AÙ, chaâu AÂu. Ñaây laø moät “khu vöïc ñòa lyù - lòch söû - vaên hoùa”(6) ñoäc laäp, moät phaàn ñöôïc phaûn aùnh trong söï khaùc bieät veà vaên hoùa vieân laâm so vôùi vöôøn Nhaät, vöôøn Trung Hoa, vöôøn phöông Taây… - Vöôøn chuøa Hueá mang daáu aán cuûa khoâng gian Vieät truyeàn thoáng, phaûn aùnh qua veû ñeïp bình dò vaø ñaïm baïc. Tröø nhöõng khu vöôøn caûnh coå xöa
18 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 thöôøng coù nhöõng neùt töông ñoàng vôùi Trung Hoa hoaëc Nhaät Baûn..., khoâng gian cö truù thuaàn Vieät mang nhöõng neùt daân daõ vaø moäc maïc, raát gaàn guõi vôùi cuoäc soáng thöôøng nhaät cuûa thoân queâ vôùi hình aûnh caây ña, caây kheá, luõy tre, haøng cheø taøu, caây cau, gieáng khôi, lu nöôùc… vaø nhöõng ngoâi nhaø goã daân gian. - Vöôøn chuøa Hueá mang daáu aán hoøa quyeän tam giaùo. Trong khoâng gian chuøa, neáu daáu aán Nho giaùo ñöôïc bieåu hieän qua söï chæn chu vaø ñaêng ñoái, thì daáu aán Ñaïo giaùo ñöôïc theå hieän qua söï u nhaøn vaø thoaùt tuïc, vaø daáu aán Phaät giaùo theå hieän qua veû thieàn vò trong boá cuïc vaø thieát trí kieán truùc vaø caûnh quan. - Vöôøn chuøa Hueá mang daáu aán Phaät giaùo, phaûn aùnh qua nhöõng neùt thieàn vò. Veû ñeïp ngoâi chuøa duø ñöôïc laøm neân bôûi neùt coå kính cuûa lòch söû, tính chæn chu cuûa vieân laâm, veû giaûn dò cuûa nhaân caùch Vieät vaãn luoân ñaäm chaát thieàn vò cho söï haønh trì vaø giaùc ngoä. Chaát thieàn vò trong khoâng gian chuøa Hueá ñöôïc bieåu hieän trong boá cuïc, thieát trí caùc bieåu töôïng ñaëc tröng cuûa Phaät giaùo (chöõ vaïn, baùnh xe luaân hoài, löôõng long chaàu phaùp luaân, quaû baàu hoà loâ, hoa sen...); trong aâm thanh tieáng moõ, tieáng chuoâng, tieáng tuïng kinh; trong hình aûnh taø aùo lam, aùo vaøng, aùo naâu thöôøng ngaøy hay ñaïi leã; trong moùn chay... Noù laø söï toång hoøa nhöõng heä giaù trò vaên hoùa taâm linh, nhöõng bieåu hieän thieàn vò maø khoâng phaûi khu vöôøn naøo cuõng coù cho duø ñaït ñöôïc caûnh trí töông töï. Vaø taát nhieân, caûnh trí vöôøn chuøa khoâng mang naëng chaát höôûng thuï nhöõng thuù vui thanh cao trong söï an nhaøn nhö ñaïo Laõo, maø ñaëc bieät chuù yù taïo neân söï thanh tònh vaø tinh taán, aám aùp vaø an laïc, ñeå hoã trôï tích cöïc cho vieäc haønh trì giaùo lyù vaø ñieàu kieän tu hoïc. III. Caûnh quan chuøa Hueá, nhöõng giaù trò noåi baät Tìm hieåu caùi rieâng treân neàn taûng chung, quaù trình ñoái saùnh ñeå chæ ra nhöõng giaù trò khaùc bieät, laø nhaèm phaùc hoïa nhöõng thuoäc tính cuûa kieán truùc vaø caûnh quan vöôøn chuøa Hueá. Ñoàng thôøi, qua ñoù ñeå nhaän thaáy trong xu höôùng bieán ñoåi taát yeáu hieän nay nhöõng giaù trò caàn löu giöõ ñeå khoâng ñaùnh maát chaát Hueá trong vöôøn, chaát thieàn vò trong chuøa, ñeå moïi ngöôøi vaãn thaáy khaùc bieät khi ñeán ñaây so vôùi nhöõng nôi coù caûnh quan töông töï. 1. Söï ña daïng vaø phong phuù cuûa caûnh quan vöôøn chuøa Ñoâ thò Hueá voán khoâng hình thaønh theo quy luaät phaùt trieån kinh teá, nhöng coù vai troø lòch söû quan troïng vaø sôn thuûy ñòa linh laø nhöõng nhaân duyeân cho ñaïo Phaät beùn reã vaø phaùt trieån. Vaøo thôøi chuùa Nguyeãn, thaùi ñoä “cö Nho moä Thích”, ñaõ taïo ñieàu kieän cho Phaät giaùo thaám saâu, toûa saùng, Hueá trôû thaønh “ñaát laønh” cho vieäc xaây döïng chuøa chieàn, tu vieän, thaûo am. Ñaëc bieät nhöõng naêm ñaàu theá kyû XIX (giai ñoaïn töø 1802 ñeán 1885), Phaät giaùo xöù Hueá coù söï phaùt trieån maïnh meõ veà ngoaïi hình, hình thaønh ñaëc ñieåm vaø phong caùch chuøa Hueá. Söï töông hoã giöõa taêng só vaø chính quyeàn trong vieäc xaây döïng chuøa thaùp môùi, truøng höng chuøa cuõ, ñuùc chuoâng, toâ töôïng ñaõ taïo neân moät heä thoáng chuøa phong phuù vaø roäng lôùn.(7) Söï ña daïng vaø phong phuù cuûa caûnh quan vöôøn chuøa ñöôïc taïo bôûi caùc yeáu toá: - Ñòa hình caûnh quan, moâi tröôøng töï nhieân nôi toïa laïc caùc ngoâi chuøa: ñoài nuùi, trung du, ñoàng baèng, ven soâng, ven phaù…
19 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 - Nguoàn goác hình thaønh caùc ngoâi chuøa coù söï taùc ñoäng khoâng nhoû ñeán kieán truùc vaø caûnh quan, taïo neân söï khaùc bieät giöõa chuøa vua (quoác töï), chuøa toå (toå ñình) vaø chuøa daân, chuøa laøng. Quoác töï ngay luùc ra ñôøi ñaõ coù dieän maïo quy moâ, trong khi caùc toå ñình voán laø thaûo am maùi tranh vaùch lieáp, traûi qua nhieàu laàn truøng tu, chuù töôïng, ñuùc chuoâng, khaéc long vò ngaøi khai sôn, môùi trôû thaønh ngoâi chuøa lôùn nhoû khaùc nhau coù Ñaïi Huøng baûo ñieän, taêng xaù, trai ñöôøng, thieàn truø… Nguoàn goác vaø thôøi ñieåm taïo döïng khaùc nhau traûi doïc theo chieàu thôøi gian ñaõ laøm cho chuøa chieàn ñöôïc xaây döïng ngaøy caøng nhieàu treân moät dieän tích khieâm toán ôû Hueá. - Ñieàu kieän kinh teá-xaõ hoäi: trong quaù trình toàn taïi vaø phaùt trieån, söï ngoaïi hoä truøng höng töø nhieàu taàng lôùp trong xaõ hoäi vaø hoaøng trieàu (vua, hoaøng haäu, quan laïi, coâng chuùa, cung taàn, thaùi giaùm, meänh phuï phu nhaân), töø nhieàu muïc ñích vaø nhu caàu khaùc nhau (vaät chaát, tieàn baïc, coâng söùc) ñaõ toân taïo caûnh quan, söûa sang vöôøn töôïc, cuùng nhaø röôøng… taïo neân cho moãi ngoâi chuøa moät daáu aán rieâng veà maët tö töôûng, boá cuïc, quy moâ vaø kieán truùc caûnh quan. - Cuoäc chaán höng Phaät giaùo ñaàu theá kyû XX cuõng laø nhöõng nhaân toá quan troïng goùp phaàn taïo neân heä thoáng chuøa chieàn phong phuù vaø phoå bieán, ñaëc bieät ra ñôøi loaïi hình chuøa Khuoân hoäi, caùc Nieäm Phaät ñöôøng treân cô sôû chuøa laøng cuõ hoaëc xaây môùi. - Kieán truùc vaø boá cuïc caùc ngoâi chuøa: tieáp noái truyeàn thoáng kieán truùc chöõ coâng (工), chöõ tam (三), hay noäi coâng ngoaïi quoác (国) töø ñaát Baéc, chuøa Hueá coøn coù söï hieän dieän cuûa caáu truùc chöõ nhaát (一), chöõ moân (門), chöõ khaåu (口)…(8) Theo ñoù, caûnh quan chuøa cuõng bò chi phoái bôûi loái boá trí caùc toøa kieán truùc, hình thaønh neân caùc khu vöôøn khaùc nhau veà vò trí (vöôøn tieàn, vöôøn haäu, vöôøn noäi, vöôøn ngoaïi), chöùc naêng (vöôøn caûnh, vöôøn thöïc phaåm, vöôøn thuoác), heä caây coái (caây aên quaû, caây boùng maùt, caây caûnh)… - Vai troø vò truï trì cuõng taïo neân nhieàu saéc thaùi khaùc nhau trong boá cuïc caûnh quan vaø kieán truùc chuøa töø naêng löïc caûm thuï vaø yù ñoà thieát keá cuûa ngöôøi ñöùng ñaàu ngoâi chuøa trong vieäc taïo neân khoâng gian mang daáu aán rieâng. 2. Söï hoøa ñieäu giöõa caûnh quan vaø kieán truùc Chuøa Hueá cô baûn vaãn tieáp noái kieán truùc truyeàn thoáng chuøa Vieät, nhöng mang nhöõng neùt rieâng: caûnh quan mang ñaäm tinh thaàn “tri tuùc”,(9) söï khieâm toán, aån mình döôùi caây coái, soi boùng xuoáng hoà nöôùc, haøi hoøa vôùi thieân nhieân. Khoâng gian chuøa Hueá theå hieän caáu truùc chöõ “coâng” hay chöõ “khaåu”, nhöõng neùt ñaëc tröng ñöôïc laøm neân töø loái ñi, kieán truùc coång tam quan, tieàn ñöôøng vaø Ñaïi Huøng baûo ñieän,(10) saân trong vôùi hoà nöôùc hoaëc beå caïn, hoøn non boä, taêng xaù bao quanh, vöôøn noäi troàng caây caûnh, vöôøn haäu troàng caây thöïc phaåm hoaëc caây thuoác, vöôøn ngoaïi laø caây löu nieân, caây aên quaû, vaø haøng raøo thöôøng laø nhöõng daõy cheø taøu, caây daïi. Beân caïnh ñoù laø söï hieän dieän cuûa moä thaùp ôû khu “vöôøn thaùp”, laø nhöõng daáu tích veà lòch söû ngoâi chuøa, söï tu chöùng cuûa caùc vò thieàn sö.(11) “Toaøn boä khu vöïc chuøa nhö vaäy laø moät toaøn caûnh maø quaù khöù gaén lieàn vôùi hieän taïi, nôi thôø phuïng gaén lieàn vôùi sinh hoaït, tu taäp, nôi an truù di theå cuûa caùc vò sö tieàn boái vaø nôi chieâm nghieäm cuûa ngöôøi ñang
20 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 soáng”.(12) Boá cuïc cho thaáy söï hoøa quyeän giöõa nhaø cöûa vaø caây coái, giöõa thieân nhieân vaø kieán truùc, giöõa quaù khöù vaø hieän taïi, giöõa ñaïo vaø ñôøi, phaûn aùnh neùt ñeïp cuûa moät toång theå haøi hoøa traàm maëc vaø thanh thoaùt. Duø laø kieåu boá cuïc naøo, ta luoân thaáy nhöõng khoâng gian xanh traøn ngaäp bao quanh, roõ nhaát laø ôû caáu truùc hình chöõ “khaåu”, moät trong nhöõng kieåu ñaëc tröng cuûa chuøa Hueá. Nhöõng khu vöôøn nhoû quaây quaàn vaø hoøa hôïp trong moät khu vöôøn lôùn, goùp vaøo caùi chung nhöõng daáu aán rieâng cuûa mình: vöôøn chuøa Baùo Quoác mang veû hoàn xöa tónh maëc; vöôøn chuøa Tra Am vôùi haøng truùc reo beân bôø suoái; vöôøn chuøa Töø Hieáu thaáp thoaùng trong röøng caây soi boùng döôùi hoà baùn nguyeät; vöôøn chuøa Huyeàn Khoâng haáp daãn bôûi vöôøn lan boán muøa hoa nôû toûa höông… Trong vöôøn chuøa xöa cuûa phaùi Thieàn toâng thöôøng chuù troïng ñeán “Thaäp caûnh”(13) trong vieäc taïo caûnh saéc thieân nhieân xung quanh, döïa vaøo “möôøi yeáu toá töï nhieân” giöõa khe, nuùi, ñaù, suoái vaø laàu, ñình, ñaøi, vöôøn caûnh… höôùng ñeán söï haøi hoøa caân xöùng. 3. Daáu aán moâi tröôøng töï nhieân trong caûnh quan vöôøn chuøa Trong thôøi kyø ñaàu, caûnh quan thieân nhieân nhö caây coû, suoái, khe, hoa laù… laø yeáu toá taïo khôûi duyeân cho söï hieän dieän ngoâi chuøa ôû xöù Thuaän Hoùa. Neùt tröõ tình cuûa sôn thuûy nôi ñaây laø nhöõng gôïi yù cuûa taïo hoùa cho con ngöôøi toå chöùc khoâng gian tu thieàn cuûa mình. Ña soá chuøa Hueá ñeàu toïa laïc ôû nhöõng vò trí cao beân söôøn ñoài, neùp mình hoaëc laãn vaøo truøng ñieäp nuùi ñoài, röøng caây. Ñieàu naøy taïo cho chuøa Hueá moät saéc thaùi caûnh quan ñaëc tröng töø con ñöôøng daãn leân chuøa cho ñeán caây coû xung quanh, trong caûnh trí u nhaøn, thieân nhieân tónh laëng. Am tranh nhöõng ngaøy ñaàu laø choán tu haønh, neân khu vöôøn chöa ñònh hình roõ raøng maø thuaän theo töï nhieân, thuaàn tính taïp moäc. Vieäc döïng am thaát cho phuø hôïp vôùi caûnh quan sôn thuûy laø ñieàu caùc toå sö quan taâm. Thieân nhieân trong vöôøn chuøa ñöôïc taùi hieän moät caùch kyø dieäu vaø kín ñaùo, söï ñôn giaûn, moäc maïc xen chuùt hoang sô, phaûn aùnh moät cuoäc soáng bình dò cuûa caùc vò thieàn sö: “Chuøa xöa ôû laãn cuøng caây ñaù. Sö cuï naèm chung vôùi khoùi maây”. (Caûnh chuøa Ñoïi, Nguyeãn Khuyeán). Vieäc “quy hoaïch” moät maûnh vöôøn ñeå troàng rau, moät goác mít, goác kheá... cuõng phaûi choïn löïa ñeå vöøa taïo nguoàn thöïc phaåm, vöøa laøm nôi che maùt, ñoàng thôøi taïo daùng veû traàm maëc cho caûnh quan thieàn töï moät söï ung dung töï taïi, giuùp giöõ taâm ñieàm ñaïm, khí ñieàm tónh.(14) “Chaát vöôøn röøng trong khoâng gian caây xanh quanh nhöõng ngoâi nhaø Hueá phaûi ñöôïc xem laø aán töôïng ñaàu tieân khi tieáp caän vôùi noù”.(17) Caây caûnh khoâng chæ tuøng, truùc, sanh, si... maø coøn coù heä caây hoang daïi cuûa vuøng goø ñoài. Vöôøn chuøa Töø Hieáu laø moät ví duï ñieån hình, “vöôøn röøng” ôû ñaây vöøa laø lôïi theá vöøa laø moät ñaëc tröng rieâng, bôûi theá caùc vò truï trì haàu nhö khoâng taùc ñoäng vaø thay ñoåi caûnh quan voán coù. Caûnh trí Töø Hieáu luoân taïo cho moïi ngöôøi coù caûm giaùc an tónh, thö thaùi vôùi khoâng gian ñaäm chaát thieàn vò xen laãn hoà nöôùc, caây coái, nhaø cöûa… voán ñöôïc xem laø “moâ hình chuøa Hueá”.(16) 4. Vai troø töï cung töï caáp cuûa vöôøn chuøa Trong vöôøn chuøa, beân caïnh moät soá caây mang nhöõng yù nghóa vöôït ra ngoaøi “kieáp soáng baûn nguyeân”(17) nhö boà ñeà, mít, ñaïi, thoâng, truùc, tre, sung… laø moät heä thoáng phong phuù caây phuïc vuï ñôøi soáng thöôøng nhaät. Ñieàu deã nhaän
21 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 thaáy laø tính chuyeân canh khoâng cao cuûa ngoâi vöôøn, “...Trong vöôøn mít sai traùi chín, döøa keát chuøm xanh, giaäu thuoác thaáp cao, giaøn hoa röïc rôõ”.(18) Nhöõng toå chöùc tín ngöôõng nhö chuøa Hueá voán naëng chaát kheùp kín, töï caáp töï tuùc veà moïi maët. Moãi ngoâi vöôøn ñeàu töï ñaûm nhaän nhieàu chöùc naêng, trong ñoù coù vai troø cung caáp nguoàn löông thöïc, thöïc phaåm. Ñeå ñaùp öùng nhu caàu thöïc phaåm aên uoáng haøng ngaøy, saûn vaät thu haùi haøng muøa, hoa traùi daâng Phaät haøng thaùng, trong khoâng gian chuøa Hueá toàn taïi nhieàu khu vöôøn: vöôøn hoa duøng ñeå cuùng (phöôïng, hoaøng anh, moû keo, hoa chuoái), vöôøn höông lieäu (soùi, töôøng vi, ngaâu, laøi, moäc), vöôøn döôïc lieäu vaø gia vò (ngaõi cöùu, haønh, rieàng, saõ, ôùt, rau tôøn, long tu, laù loát, rau thôm, rau raêm, queá, huùng), vöôøn caây caûnh (tuøng, truùc, mai, si, hoa lan, hoàng, cuùc, daï lyù, hoaøng lan, ngoïc lan, quyønh), vöôøn caây nguyeân lieäu (laù chuoái, laù dong, laù gai)… Trong ñoù, söï hieän dieän cuûa heä caây daïi (rau maù, maõ ñeà, rau trai, me ñaát, ngoø taây, rau rìu, rau eùo)… phaûn aùnh ñaëc tröng vöôøn chuøa vôùi söï ña daïng vaø phong phuù cuûa thaûm thöïc vaät vuøng baùn sôn ñòa phía taây Thöøa Thieân Hueá. Quang caûnh sinh ñoäng vaø ña daïng töø nhieàu loaïi caây troàng laø ñaëc ñieåm noåi baät cuûa vöôøn chuøa noùi rieâng vaø vöôøn Hueá noùi chung. Nhöõng ghi cheùp cuûa Hoøa thöôïng Thích Ñaïi Saùn trong Haûi ngoaïi kyû söï cho thaáy ñaëc tính naøy cuûa chuøa Hueá xöa (theá kyû XVII): “Luoáng rau, giaøn baàu, boàn hoa, buïi cuùc, raûi raùc ôû caùc nôi ñaát troáng döôùi goác tuøng. Phía sau ñieän coù nhöõng caây tuøng lôùn maáy oâm, ngoïn queo caønh coãi, raäm raïp ly kyø, thöïc laø nhöõng thieân nieân coå thuï; treân ñoït tuøng saàm uaát, laù xoaén thaønh töøng naém troøn...”.(19) 5. Tinh thaàn “thieân nhaân töông döõ” trong vöôøn chuøa Moâi tröôøng thieân nhieân ôû chuøa Hueá, nhaát laø caùc toå ñình luoân theå hieän quan nieäm “thieân nhaân töông döõ” (moái quan heä töông hôïp giöõa trôøi vaø ngöôøi) - moät trieát lyù phoå bieán trong vaên hoùa phöông Ñoâng.(20) “Boá cuïc vöôøn chuøa noùi rieâng vaø vöôøn Hueá noùi chung thöôøng thuaän theo khung thieân nhieân, khoâng hoaønh traùng ñeán thaùch thöùc ñeå khaúng ñònh mình trong vieäc taùi döïng laïi caûnh trí cö truù”.(21) Thaäm chí ñoâi khi maëc duø chieám vò trí trung taâm nhöng kieán truùc vaãn nhö coá thu mình laïi tröôùc caây coái thieân nhieân: söï maûnh deû cuûa tam quan, söï thanh thoaùt cuûa maùi ñao, söï traàm laéng cuûa maøu saéc trang trí… Duø tieáp caän ôû goùc ñoä naøo, ta cuõng thaáy moái quan heä maät thieát giöõa thieân nhieân vaø con ngöôøi trong khoâng gian vöôøn chuøa. Söï hoøa hôïp vôùi thieân nhieân laø muïc ñích maø caùc vò taêng chuùng, tri vieân(22) höôùng tôùi trong vieäc thieát trí caûnh quan choán tu thieàn, khoâng taïo voïng ñoäng trong taâm thöùc con ngöôøi. Noù cuõng chính laø bieåu hieän cuûa chöõ “hoøa”, voán giöõ vai troø chi phoái ngheä thuaät xaây chuøa, laøm vöôøn, taïo caûnh... “Ñaây chính laø moät baøi phaùp voâ ngoân veà söï vieân dung giöõa taâm vaø caûnh cuûa chö toå vaø caùc vò tieàn boái maø caùc theá heä tieáp noái phaûi ñaëc bieät quan taâm, keá thöøa”.(23) Vöôøn laø thieân nhieân vaø thieân nhieân cuõng laø vöôøn, ñeàu laáy chöõ “hoøa” laøm troïng, khoâng bao giôø laø tö töôûng chieám lónh hay laøm chuû thieân nhieân. Ñieàu naøy cuõng gaàn guõi vôùi tö töôûng Phaät giaùo trong quan ñieåm töông thaân, töông aùi, töông kính vôùi thieân nhieân. Töø thaûo am ñeán ñaïi töï, töø kieán truùc ñeán caûnh quan vuøng ñaát baèng hay treân ñoài nuùi, cho duø baét nguoàn töø nhieàu nhaân duyeân, khôûi thuûy chuøa Hueá vaãn
22 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 luoân theå hieän trieát lyù laáy thieân nhieân laøm moâi tröôøng soáng, tu haønh, “laáy thieân nhieân laøm ñaïo traøng haønh ñaïo giaûi thoaùt giaùc ngoä”. Taát caû caùc vò thieàn sö xöa ñeán Thuaän Hoùa ñeàu choïn nhöõng vuøng ñaát coù caûnh quan thieân nhieân soâng nuùi höõu tình laäp ra nhöõng am tranh, leàu coû ñeå tu haønh vaø hoaèng phaùp. Khaúng ñònh cho ñieàu naøy, coù hoïc giaû nhaän ñònh: “Tìm cho ra ñöôïc moái lieân heä giöõa tinh thaàn, trí tueä cuûa caùc ngaøi sô toå vôùi moâi tröôøng thieân nhieân “ñeïp man daïi” ñoù, chuùng toâi nghó laø chuùng ta ñaõ tìm ñöôïc saéc thaùi ñaëc tröng cuûa chuøa chieàn vaø Phaät giaùo vuøng Hueá vaäy”.(24) IV. Thay lôøi keát - Vöôøn chuøa trong boái caûnh thaønh phoá Festival Söï ra ñôøi vaø phaùt trieån cuûa loaïi hình du lòch taâm linh trong nhöõng naêm gaàn ñaây cuõng ñaët ra nhieàu yù kieán traùi chieàu trong vieäc baûo toàn vaø khai thaùc caùc giaù trò cuûa di saûn vaên hoùa taâm linh Phaät giaùo, trong ñoù coù di saûn chuøa Hueá. Haøng loaït vaán ñeà ñaët ra nhö ñieàu gì thu huùt du khaùch nhaát? Nhöõng ñoái töôïng naøo seõ ñeán chuøa? Môû roäng nhöõng hoaït ñoäng gì? AÛnh höôûng cuûa noù tôùi Phaät söï vaø tinh thaàn Phaät giaùo ra sao? Hieän dieän trong boái caûnh chung choán “thieàn kinh”, do coù caûnh quan ña daïng, maät ñoä cao vaø taäp trung, chuøa Hueá laø ñieåm ñeán thuaän lôïi vaø haáp daãn nhieàu ñoái töôïng. Coù raát nhieàu yeáu toá ñeå ngoâi chuøa haáp daãn du khaùch (danh tieáng vò truï trì, giaù trò lòch söû, moùn chay ngon, caûnh quan ñeïp, khoâng gian thanh thoaùt) vaø cuõng coù nhieàu muïc ñích ñeán chuøa (cuùng baùi, tham quan caûnh chuøa, tìm hieåu giaù trò lòch söû, thöôûng thöùc moùn chay), nhöng coù theå nhaän thaáy “ñi leã” vaø “vaõn caûnh” laø hai hoaït ñoäng chính thu huùt, duy trì söï quan taâm cuûa moïi ngöôøi. Khoâng ai ñaûnh leã xong maø khoâng löu luyeán quanh khu vöôøn ñeå taâm nieäm trong söï saâu laéng cuûa khoâng gian thieàn vò khoâng deã gì tìm thaáy nôi khaùc. Thieân nhieân vaø kieán truùc chuøa Hueá laø nhöõng danh lam thaéng caûnh cuoán huùt, maø ai ñaõ moät laàn gheù thaêm chaéc ñeàu caûm thaáy thanh bình, thö thaùi vaø thaám ñaãm thieàn vò. Hôn nöõa, vöôøn chuøa Hueá khoâng chæ phuïng söï cho vieäc tu chöùng maø ôû ñoù coøn theå hieän quan nieäm soáng giöõa con ngöôøi vaø thieân nhieân; khoâng chæ mang ñeán thuù vui thöôûng ngoaïn phong caûnh, danh lam maø coøn theå hieän ngheä thuaät vieân laâm mang daáu aán xöù Hueá. Vì theá, thaêm chuøa Hueá khoâng chæ veà vôùi choán tu haønh ñaïo phaùp maø coøn veà vôùi neùt vaên hoùa cuûa choán kinh ñoâ Phaät giaùo, khoâng chæ veà vôùi nhöõng kieán truùc ñeïp maø coøn thöôûng laõm nhöõng khu vöôøn thieàn mang phong caùch Hueá. Trong ñònh höôùng phaùt trieån du lòch cuûa vöôøn chuøa seõ gaén vôùi caùc hoaït ñoäng nhö tham quan kieán truùc Phaät giaùo, tìm hieåu vaø hoøa mình vaøo cuoäc soáng thanh tònh cuûa giôùi tu haønh (uoáng traø, vaõn caûnh, ngoài thieàn, nghe giaûng ñaïo, thöôûng thöùc côm chay…). Ñaây laø nhöõng hoaït ñoäng voán coù cuûa Phaät giaùo, toàn taïi töï thaân cho muïc ñích tu taäp vaø hoaèng phaùp, vieäc tham gia du lòch seõ khoâng laøm toån haïi ñeán tinh thaàn Phaät giaùo. Töï thaân moãi ngoâi chuøa vôùi veû ñeïp vaø söï noåi tieáng ñaõ haáp löïc du khaùch. Trong thöïc teá, chuøa Hueá haøng ngaøy vaãn ñoùn khaùch ñeán ñaûnh leã hoaëc vaõn caûnh, cöûa chuøa vaãn luoân roäng môû ñoùn nhaän moïi ngöôøi nhö chính tö töôûng hoaèng phaùp cuûa ñaïo Phaät. Vaäy neân, ñaët vaán ñeà du lòch hay khoâng laø ñieàu khoâng quan troïng, maø laø neân chính thöùc hoùa noù nhö moät hoaït ñoäng cuûa chuøa hay khoâng? Vaø neáu coù thì
23 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 neân duy trì ôû möùc ñoä naøo, nhöõng hoaït ñoäng gì ñeå khoâng phaù vôõ neáp sinh hoaït voán coù, phaù vôõ khoâng gian yeân tónh, vaãn giöõ veû thieâng lieâng, taâm linh ñaày chaát thieàn vò cuûa chuøa? LAT CHUÙ THÍCH Traàn Ñaïi Vinh, Nguyeãn Höõu Thoâng, Leâ Vaên Saùch (1993). Danh lam xöù Hueá. TP Hoà Chí Minh, (1) Nxb Hoäi Nhaø vaên. (2) Nhöõng naêm ñaàu theá kyû XX, nhieàu con ñöôøng ôû Hueá ñöôïc goïi theo teân caùc loaøi caây: ñöôøng Muø U (ñöôøng 23/8), ñöôøng Haøng Me (ñoaïn tröôùc khaùch saïn Höông Giang), ñöôøng Haøng Ñoaùc (ñöôøng Ñoáng Ña), ñöôøng Long Naõo (ñöôøng Leâ Lôïi), ñöôøng Caây Muoái (ñöôøng Ñoaøn Thò Ñieåm), Vöôøn Thoâng (ñoaïn Tam toøa, Quoác töû giaùm)… (3) Khaùi nieäm vöôøn ñoái vôùi ngöôøi Vieät khaù roäng so vôùi nguyeân uûy chöõ “vieân”, bao haøm nhieàu ñoái töôïng vaø khoâng gian khaùc nhau nhö vöôøn thöôïng uyeån, vöôøn laêng, vöôøn phuû, vöôøn chuøa, coâng vieân, vöôøn thuoác, vöôøn röøng, vöôøn caây aên quaû, vöôøn caûnh… (4) Ñoaøn Vaên Quyùnh (2009). “Nhöõng taäp quaùn baûo veä söùc khoûe vaø moâi tröôøng cuûa ngöôøi Hueá xöa”. Trung taâm Vaên hoùa Phaät giaùo Lieãu Quaùn Hueá, Noäi san Lieãu Quaùn, soá 13 (5/2009), tr. 134-135. (5) Treân goùc nhìn ñoái saùnh, vöôøn Hueá khoâng chuù troïng quy hoaïch ñeå taän duïng toái öu ñaát ñai vôùi chuûng loaïi caây troàng nhö vöôøn Baéc Boä, khoâng chuyeân canh treân dieän tích lôùn nhö vöôøn Nam Boä. Vöôøn Hueá laø nhöõng khuoân vieân ñöôïc toå chöùc ña canh, ña chöùc naêng (kinh teá, phong tuïc, tín ngöôõng, chöõa beänh, taïo caûnh, cung caáp thöïc phaåm) ñaùp öùng nhu caàu vaø sinh hoaït khaùc nhau cuûa ngöôøi daân. Ñinh Ngoïc Baûo (1994). “Ñoâng Nam AÙ - moät khu vöïc ñòa lyù - lòch söû - vaên hoùa”. Thoâng baùo (6) Khoa hoïc, Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Haø Noäi I, soá 6, tr. 22-26. Thích Haûi AÁn, Haø Xuaân Lieâm (2006). Lòch söû Phaät giaùo xöù Hueá. TP Hoà Chí Minh, Nxb Vaên (7) hoùa Saøi Goøn, tr. 327. Chuøa Hueá noåi tieáng vôùi nhöõng loái kieán truùc ñaëc tröng cuûa chöõ nhaát (一) laø chuøa Thieân Muï; chöõ (8) moân (門) nhö chuøa Haûi Ñöùc; vaø phoå bieán nhaát laø chuøa chöõ khaåu (口) nhö caùc chuøa Baùo Quoác, Quoác AÂn, Thuyeàn Toân, Töø Hieáu, Truùc Laâm, Taây Thieân, Ñoâng Thuyeàn, Töôøng Vaân, Töø AÂn… (9) Chuøa Baéc Boä thöôøng coù quy moâ to lôùn, nhieàu gian, ñöôïc xaây caát toán keùm, caàn ñeán nhieàu nhaân coâng nhö chuøa Traêm Gian, chuøa Daâu, chuøa Quyønh Laâm (Ñoâng Trieàu), chuøa Saøi Nghieâm (Chí Linh), chuøa Hoà Thieân (Kinh Baéc)... (10) Söï khaùc bieät giöõa chuøa Hueá so vôùi chuøa Baéc Boä laø keát caáu maùi truøng thieàm, gôø maùi thaúng, ñaàu ñao giaûn ñôn, taïo neân söï thanh thoaùt maø traàm laéng cuûa kieán truùc chính ñieän. So vôùi chuøa mieàn Nam thöôøng trang trí raát soáng ñoäng, noäi thaát chuøa Hueá bình dò caân ñoái, maøu saéc trang trí khoâng saëc sôõ. (11) Caùc khu “vöôøn thaùp” noåi tieáng nhö moä thaùp Lieãu Quaùn, Nguyeân Thieàu… naèm taùch rôøi hoaëc naèm sau khu vöôøn haäu nhö chuøa Thieân Muï, Taây Thieân, Baùo Quoác… Traàn Ñaïi Vinh, Nguyeãn Höõu Thoâng, Leâ Vaên Saùch. Danh lam xöù Hueá, sñd, tr. 28. (12) Liangxiao Hong [Thieän Chaùnh dòch] (2009). Thieàn Nhaät Baûn. Hueá, Nxb Thuaän Hoùa. (13) (14) Hieän nay caây coái ñöôïc troàng theo yù thích chuû quan vaø ñieàu kieän dieän tích. Neáu tröôùc ñaây, caây boà ñeà töôïng tröng cho tri, trí, ñaïo vaø giaùc, phaûi troàng phía beân traùi tröôùc cöûa chuøa; caây ñaïi (söù) laø caây meänh, thieân khí cuûa vuõ truï, neân ñöôïc troàng hai beân phía tröôùc tieàn ñöôøng thì nay ñaõ khoâng ñöôïc chuù yù. Nguyeãn Höõu Thoâng (2002). “Di saûn nhaø vöôøn xöù Hueá: Nhöõng neùt ñaëc tröng”, trong Di saûn (15) nhaø vöôøn xöù Hueá vaø vaán ñeà baûo toàn. Hueá, Phaân vieän Nghieân cöùu Vaên hoùa Ngheä thuaät Vieät Nam taïi Hueá. (16) Kieán truùc vaø caûnh quan chuøa Töø Hieáu ñöôïc xem laø moâ hình ñaëc tröng cuûa chuøa Hueá: boá cuïc chöõ “khaåu”, chính ñieän xaây theo kieán truùc Hueá truyeàn thoáng “truøng thieàm ñieäp oác”, söï haøi hoøa giöõa caùc coâng trình vaø caây coái, thieân nhieân, vöôøn caây mang tính chaát “vöôøn röøng”… Chuøa noåi tieáng vôùi daõy ñoài thoâng xanh “haøng vaïn goác thoâng giaø coå kính” ñöôïc giöõ gìn caån thaän, vaø “moãi naêm ñeàu coù troàng theâm töø 50 caây thoâng trôû leân” (Haø Xuaân Lieâm, sñd, trang 317, 372).
24 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 (17) Caây boà ñeà laø hieän thaân cuûa söï giaùc ngoä, saùng suoát vaø minh trieát; caây ñaïi laø heä caây thieân meänh; caây sung töôïng tröng cho caây voâ öu, dieät tröø 108 ñieàu phieàn naõo; caây thoâng, tuøng bieåu töôïng cuûa ngöôøi quaân töû, coát caùch thanh thoaùt; caây tre töôïng tröng cho söï ñoâng ñuùc; caây truùc töôïng tröng cho ngöôøi quaân töû; caây mít laø caây ñaùo bæ ngaïn, ñaïi trí tueä… [Traàn Laâm Bieàn (1995), “Quanh khoâng gian vaên hoùa taâm linh vaø caây coái taïi caùc di tích kieán truùc ôû Vieät Nam”. Taïp chí Hueá xöa vaø nay, soá 14, tr. 97-98]. (18), (19) Thích Ñaïi Saùn (1963). Haûi ngoaïi kyû söï. UÛy ban phieân dòch Söû lieäu, Vieän Ñaïi hoïc Hueá xuaát baûn. (20) Thích Haûi AÁn, Haø Xuaân Lieâm (2006), sñd, tr. 685. (21) Nguyeãn Höõu Thoâng (2002), tlñd. (22) Tröôùc ñaây, trong cô caáu toå chöùc hoaït ñoäng cuûa chuøa, beân caïnh caùc chöùc danh nhö tri chuùng chuyeân lo vieäc taêng chuùng, tri khaùch lo vieäc tieáp ñaõi khaùch, tri söï lo caùc vieäc söï vuï trong chuøa, tri khoá lo vieäc ngaân khoá chi tieâu haäu caàn, coøn coù tri vieân chuyeân chaêm lo caây caûnh, vöôøn töôïc. (23) Trí Naêng (2009). “Neùt ñaëc tröng trong caáu taïo vöôøn chuøa Hueá”. Trung taâm Vaên hoùa Phaät giaùo Lieãu Quaùn Hueá, Noäi san Lieãu Quaùn ñieän töû, ngaøy 21/8/2009 (www.lieuquanhue.com). (24) Haø Xuaân Lieâm (2010). “Chuøa Hueá xöa vaø nay”. Trung taâm Vaên hoùa Phaät giaùo Lieãu Quaùn Hueá, Noäi san Lieãu Quaùn ñieän töû, ngaøy 21/8/2009 (www.lieuquanhue.com). TOÙM TAÉT Töø quan ñieåm cho raèng tìm hieåu baûn saéc vaên hoùa Hueá khoâng theå khoâng tìm hieåu nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán Phaät giaùo, baøi vieát ñaõ tieáp caän chuøa Hueá thoâng qua vieäc xem xeùt nhöõng ñieåm ñaëc tröng cuûa caûnh quan vöôøn chuøa. Taùc giaû ñeà caäp ñeán hai noäi dung cô baûn laø nhöõng nhaân toá neàn taûng taùc ñoäng ñeán söï hình thaønh chuøa Hueá noùi chung vaø caûnh quan khu vöôøn noùi rieâng; vaø nhöõng giaù trò noåi baät cuûa caûnh quan vöôøn chuøa. So vôùi nhöõng khu vöôøn khaùc trong boái caûnh “thaønh phoá vöôøn” thì caûnh quan chuøa Hueá laø söï toång hoøa nhieàu giaù trò vaên hoùa taâm linh, nhöõng bieåu hieän thieàn vò maø khoâng phaûi khu vöôøn naøo cuõng coù cho duø ñaït ñöôïc caûnh trí töông töï. Caûnh trí vöôøn chuøa khoâng mang naëng chaát höôûng thuï nhöõng thuù vui thanh cao trong söï an nhaøn nhö ñaïo Laõo, maø ñaëc bieät chuù yù taïo neân söï thanh tònh vaø tinh taán, aám aùp vaø an laïc, ñeå hoã trôï tích cöïc cho vieäc haønh trì giaùo lyù vaø ñieàu kieän tu hoïc. Baøi vieát cuõng neâu leân moät soá ñaëc tröng noåi baät cuûa vöôøn chuøa Hueá: söï phong phuù vaø ña daïng veà boá cuïc, söï töông taùc giöõa caûnh quan vaø kieán truùc, daáu aán thieân nhieân trong heä caây troàng, tinh thaàn “thieân nhaân töông döõ” trong vöôøn chuøa, vaø chöùc naêng töï cung töï caáp cuûa vöôøn chuøa. ABSTRACT TYPICAL VALUE OF GARDENS OF HUEÁ BUDDHIST PAGODAS Believing that it is necessary to study Buddhism if one wants to research the cultural distinction of Hueá, the author chooses to approach the culture of Hueá by studying the typical characteristics of the gardens of pagodas. This article is about two main points: The basic factors that influence the formation of Hueá pagodas in general and of the shaping of the gardens in particular, and the outstanding value of the pagoda gardens. Compared to other types of gardens in the common context of “the city of gardens” [Hueá is often referred to as “the city of gardens”] the setting of the garden of a Buddhist pagoda in Hueá is the combination of various spiritual values of a culture, of aspects of a Buddhist context that not all others with a similar setting can attain. This setting is not principally aimed at the Taoist’s leisurely enjoyments but is intended to create tranquility and serenity, friendliness and peacefulness so as to effectively support the practice of Buddhism and improve the religious education conditions. This article brings forth some typical characteristics of the Buddhist pagoda’s gardens: The great diversity in their setting, the mutual relation between theirs sights and the architecture, the imprints of the local nature on the choice of the vegetation for the gardens, the concept “thieân nhaân töông döõ” [peaceful cohabitation of men and nature] and the self-sufficient function of the garden.