Bệnh cây chuyên khoa

Chia sẻ: Up Upload | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:233

Thêm vào BST

Báo xấu

608
lượt xem 186
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo sách 'bệnh cây chuyên khoa', nông - lâm - ngư, nông nghiệp phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bệnh cây chuyên khoa

B GIÁO D C VÀ ðÀO T O TRƯ NG ð I H C NÔNG NGHI P I - HÀ N I Ch biên : GS.TS. VŨ TRI U MÂN GIÁO TRÌNH B NH CÂY CHUYÊN KHOA (Chuyên ngành B o v th c v t) HÀ N I – 2007 1 Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------
L I NÓI ð U B nh cây chuyên khoa là môn h c dành cho sinh viên chuyên ngành B o v th c v t - Trư ng ð i h c Nông nghi p I - Hà N i. Sau giáo trình b nh cây ñ i cương - giáo trình b nh cây chuyên khoa này giúp các sinh viên tìm hi u v b nh h i trên t ng cây tr ng c th ; nh ñó s g n k t ñư c các ki n th c c a b nh cây ñ i cương v i n i dung nghiên c u và phòng tr b nh cây v i các ñ i tư ng bi n ñ i khác nhau ph c v tr c ti p cho vi c ñào t o theo tín ch . Trong giáo trình này, sinh viên có th v n d ng các ki n th c ñã h c v ñ c ñi m sinh v t h c c a nguyên nhân gây b nh - ñ c ñi m sinh thái h c c a các b nh h i ñ tìm ra các phương án t i ưu trong phòng tr . B nh cây chuyên khoa biên t p l n này là m t tài li u ng n g n và súc tích - làm cơ s ñ các sinh viên m thêm ki n th c tìm ki m các n i dung chi ti t trong nhi u tài li u khác. Chúng tôi hy v ng cu n sách ra ñ i có th giúp cho các sinh viên và c các b n ñ ng nghi p trong ngành B o v th c v t, ngành Tr ng tr t và các cán b có chuyên môn g n v i khoa h c b nh cây tham kh o và s d ng trong công vi c nghiên c u và s n xu t có liên quan ñ n b nh h i th c v t Vi t Nam. Cu n sách m i biên so n l n ñ u, do v y không tránh kh i nh ng thi u sót. Chúng tôi xin chân thành nh n các ý ki n ñóng góp c a các ñ c gi . Các tác gi tham gia vi t giáo trình g m: 1. GS.TS. Vũ Tri u Mân - ch biên và vi t các b nh virus th c v t và b nh cây công nghi p. 2. PGS.TS. Ngô Bích H o tham gia vi t các b nh virus th c v t và m t s b nh n m. 3. PGS.TS. Lê Lương T tham gia vi t b nh n m và vi khu n. 4. PGS.TS. Nguy n Kim Vân tham gia vi t b nh n m. 5. TS. ð T n Dũng tham gia vi t b nh vi khu n và m t s b nh n m. 6. TS. Ngô Th Xuyên tham gia vi t b nh tuy n trùng và m t s b nh n m. 7. TS. Nguy n Ng c Châu tham gia hi u ñính ph n tuy n trùng. Các tác gi 2 Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------
Ph n 1 B NH DO N M Chương I B NH N M H I CÂY LƯƠNG TH C 1. B NH ð O ÔN H I LÚA [Pyricularia grisea (Cooke) Saccardo] Tên cũ: [Pyricularia oryzae Cav. et Bri.] B nh ñ o ôn là m t trong nh ng b nh ph bi n và gây h i có ý nghĩa kinh t nh t các nư c tr ng lúa trên th gi i. B nh ñư c phát hi n ñ u tiên Italia năm 1560, sau ñó là Trung Qu c năm 1637, Nh t B n năm 1760, M năm 1906 và n ð năm 1913, v.v... nư c ta, Vincens (ngư i Pháp) ñã phát hi n m t s b nh Nam b vào năm 1921. Năm 1951, Roger (ngư i Pháp) ñã xác ñ nh s xu t hi n và gây h i c a b nh vùng B c b . Hi n nay, b nh ñ o ôn h i lúa ñã phát sinh phá ho i nghiêm tr ng nhi u nơi mi n B c nư c ta như H i Phòng, Thái Nguyên, Ninh Bình, B c Giang, Hà ðông. V ñông xuân 1991 - 1992 mi n B c di n tích lúa b b nh ñ o ôn lá là 292.0000 ha, trong ñó có t i 241.000 ha b ñ o ôn c bông. mi n Nam, di n tích b b nh ñ o ôn năm 1992 là 165.000 ha. Theo Padmanabhan (1965) khi lúa b ñ o ôn c bông 1% thì năng su t có th b gi m t 0,7 - 17,4% tuỳ thu c vào các y u t có liên quan khác. 1.1. Tri u ch ng b nh B nh ñ o ôn có th phát sinh t th i kỳ m ñ n lúa chín và có th gây h i b lá, lá, lóng thân, c bông, gié và h t. a) B nh trên m : V t b nh trên m lúc ñ u hình b u d c sau t o thành hình thoi nh ho c d ng tương t hình thoi, màu nâu h ng ho c nâu vàng. Khi b nh n ng, t ng ñám v t b nh k ti p nhau làm cây m có th héo khô ho c ch t. b) V t b nh trên lá lúa: Thông thư ng v t b nh lúc ñ u là nh ng ch m nh màu xanh l c ho c m v t d u, sau chuy n màu xám nh t. S phát tri n ti p t c c a tri u ch ng b nh th hi n khác nhau tuỳ thu c vào m c ñ ph n ng c a cây. Trên các gi ng lúa m n c m các v t b nh to, 3 Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------
hình thoi, dày, màu nâu nh t, có khi có qu ng màu vàng nh t, ph n gi a v t b nh có màu nâu xám. Trên các gi ng ch ng ch u, v t b nh là các v t ch m r t nh hình d ng không ñ c trưng. các gi ng có ph n ng trung gian, v t b nh hình tròn ho c hình b u d c nh , xung quanh v t b nh có vi n màu nâu. c) V t b nh c bông, c gié và trên h t lúa Các v trí khác nhau c a bông lúa ñ u có th b b nh v i tri u ch ng các v t màu nâu xám hơi teo th t l i. V t b nh trên c bông xu t hi n s m thì bông lúa b lép, b c l c; n u b nh xu t hi n mu n khi h t ñã vào ch c thì gây hi n tư ng g y c bông. V t b nh h t không ñ nh hình, có màu nâu xám ho c nâu ñen. N m ký sinh v tr u và có th bên trong h t. H t gi ng b b nh là ngu n truy n b nh t v này qua v khác. 1.2. Nguyên nhân gây b nh N m Pyricularia grisea (Cooke) Saccardo thu c h Moniliales, l p N m B t toàn. Cành bào t phân sinh hình tr , ña bào không phân nhánh, ñ u cành thon và hơi g p khúc. N m thư ng sinh ra các c m cành t 3 - 5 chi c. Bào t phân sinh hình qu lê ho c hình n sen, thư ng có t 2 - 3 ngăn ngang, bào t không màu, kích thư c trung bình c a bào t n m 19 - 23 x 10 -12 µm. Nhìn chung kích thư c c a bào t n m bi n ñ ng tuỳ thu c vào các isolates, ñi u ki n ngo i c nh khác nhau cũng như trên các gi ng lúa khác nhau. N m ñ o ôn sinh trư ng thích h p nhi t ñ 25 - 280C và m ñ không khí là 93% tr lên (Abe, 1911; Konishi, 1933). Ph m vi nhi t ñ n m sinh s n bào t t 10 - 300C. 280C cư ng ñ sinh bào t nhanh và m nh nhưng s c sinh s n gi m d n sau 9 ngày, trong khi ñó 160C, 200C và 240C s sinh s n bào t tăng và kéo dài t i 15 ngày sau ñó m i gi m xu ng (Henry và Anderson, 1948). ði u ki n ánh sáng âm u có tác ñ ng thúc ñ y quá trình sinh s n bào t c a n m. nhi t ñ 24 - 280C và có gi t nư c. Bào t n y m mt t nh t Quá trình xâm nh p c a n m vào cây ph thu c r t nhi u vào nhi t ñ , m ñ không khí và ánh sáng. ñi u ki n bóng t i, nhi t ñ 240C và m ñ bão hoà là thu n l i nh t cho n m xâm nh p vào cây. Trong quá trình gây b nh n m ti t ra m t s ñ c t như axit α - pycolinic (C6H5NO2) và pyricularin (C18H14N2O3) có tác d ng kìm hãm hô h p và phân h y các enzyme ch a kim lo i c a cây, kìm hãm s sinh trư ng c a cây lúa. N m ñ o ôn có kh năng bi n d cao, t o ra nhi u ch ng, nhóm nòi sinh h c. Các vùng tr ng lúa trên th gi i ñã có t i 256 loài xu t hi n. nư c ta xác ñ nh trên b gi ng ch th nòi qu c t ñã th y s xu t hi n c a nhi u nhóm nòi ñ o ôn ký hi u là IB, IC, ID, IE và IG phân b t Qu ng Nam - ðà N ng ñ n các t nh ñ ng b ng B c b . Các nhóm nòi có s c gây b nh cao các t nh mi n B c là IB, IE, IG, IF, IC - 1, IA - 71 và IC - 23. Các nhóm IA, ID và IG có kh năng gây b nh cao các t nh ð ng b ng sông C u Long. Ngu n b nh c a n m ñ o ôn t n t i d ng s i n m và bào t trong rơm r và h t b b nh, ngoài ra n m còn t n t i trên m t s cây c d i khác. ñi u ki n khô ráo trong 4 Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------
phòng bào t có th s ng ñư c hơn m t năm và s i n m s ng ñư c g n ba năm, nhưng trong ñi u ki n m ư t chúng không s ng sót ñư c sang v sau (Kuribayashi, 1923). Tuy nhiên, vùng nhi t ñ i, bào t n m có th t n t i quanh năm ñ ng th i n m chuy n ký ch t cây lúa b b nh sang các cây ký ch ph sinh trư ng phát tri n quanh năm. 1.3. Quy lu t phát sinh phát tri n c a b nh S phát sinh phát tri n c a b nh ph thu c vào r t nhi u các y u t ngo i c nh và m c ñ nhi m b nh c a gi ng. a) nh hư ng c a th i ti t khí h u t i b nh N m ñ o ôn ưa nhi t ñ tương ñ i th p, ñi u ki n nhi t ñ 20 - 280C, m ñ không khí bão hoà và th i ti t âm u trong v lúa ñông xuân là r t thích h p cho b nh phát sinh gây h i n ng nh t. mi n B c, trà lúa mùa mu n tr - chín ho c v chiêm xuân vào giai ño n con gái - ñ ng cái làm ñòng là nh ng cao ñi m c a b nh trong năm. mi n Trung và mi n B c b nh thư ng gây h i n ng trong v ñông xuân khi cây giai ño n sinh trư ng và tr chín. ð m không khí và ñ m ñ t có tác d ng l n t i tính m n c m c a cây ñ i v i s lây lan và phát tri n c a n m b nh. Trong ñi u ki n khô h n, m ñ ñ t th p ho c ñi u ki n úng ng p kéo dài cây lúa d b nhi m b nh, m ñ không khí cao l i thu n l i cho v t b nh phát tri n. các vùng nhi t ñ i có mưa thư ng xuyên kéo dài t o ñi u ki n thu n l i cho b nh gây h i nghiêm tr ng. b) nh hư ng c a ñ t ñai, phân bón ñ n b nh Nh ng chân ru ng nhi u mùn, trũng m, khó thoát nư c; nh ng vùng ñ t m i v hoang, ñ t nh , gi nư c kém, khô h n và nh ng chân ru ng có l p sét nông r t phù h p cho n m b nh ñ o ôn phát tri n và gây h i. Phân bón gi vai trò ñ c bi t quan tr ng ñ i v i s phát sinh phát tri n c a b nh ñ o ôn ngay c nh ng năm tuy th i ti t không thu n l i cho n m phát tri n nhưng do bón phân không h p lý t o ñi u ki n thúc ñ y b nh phát sinh và gây h i m nh. M c ñ nh hư ng c a phân ñ m t i b nh bi n ñ ng tuỳ theo lo i ñ t, phương pháp bón và di n bi n khí h u khi bón phân cho cây. Khi s d ng d ng ñ m tác d ng nhanh như amonium sunfat quá nhi u, quá mu n ho c bón vào lúc nhi t ñ không khí th p và cây còn non ñ u làm tăng t l b nh và m c ñ gây h i c a b nh. Phân lân nh hư ng ít ñ n m c ñ nhi m b nh c a cây. Bón phân li u lư ng nào ñó ñ i v i ñ t thi u lân có th làm gi m t l b nh nhưng n u s d ng lân không h p lý thì b nh v n có th tăng. N u bón kali trên n n ñ m cao s làm b nh tăng so v i trên n n ñ m th p. Trong ñ t giàu kali n u tăng m c ñ bón kali trên n n ñ m cao cũng có th làm tăng m c ñ b nh c a cây. Phân silic có tác d ng làm gi m ñ nhi m b nh c a cây. M c ñ nhi m b nh c a cây t l ngh ch v i hàm lư ng silic trong cây, do ñó bón nhi u silic s làm gi m m c ñ nhi m b nh c a cây. 5 Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------
c) nh hư ng c a gi ng lúa t i b nh ñ o ôn Ngoài các y u t khí h u th i ti t, ñ t ñai và phân bón, ñ c tính c a gi ng có nh hư ng r t l n t i m c ñ phát tri n c a b nh trên ñ ng ru ng. Nh ng gi ng nhi m b nh n ng (gi ng m n c m) không nh ng là ñi m b nh phát sinh ban ñ u là còn là ñi u ki n cho b nh d dàng lây lan hàng lo t hình thành nên d ch b nh trên ñ ng ru ng. ð c tính ch ng b nh c a cây lúa tăng khi t l SiO2/N tăng (Sakomoto và Abe, 1933). Gi ng lúa ch ng b nh ch a nhi u polyphenol hơn gi ng nhi m b nh (Wakimoto và Yoshii, 1958). Trong gi ng lúa ch ng b nh s s n sinh ra hàm lư ng l n h p ch t Phytoalexin có tác d ng ngăn c n s phát tri n c a n m trong cây. Tính ch ng b nh c a cây lúa do 23 gen kháng ñ o ôn ñã ñư c phát hi n và ñ ng th i còn ph thu c vào ñ c ñi m c u t o c a gi ng. Nhìn chung, các gi ng ñ nhánh t p trung, c ng cây, ch u phân, t s kh i lư ng thân trên kh i lư ng 20cm g c nh , ng rơm dày......là nh ng gi ng th hi n kh năng ch ng ch u b nh t t. Nhi u gi ng lúa ñã kh o nghi m và ñánh giá là nh ng gi ng có năng su t cao và ch ng ch u b nh ñ o ôn như IR1820, IR17494, C70, C71, RSB13, Xuân s 2, Xuân s 5, X20, X21, V14, V15, v.v.... và ñã ñư c gieo c y r ng rãi mi n Trung và vùng ð ng b ng sông H ng. M t s gi ng lúa n p ho c NN8, CR203 là gi ng m n c m b nh ñ o ôn. 1.4. Bi n pháp phòng tr - B nh ñ o ôn là lo i b nh gây h i nghiêm tr ng, d phát tri n nhanh trên di n r ng. Vì v y, mu n phòng tr ñ t hi u qu cao c n làm t t công tác d tính d báo b nh, ñi u tra theo dõi và phân tích các ñi u ki n liên quan t i s phát sinh c a b nh như: v trí t n t i c a ngu n b nh, di n bi n y u t khí h u th i ti t, tình hình sinh trư ng c a cây và ñi u ki n ñ t ñai, phân bón, cơ c u gi ng lúa. - D n s ch tàn dư rơm r và cây c d i mang b nh trên ñ ng ru ng. - Bón phân N, P, K h p lý, ñúng giai ño n, không bón ñ m t p trung vào th i kỳ lúa d nhi m b nh. Khi có b nh xu t hi n ph i t m ng ng bón thúc ñ m và ti n hành phun thu c phòng tr . - Tăng cư ng s d ng gi ng lúa ch ng ch u b nh có nhi u gen kháng trong cơ c u gi ng nh ng vùng b nh thư ng hay x y ra và m c ñ gây h i n ng. - C n ki m tra lô h t gi ng, n u nhi m b nh h t c n x lý h t gi ng tiêu di t ngu n b nh b ng nư c nóng 540C trong 10 phút ho c x lý b ng thu c tr ñ o ôn. - Khi phát hi n b nh trên ñ ng ru ng c n ti n hành phun thu c s m và tr nhanh. M t s thu c hoá h c s d ng ñ phòng tr b nh như Fuji - one 40EC (1 l/ha); New Hinosan 30EC (1 l/ha); Kitazin EC (1 - 1,5 l/ha); Kasai 21,2WP ( 1 - 1,5 kg/ha); Benomyl (Benlate) 50WP 1 kg/ha; Triozol 20WP (Beam 20WP) 1 kg/ha. 6 Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------
2. B NH KHÔ V N H I LÚA [Rhizoctonia solani Palo] B nh khô v n h i lúa và ngô ñư c phát hi n Nh t B n (Miyake, 1910; Sawada, 1912) và m t s nư c khác (Reiking, 1918 và Palo, 1926). ð a bàn phân b c a b nh khá r ng t t c các nư c tr ng lúa vùng châu Á và các châu l c khác. Cây lúa có th b gi m năng su t 20 - 25% khi b nh phát tri n lên ñ n lá ñòng (Hori, 1969). Trong các b nh n m h i lúa hi n nay nư c ta b nh khô v n ñư c x p vào b nh nghiêm tr ng th hai sau b nh ñ o ôn và là loài b nh gây h i ch y u trên lúa hè thu và lúa mùa, ñ ng th i h i ph bi n trên m t s gi ng ngô m i. 2.1. Tri u ch ng b nh B nh khô v n gây h i ch y u m t s b ph n c a cây như b lá, phi n lá và c bông. Các b lá sát m t nư c ho c b lá già dư i g c thư ng là nơi phát sinh b nh ñ u tiên. V t b nh b lá lúc ñ u là v t ñ m hình b u d c màu l c t i ho c xám nh t, sau lan r ng ra thành d ng v t v n da h , d ng ñám mây. Khi b nh n ng, c b và ph n lá phía trên b ch t l i. V t b nh lá tương t như b lá, thư ng v t b nh lan r ng ra r t nhanh chi m h t c b r ng phi n lá t o ra t ng m ng vân mây ho c d ng v t v n da h . Các lá già dư i ho c lá sát m t nư c là nơi b nh phát sinh trư c sau ñó lan lên các lá trên. V t b nh c bông thư ng là v t kéo dài bao quanh c bông, hai ñ u v t b nh có màu xám loang ra, ph n gi a v t b nh màu l c s m co tóp l i. Trên v t b nh các v trí gây h i ñ u xu t hi n h ch n m màu nâu, hình tròn d t ho c hình b u d c n m r i rác ho c thành t ng ñám nh trên v t b nh. H ch n m r t d dàng rơi ra kh i v t b nh và n i trên m t nư c ru ng. 2.2. Nguyên nhân gây b nh Nh t B n trong nhi u năm trư c ñây n m gây b nh ñư c xác ñ nh là Hypochnus sasakii Shirai (S.H. Ou, 1972). Nhi u năm sau n m ñư c ñ t tên là Rhizoctonia solani Palo là giai ño n vô tính c a n m Pellicularia sasakii Shirai = Corticicum sasakii = Thanatephorus cucumericus. N m sinh trư ng thích h p nhi t ñ 28 - 320C. nhi t ñ dư i 100C và cao hơn 38 C n m ng ng sinh trư ng. H ch n m hình thành nhi u nhi t ñ 30 - 320C. Khi nhi t 0 ñ quá th p (< 120C) và quá cao (> 400C) n m không hình thành h ch. N m là lo i bán ký sinh thu c nhóm AG 1 type 2 h i trên lúa nhưng cũng có tính chuyên hoá r ng, ph m vi ký ch bao g m trên 180 loài cây tr ng khác nhau như lúa, ñ i m ch, ñ u tương , ngô, mía, ñ u ñ , dâu, v.v.... 7 Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------
2.3. ð c ñi m phát sinh, phát tri n b nh B nh khô v n phát sinh m nh trong ñi u ki n nhi t ñ cao và m ñ cao. Nhi t ñ kho ng 24 - 320C và m ñ bão hoà ho c lư ng mưa cao thì b nh phát sinh phát tri n m nh, t c ñ lây lan nhanh. B nh thư ng phát sinh trư c tiên các b lá và lá già sát m t nư c ho c dư i g c. T c ñ lây lan lên các lá phía trên ph thu c vào r t nhi u th i ti t mưa nhi u, lư ng nư c trên ñ ng ru ng quá cao, ñ c bi t các vùng nư c c y quá dày. S phát tri n c a b nh khô v n th i kỳ ñ u cây m ñ n ñ nhánh có m c ñ b nh ít. Giai ño n ñòng tr ñ n chín sáp là th i kỳ nhi m b nh n ng. mi n B c nư c ta, b nh khô v n gây h i trong v mùa l n hơn v chiêm xuân. S phát sinh phát tri n c a b nh có liên quan nhi u t i ch ñ nư c trên ñ ng ru ng và ch ñ phân bón. Bón phân ñ m nhi u, bón ñ m t p trung thúc ñòng b nh s phát sinh phát tri n m nh hơn. Bón nhi u l n cũng làm cho m c ñ b b nh cao (Chen, Chien và Uchino, 1963). Bón kali có tác d ng làm gi m m c ñ nhi m b nh c a cây. Ngu n b nh ch y u là h ch n m t n t i trên ñ t ru ng, s i n m g c r và lá b b nh còn sót l i sau khi thu ho ch. H ch n m có th s ng m t th i gian dài sau thu ho ch lúa, th m chí trong ñi u ki n ng p nư c v n có t i 30% s h ch gi ñư c s c s ng, n y m mthành s i và xâm nhi m gây b nh cho v sau. Quá trình xâm nhi m l p l i thư ng x y ra qua ti p xúc gi a h ch và b lá lúa. Ch s c a ñ t gây b nh l n ñ u có liên quan m t thi t v i s lư ng ti p xúc v i cây, nhưng s phát tri n c a b nh sau khi ti p xúc v i ký ch l i ch u nh hư ng l n c a nhi t ñ , m ñ và tính m n c m c a cây ký ch . Ph n ng c a các gi ng lúa ñ u n m trong ph m vi t nhi m n ng ñ n tương ñ i ch ng ch u. Chưa có gi ng lúa nào th hi n ñ c tính ch ng b nh cao (Hsied, Wu và Shian, 1965). Gi ng lúa Indica ch ng ch u b nh t t hơn gi ng lúa Japonica (Shian, Lee và Kim, 1965). nư c ta, h u h t các gi ng lúa ñ a phương và gi ng nh p n i ñ u có m c ñ nhi m b nh khô v n t trung bình ñ n nhi m n ng. M t s ít các gi ng như KV10, JR9965, IF50, IR17494, OM80, v.v... có m c ñ nhi m b nh nh hơn so v i các gi ng khác. 2.4. Bi n pháp phòng tr Phòng tr b nh khô v n ch y u là áp d ng các bi n pháp tiêu di t ngu n b nh trong ñ t và qu n lý k thu t tr ng tr t thâm canh thích h p. Tiêu di t ngu n b nh trong ñ t ti n hành ngay sau khi thu ho ch, cày sâu ñ vùi l p h ch n m, ph i h p v i các bi n pháp gieo c y ñúng th i v , ñ m b o m t ñ h p lý, bón phân ñúng t l tránh bón t p trung ñ m ñón ñòng, có th ph i h p thêm kali v i tro b p ñ tăng cư ng tính ch ng b nh c a cây. H th ng tư i tiêu ch ñ ng và không ñ m c nư c quá cao trong trư ng h p b nh lây lan m nh. Ngoài ra, có th dùng m t s lo i thu c hoá h c như Vida 3SC (Wida 5WP) = Validamycin A5% (1 l/ha); Bonanza 1000 DD (0,4 l/ha); Tilt 250ND (0,3 - 0,5 l/ha); Anvil 5SC (50 - 100g a.i/ha); Roval 50WP (0,1 - 0,2 l/ha); Monceren 25WP (1 kg/ha) ñ 8 Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------
ph i h p v i các bi n pháp canh tác k thu t phòng tr b nh. S d ng thu c hoá h c phòng tr b nh ch ñưa l i hi u qu khi b nh m i phát sinh nh ng b lá già và thu c hoá h c ph i ñư c phun ti p xúc v i t ng lá dư i c a cây k t h p v i rút c n nư c trên ñ ng ru ng. Bi n pháp sinh h c như s d ng ch ph m n m Trichoderma ñ c ch s phát tri n s i n m và h ch n m khô v n cũng có tác d ng phòng tr b nh, ñ m b o an toàn môi trư ng. 3. B NH LÚA VON [Fusarium moniliforme Sheld.] B nh lúa von r t ph bi n và gây tác h i l n nhi u nư c tr ng lúa trong nh ng năm trư c ñây. Năm 1943, Bugnicourt là ngư i ñ u tiên nghiên c u và xác ñ nh b nh lúa von Vi t Nam. Năm 1956, b nh gây h i n ng trên di n r ng vùng ð ng b ng sông H ng, có nơi thi t h i ñ n 2/3 s n lư ng. Năm 1970, b nh xu t hi n và phá ho i n ng m t s t nh H i Hưng, Thái Bình, Nam Hà,.... trên các gi ng M c tuy n, Bao thai, 813, v.v.... 3.1. Tri u ch ng b nh B nh lúa von có th xu t hi n và gây h i t giai ño n m cho ñ n thu ho ch. ð c ñi m chung c a b nh lúa von là cây phát tri n cao v t, cong queo, lá b nh chuy n màu xanh nh t sau ñó màu vàng g ch cua, c ng giòn r i ch t nhanh chóng. Lóng thân cây b nh phát tri n dài ra, thư ng m c nhi u r ph ñ t và có th th y l p ph n tr ng ph t h ng bao quanh ñ t thân và v trí xung quanh ñ t thân. H t b b nh thư ng l ng, lép, v h t màu xám, trên v h t có th quan sát th y l p n m ph n tr ng ph t h ng trong ñi u ki n m ư t. Trong ñi u ki n khô, trên ñ t thân và v h t có nhi u ch m nh li ti màu xanh ñen, ñó là qu th c a n m. 3.2. Nguyên nhân gây b nh Năm 1898, Hori là ngư i ñ u tiên xác ñ nh b nh và ñ t tên n m gây b nh là Fusarium heterosporum. Năm 1919, Sawada tìm th y giai ño n h u tính c a n m và ñ t tên là Lisea fujikuroi Sawada. Năm 1931, Ito và Kimura xác ñ nh tên n m là Gibberella fujikuroi và giai ño n vô tính là Fusarium moniliforme. Bào t phân sinh g m hai lo i: bào t nh và bào t l n. Bào t nh ñơn bào, hình tr ng và hình h t dưa gang, hình thành t cành phân nhánh d ng ch c ñôi ho c không phân nhánh m c tr c ti p t s i n m, bào t nh t l i d ng b c gi trên ñ u cành ho c hình thành d ng chu i, kích thư c bào t t 3,4 x 20 - 1,3 x 4,1µm. Bào t l n dài, cong hình trăng khuy t lư i li m, m t ñ u hơi nh n còn m t ñ u có d ng hình bàn chân nh , thư ng t 3 - 5 ngăn ngang. Giai ño n h u tính t o qu th b u màu xanh ñen ho c tím ñen d ng h t ch m ñen nh li ti trên b ph n b b nh. Bào t túi không màu, có m t vách ngăn ngang, hình b u d c, kích thư c 9 - 22 x 5 – 12 µm. Không t o ra bào t h u. 9 Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------
N m phát tri n thích h p nhi t ñ 25 - 300C, t i thi u là 100C và ng ng ho t ñ ng 0 37 C. Bào t phân sinh d ng bào t l n mang ch c năng như h u bào t có th t n t i và gi s c s ng trong ñ t t 4 - 6 tháng trong ñi u ki n ñ ng ru ng, nhưng trong phòng bào t có s c s ng t i hai năm (Ito và Kimura, 1931). N m t n t i ch y u d ng s i và bào t h u tính trên tàn dư cây b nh, trong ñ t và h t gi ng (phôi h t). 3.3. ð c ñi m phát sinh phát tri n c a b nh B nh lúa von thư ng phát sinh vào nh ng năm có th i ti t m áp. Nhi t ñ thích h p cho b nh phát sinh và phát tri n t 24 - 320C, m ñ cao và ánh sáng y u. Trong v mùa b nh gây h i n ng hơn so v i v chiêm xuân. N m b nh lây nhi m vào phôi và t n t i h t (Chang và Shun, 1975). Bào t phân sinh và qu th b u v t b nh thư ng ñư c mưa làm rơi xu ng ñ t và t n t i trong ñ t tr thành ngu n b nh có kh năng xâm nhi m tr l i trong vòng 4 - 6 tháng. Bào t phân sinh c a n m ch phát tán vào ban ñêm t 5 ñ n 9 gi t i (Sasaki, 1971). Trong khi ñó bào t túi ch phát tán vào lúc n a ñêm và ch khi có mưa xong bào t túi m i ñư c phát tán vào ban ngày (Yu và Sun, 1976). Các b ph n dư i m t ñ t c a cây như r , g c thân d b nhi m b nh hơn các v trí b lá và ñ t thân. R c a cây và các b ph n khác c a nh ng cây lúa non giai ño n m và th i kỳ lúa con gái là nhi m b nh n ng nh t (Yu và Sun, 1975). M c ñ nhi m b nh th hi n b ng s cao v t c a cây, nhưng cũng có d ng làm cho cây lùn ñi, ngoài ra có d ng b nh không thay ñ i v kích thư c c a cây (Seto, 1937). Trong quá trình gây b nh n m ti t ra m t s ch t kích thích sinh trư ng và ñ c t như gibberellin A (C22H26O7) và gibberellin B (C19H22O3) có tác d ng kích thích sinh trư ng làm cho cây cao v t lên và các axit dehydro fusarinic, gibberellic, vasin fusarin và axit fusarinic. Axit fusarinic là ch t kìm hãm sinh trư ng c a cây làm cây lúa lùn ñi (Yabuta và Hayashi, 1939). 3.4. Bi n pháp phòng tr X lý h t gi ng là bi n pháp có ý nghĩa nh t ñ i v i vi c h n ch b nh giai ño n m . X lý gi ng có th ti n hành b ng nư c nóng 540C, formol và ñ c bi t dùng Benlate ho c Benlate - C, Rovral 50WP (0,1 - 0,2%); Bumper 25EC (0,25 - 0,5 l/ha) ho c Tilt ñưa l i hi u qu cao di t tr n m trên b m t v h t. Các lo i thu c hoá h c trên còn ñư c s d ng di t tr n m b nh các giai ño n khác nhau c a cây. Sau khi x lý gi ng, các bi n pháp như tránh ñ t ch i m , tránh gi p nát m , nh b cây b nh trong quá trình làm c s c bùn, bón phân h p lý cho cây sinh trư ng t t có tác d ng làm gi m s nhi m b nh c a cây. ð i v i h t gi ng, không l y gi ng nh ng vùng b b nh, th m chí nh ng h t g n vùng b b nh cũng có bào t n m bám dính trên b m t v h t do v y c n chú ý ñ n khâu ch n l c lô gi ng cho s ch. 10 Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------
4. B NH TIÊM H CH LÚA [Sclerotium oryzae Catt.] B nh tiêm h ch lúa là m t trong nh ng b nh h i lúa tương ñ i nguy hi m nư c ta và cũng là b nh ph bi n nhi u nư c tr ng lúa nư c trên th gi i. n ð , b nh có khi làm ch t ñ n 70 - 80% m . Nam b , theo Roger, b nh thư ng phá ho i nghiêm tr ng các t nh B c Liêu, C n Thơ, Sóc Trăng. mi n B c nư c ta, t năm 1954 t i nay năm nào b nh cũng xu t hi n, gây ra nhi u t n th t. 4.1. Tri u ch ng b nh Tri u ch ng b nh thay ñ i tuỳ theo ñi u ki n ngo i c nh. Trư c h t, v t b nh xu t hi n b lá dư i th p r i lan d n ra. V t b nh ñ u tiên là nh ng ch m nâu, d n chuy n thành nâu ñ m, r i sau ñen h n. Lúc m i hình thành v t b nh hình tròn, sau thành hình b u d c và phát tri n dài ra, ăn sâu vào trong phá ho i nhu mô b và ng r làm cho b ph n b th i nhũn. Cây lúa b b nh tiêm h ch lá vàng úa, khô ch t. Khi b b nh nh cây lúa có th tr nhưng h t lép nhi u. Vào cu i th i kỳ sinh trư ng, h ch n m thư ng hình thành m t trong ng r g n m t nư c, ng r b b nh thư ng phân gi i thành ch t l y nh y, có mùi hôi. Khi ng r th i nhũn thì toàn b cây b l n xu ng, lúc này r cây lúa b th i ñen. 4.2. Nguyên nhân gây b nh Năm 1941 - 1942, Roger ñã phát hi n th y Nam b có nh ng loài n m gây ra b nh tiêm h ch lúa sau ñây: Corticium rolfsii Sacc.; Coritium solani (Prit et Delaer) Bourd Galz; Leptosphaeria salvinii Catt.; Helminthosporium sigmoideum var. irregulare Tullis (Sclerotium oryzae Catt.); Sclerotium fumigatum Nakata; Rhizoctonia microsclerotia Malz. Theo ðư ng H ng D t (1964) thì b nh tiêm h ch lúa mi n B c nư c ta là do m t nhóm n m g m 8 lo i gây h i. Nói chung, Vi t Nam ph bi n nh t là loài n m Sclerotium oryzae Catt. (giai ño n h ch) hay Helminthosporium sigmoideum (giai ño n vô tính) hay Leptosphaeria salvinii Catt. N m thu c h Dothideales; l p Ascomycetes. Cattenea (Ý) ñã phát hi n b nh tiêm h ch do n m Sclerotium oryzae l n ñ u tiên vào năm 1876. M phát hi n năm 1907, Nh t B n phát hi n năm 1910, còn Vi t Nam Vincens phát hi n năm 1919. S i n m r t m nh không màu, ña bào, nhi u nhánh thư ng không hình thành vòi hút. S i n m già thư ng có màu vàng và th t l i các ngăn ngang, thư ng hình thành nhi u bào t h u hình tròn màu nâu ñ m, v dày. H ch n m hình c u hay b u d c r t nh , h ch non màu tr ng chuy n sang màu vàng nâu, h ch màu ñen bóng, trơn, kích thư c trung bình c a h ch 384 µm. H ch thư ng hình thành trong mô b lá và thân cây ph n trên sát m t nư c. D ng sinh s n h u tính Vi t Nam r t ít g p. Chu kỳ phát tri n hoàn toàn c a n m ñã ñư c Cralley và Tullis kh o sát M . Theo Cralley và Tullis thì bào t phân sinh màu sáng, hình thoi dài th ng hay hơi cong hai ñ u, ña s ba ngăn ngang, kích thư c 54,3 x 11,4 µm. 11 Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------
Tullis còn cho bi t, qu th b u màu ñen, hình c u c ng n, ñư ng kính 202 - 481µm. Túi chuỳ có ng nh ng n, kích thư c 90 - 128 x 14 µm, ch a t 4 - 8 bào t túi. Bào t túi hình thoi hơi cong, có ban ngăn ngang, màu nâu, các t bào hai ñ u màu nâu nh t, có kích thư c 3,8 - 5,3 x 7 – 8 µm. H ch n m m c r t m nh trên các môi trư ng pH 6,5 - 8. Dung d ch l c môi trư ng c y n m có tác d ng kích thích sinh trư ng lúa. S hình thành h ch n m ph thu c vào ñi u ki n nhi t ñ r t rõ r t, nhi t ñ 25 - 300C h ch hình thành nhi u nh t. Nói chung, kh năng ch u nhi t ñ c a h ch r t cao. H ch ch u ñ ng trong ñi u ki n khô d dàng và có th s ng t 2 - 3 năm. Trong ñi u ki n ng p nư c nhi t ñ th p, h ch s ng lâu hơn nhi t ñ cao, 50C h ch s ng 3 năm. 200C h ch s ng ñư c 2 năm, 350C h ch s ng ñư c 4 tháng. Dư i tác ñ ng c a ánh sáng m t tr i, h ch ch s ng ñư c 1 năm. H ch n m có th b m t s tác ñ ng lý hoá h c tiêu di t như rư u, formol, axit axetic, NaOH 10%,…. 4.3. ð c ñi m phát sinh phát tri n c a b nh V trí xâm nh p c a n m vào cây lúa ph thu c vào ch ñ nư c trong ru ng, nhưng nói chung bao gi cũng trên sát m t nư c. B nh phát tri n m nh trnong ñi u ki n ng p nư c, nư c tù và ru ng y m khí. N u ru ng lúa ñư c tháo c n nư c sau khi ñ nhánh b nh gi m so v i nư c ng p. B nh có th xu t hi n vào b t kỳ giai ño n nào c a cây lúa. B nh thư ng xâm nhi m m nh vào lúc cây lúa có t l C/N th p. B nh phá ho i m nh t giai ño n lúa có ñòng tr ñi. Khi cây lúa b sây sát, sinh trư ng y u b nh thư ng xâm nh p d dàng. S phát sinh phát tri n c a b nh ph thu c vào ch ñ phân bón, m t ñ . N u bón quá lư ng ñ m thì cây b b nh n ng; n u c y lúa quá dày không thông khí và ánh sáng thì b nh cũng n ng. mi n B c nư c ta, trên các gi ng lúa mùa cũ ng n ngày b nh thư ng nh hơn nh ng gi ng lúa dài ngày nh t là lúa mùa mu n. Ngoài ra, nh ng gi ng lúa c ng cây, s lá và d nh v a ph i b nh thư ng nh hơn nh ng gi ng lúa cây m m, r m r p. Nhưng trong vài năm g n ñây trên nh ng gi ng lúa m i ng n ngày, c ng cây b nh ít phát sinh và phá h i, ñ c bi t là m t s gi ng c a Vi n Lúa Qu c t (IRRI). v mùa, b nh thư ng phát sinh m nh t tháng 9 - 10 dương l ch khi nhi t ñ không khí 27 - 300C. v xuân, b nh phát sinh m nh t tháng 5. 4.4. Bi n pháp phòng tr D n s ch rơm r , g c r b b nh ñem ñ t, không nên ñánh ñ ng ho c dùng ñ ph ñ t các cây tr ng khác ngoài ñ ng ru ng. ð ng th i, tranh th cày úp g c r ñ tiêu di t ngu n b nh là h ch n m trên tàn dư và ñ t. Ch n gi ng lúa ch ng b nh. Nhóm gi ng lúa Japonica có kh năng ch ng b nh cao hơn nhóm gi ng lúa Indica. 12 Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------
Có th s d ng thu c ñ di t b nh trung tâm khi b nh ch xu t hi n m t góc ru ng như: New Hinosan 30EC (1,2 l/ha); Rovral 50WP (0,1 - 0,2%); Dithan M 45 - 80WP (1,5 - 2 kg/ha) k t h p v i thay ñ i m c nư c trong ru ng và vơ b các lá già khô ch t. 5. B NH HOA CÚC LÚA [Ustilaginoidea virens (Cke.) Tak.] B nh phân b r ng các vùng tr ng lúa châu Á, châu Phi, châu M La Tinh. B nh ñã gây thi t h i cho lúa Philippines (Reinking, 1918) và Mi n ði n (Seth, 1935). 5.1. Tri u ch ng b nh N m xâm nhi m vào h t, bi n t ng h t riêng l c a bông lúa thành kh i bào t hình tròn d ng nhung m n. Kh i bào t lúc ñ u nh , sau ñó to d n và ñ t t i ñư ng kính có th 1cm, kh i bào t này ñư c bao ph b i màng m ng, trơn nh n màu vàng, màng b v rách do kh i bào t ti p t c sinh trư ng khi ñó kh i bào t có màu vàng da cam sau ñó bi n thành màu xanh nâu ho c ñen xanh nh t. th i kỳ này b m t c a kh i bào t b n t n . Thông thư ng ch m t vài h t trên bông lúa b b nh, khi b nh n ng có nhi u h t trên bông lúa b b nh. 5.2. Nguyên nhân gây b nh B nh do n m Ustilaginoidea virens (Cke.) Tak. thu c b N m Than ñen Ustilaginales, l p N m ð m Basidiomycetes, các bào t vách dày (Clamydospora) hình thành trên kh i bào t sinh ra bên các s i n m. Chúng có hình tròn ñ n b u d c, màu ôliu, khi non chúng có kích thư c nh hơn, màu nh t, trơn nh n. Bào t có vách dày m c m m thành các ng m m, t các ng m m hình thành cành bào t ñ nh thon nh n và mang bào t , bào t nh hình tr ng. M t s kh i bào t phát tri n 1 - 4 h ch trung tâm, các h ch ñó qua ñông ngoài ru ng và sinh s n ra các t n n m có cu ng trong mùa hè ho c mùa thu năm sau. ð nh cu ng c a t n n m phình to hình c u ho c g n tròn và ch a các qu tr ng nang (Perithecia) vòng ngo i vi. M i qu t nang ch a kho ng 300 bào t nang. Dùng phương pháp r a h t và li tâm nư c r a ñ phát hi n bào t vách dày ht gi ng lúa. 5.3. ð c ñi m phát sinh phát tri n c a b nh Theo k t qu nghiên c u c a Raychaudhuri ñã nh n xét v quá trình nhi m b nh hoa cúc, tác gi ghi nh n có 2 ki u gây b nh: Ki u 1: H t b nhi m b nh s m, ngay t lúc lúa m i b t ñ u phơi màu, c b u hoa b phá hu , nhưng các cu ng nhu , ñ u nhu và các thuỳ bao ph n v n còn nguyên v n. Ki u 2: H t b b nh khi chín, khi ñó các bào t tích t l i trên nhân h t, phình to ra và ép v h t sang m t phía. Cu i cùng n m ti p xúc v i n i nhũ và s sinh trư ng c a n m ñư c ñ y nhanh, n m choán ch và bao b c toàn b h t. 13 Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------
Theo nh ng k t qu nghiên c u c a hai tác gi Yoshino và Yamamoto (1951) cho r ng ña s b nh x y ra trư c lúc lúa phơi màu, m ñ cao thu n l i cho b nh phát tri n, lúa ñư c bón nhi u phân, thân lá sinh trư ng t t thì cây lúa thư ng d m n c m b nh. 5.4. Bi n pháp phòng tr Theo Hashioka (1952) có th phòng ch ng b nh b ng cách phun thu c tr n m trư c khi lúa tr . Kannaiyan và Rao (1976) cho bi t thu c oxyclorua ñ ng có tác d ng làm gi m s phát sinh gây h i c a b nh. 6. B NH ð M NÂU LÚA [Curvularia sp.] mi n B c nư c ta, t năm 1969 - 1970 b nh ñ m nâu ñã xu t hi n nhi u vùng trên các gi ng lúa m i và v mùa 1971 b nh ph bi n kh p các vùng tr ng lúa nư c ta. B nh làm tăng s h t lép, gi m kh i lư ng h t nh hư ng t i năng su t, b nh n ng kéo dài t i cu i kỳ sinh trư ng có th làm cây lúa c n l i, tr kém. H t b b nh t l lép lên t i 60 - 70%. 6.1. Tri u ch ng b nh B nh có th xu t hi n t th i kỳ m cho ñ n lúc lúa chín, phá ho i ch y u lá và h t. V t b nh trên lá hình tròn, s c ng n ho c không ñ nh hình màu nâu. Trên h t lúa v t b nh tròn nh màu nâu. V t b nh trên lá và trên h t d l n v i b nh tiêm l a. H t b b nh thư ng bi n màu. 6.2. Nguyên nhân gây b nh Có kho ng 14 loài n m Curvularia có liên quan ñ n b nh nhưng ph bi n nh t là C. lunata (Walker) Boedjin và C. geniculata Tracy and Early, n m thu c l p N m B t toàn. Giai ño n h u tính là Cochliobolus lunatus Nelson and Haasis và Cochliobolus geniculata Nelson. Trên lá và h t b nhi m b nh n m m c thành l p m c màu xám ñ n nâu xám. Cành bào t phân sinh màu nâu ñ m, ña bào, không phân nhánh m c ñơn ho c thành c m, ñ nh hơi tròn, kích thư c 70 - 270 x 2 – 8 µm. Bào t phân sinh m c thành c m ñ nh, cong, hình gù vai trâu, ña bào, có 2- 5 vách ngăn ngang, ña s có 3 ngăn ngang, ñ nh tròn hơn th t g c. N m có th k t h p gây h i v i n m tiêm l a và m t s loài n m khác. N m t n t i ch y u trên b m t h t gi ng ho c dư i l p v tr u dư i d ng s i n m và bào t phân sinh. 6.3. ð c ñi m phát sinh, phát tri n b nh B nh thư ng phát sinh và phá ho i vào v mùa và v chiêm xuân. B nh ch phá h i trên các trà lúa c y mu n (tr trung tu n tháng 5 - 6 và h tu n tháng 10 - 11), các chân ru ng thi u phân. B nh phát tri n thu n l i trong ñi u ki n nhi t ñ 20 - 270C, khi th i ti t bi n ñ ng, cây lúa phát tri n kém thi u dinh dư ng. Trong su t th i kỳ sinh trư ng c a cây b nh thư ng xu t hi n vào hai cao ñi m t m s p c y ñ n lúa h i xanh và t th i kỳ làm ñòng ñ n lúa chín. 14 Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------
B nh phát sinh m nh nh ng chân ñ t chua, m n, ñ t b c màu. Bón ñ m th p, ñ c bi t là các gi ng lúa dài ngày n u thi u ñ m vào th i kỳ làm ñòng b nh phát tri n m nh. Bón phân cân ñ i (phân chu ng, N, P, K) ñ y ñ , bón t p trung vào giai ño n ñ u b nh n ng hơn so v i bón r i rác nhi u l n. Ngu n b nh t n t i ch y u trên các h t gi ng và rơm r c a các cây b nhi m b nh. Ngoài ra, M ngư i ta còn phát hi n th y n m C. lunata gây b nh cho qu cà chua và t. Còn C. geniculata gây b nh cho c i b p, ñ u Hà Lan.... 6.4. Bi n pháp phòng tr Dùng h t gi ng s ch b nh, sáng màu, m y ch c. Chăm sóc m t t, c y ñúng th i v . Bón ñ y ñ các lo i phân chu ng, N, P, K, bón phân cân ñ i, bón vào các giai ño n lúa c n dinh dư ng như ñ nhánh, ñón ñòng. Trên các chân ñ t chua c n bón thêm vôi ñ c i t o ñ t. ði u ti t nư c h p lý, nư c sâu kho ng 5 - 10cm, không ñ lúa b h n ho c ng p úng quá. N u b nh phát tri n có th phun các lo i thu c sau: New Hinosan 30EC (1,2 l/ha); Kitazin 50EC (1 - 1,5 l/ha); Rovral 50WP (0,1 - 0,2 %); Zineb 80 WP( 1kg/ha). 7. B NH TIÊM L A H I LÚA [Bipolaris oryzae (Breda de Haan) Shoem.] Tên cũ: [Helminthosporium oryzae] B nh ñư c phát hi n năm 1901 Nh t B n. B nh có ph m vi phân b r ng, ph bi n các nư c tr ng lúa thu c châu Á, châu M và châu Phi. H t b b nh ph m ch t và tr ng lư ng b gi m 4,58 - 29,1%. B nh ñã t ng phát sinh thành d ch nghiêm tr ng và là m t trong nh ng nguyên nhân gây ra n n ñói Bengal năm 1942 (John Woodhead, 1945). B nh h i m c ñ nh , khi b nh n ng v t b nh làm lá s m vàng và khô ch t. B nh làm cháy lá m , lúa nhi m b nh vào lúc ñòng non cho ñ n tr v h t thư ng b ñen, t l h t l ng và lép cao. Philippines và mi n B c Vi t Nam trong nh ng năm 60 b nh gây h i n ng, m còi c c, ch t khô lá gây tình tr ng thi u m mt s vùng tr ng lúa. 7.1. Tri u ch ng b nh Tri u ch ng b nh có th xu t hi n trên lá m m, b lá, lá và h t. Khi h t nhi m b nh n y m m, v t b nh là các ñ m nh màu nâu trên lá m m và các r non cũng có th b b nh dư i d ng các v t ñen nh t. V t b nh ban ñ u trên lá là ch m nh màu vàng, sau chuy n sang m u nâu nh t và v t b nh ñi n hình có hình b u d c gi ng h t v ng, có m u nâu non, xung quanh có qu ng vàng. ðôi khi b nh phát tri n m nh làm lá khô vàng và ch t. Kích thư c, s lư ng v t b nh tuỳ thu c vào th i ti t và gi ng. Trên các gi ng m n c m v t b nh l n và nhi u, ngư c l i trên các gi ng lúa ch u ho c kháng v t b nh nh và ít. V t b nh trên b lá ñòng và trên v h t lúa có màu nâu không có hình d ng nh t ñ nh, khi b nh n ng n m có th phát tri n và bao ph hoàn toàn b l p v h t và xâm nh p vào n i nhũ. 15 Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------
7.2. Nguyên nhân gây b nh B nh do n m Bipolaris oryzae (Breda de Haan) Shoem. gây ra tên khác là Helminthosporium oryzae Breda de Haan thu c nhóm N m B t toàn, giai ño n sinh s n h u tính thu c l p N m Túi Ascomycetes có tên là Ophiobolus miyabeanus Ito and Kuribayashi. S i n m ña bào, phân nhánh, ñư ng kính 4 – 8 µm màu nâu ñ n xám nh t. Cành bào t phân sinh m c thành c m, ña bào, ph n g c l n hơn ph n ñ nh cành và hơi g y khúc. Bào t phân sinh hình con nh ng thon dài th ng ho c hơi cong, hai ñ u tròn có t 3 -11 ngăn ngang. Kích thư c bào t bi n ñ ng t 15 - 170 x 7 – 26 µm, ph n g c bào t thon tròn. Trên môi trư ng nhân t o n m có màu xám ñ n hơn ñen. Bào t h u tính ít g p, bào t hình s i dài có t 6 - 15 ngăn ngang, túi n m trong qu th và m i túi có 8 bào t . Qu th hình n m màu vàng nh t, có th tìm th y trong rơm r . Trên h t gi ng m m t n t i trên v h t, mày h t,gi a l p mày và v h t ñôi khi n i nhũ. N m sinh trư ng trong ph m vi nhi t ñ khá r ng. Nhi t ñ thích h p nh t cho n m sinh trư ng là 27 - 300C, cho bào t n y m mlà 25 - 300C trong ñi u ki n m ñ 60 - 100%. Bào t hình thành t 5 - 380C, pH 4 - 10. Bào t ch t nhi t ñ 50 - 510C, s i n m ch t nhi t ñ 48 - 500C trong 10 phút. Trong ñi u ki n thu n l i n m xâm nh p vào cây trong 4 gi . 7.3. ð c ñi m phát sinh, phát tri n b nh N m có th t n t i trên rơm r trong ñ t và s ng sót trên h t gi ng trong b o qu n dư i d ng bào t ho c s i n m ti m sinh trong kho ng th i gian t 2 - 3 năm. Ngu n b nh ñ u tiên thư ng t h t gi ng nhi m b nh, n m gây b nh trên ch i non và r làm gi m t l n y m mkho ng 11 - 29% và gi m s c s ng c a cây con. T l b nh truy n qua h t gi ng trên các lô gi ng b nhi m b nh có th lên ñ n 59,4%. Trên ñ ng ru ng b nh lan truy n nh gió. N m có th gây h i trên 23 loài c d i m t lá m m. B nh gây h i ch y u trên các gi ng lúa dài ngày, thi u dinh dư ng và vào các th i kỳ kh ng ho ng dinh dư ng trong giai ño n sinh trư ng c a cây lúa (cu i m , lúa b h n, sau ñ nhánh, ñòn non,...). M c ñ thâm canh càng cao b nh càng ít gây h i. Gi ng lúa m n c m v i b nh là gi ng Chiêm tép. 7.4. Bi n pháp phòng tr Ch y u dùng bi n pháp canh tác bao g m các khâu: v sinh ñ ng ru ng, d n s ch c d i và tàn dư rơm r , c y ñúng th i v , bón phân ñúng k thu t, ñ m b o ñ nư c cho lúa, luân canh và c i t o ñ t. Trong các khâu trên ñ m b o cung c p ñ u ñ dinh dư ng cho lúa là quan tr ng nh t. Chú ý khâu ch n l c gi ng như phơi khô, qu t s ch, ch n h t m y, sáng bóng, không có v t ñ m nâu. Có th dùng bi n pháp x lý h t gi ng b ng nư c nóng 540C trong 10 phút ho c x lý b ng thu c di t n m r i ñãi s ch ñem cho thóc n y m mvà gieo. Trong trư ng h p c n thi t có th phun thu c tr n m như: New Hinosan 30EC (1,2 l/ha); Kitazin 50EC (1 - 1,5 l/ha); Rovral 50WP (0,1 - 0,2%); Zineb 80 WP (1kg/ha). 16 Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------
8. B nh g ch nâu [Cercospora Janseana (Racib) O. Const.] B nh ph bi n trên lúa các vùng tr ng lúa trong nư c và trên th gi i. Trên các gi ng nhi m có th b b nh n ng, thi t h i t i 40% năng su t (Over Water, 1960). 8.1. Tri u ch ng b nh: B nh h i ch y u trên phi n lá (có khi b và v h t). V t b nh là nh ng s c ng n như m t nét gh ch bút chì d c theo gân lá dài 2 – 10 mm, r ng 1 – 2 mm, có màu nâu nh t ho c s m tuỳ theo gi ng. 8.2. Nguyên nhân gây b nh: N m gây b nh t o ra trên v t b nh nhi u bào t phân sinh hình dùi tr ng dài, thon m t ñ u, ña bào không màu, kích thư c t 20 – 60 x 5 µm. N m có nhi u ch ng nòi khác nhau các vùng sinh thái. Cách phát hi n b nh trên h t gi ng b ng phương pháp gi y l c m, ki m tra sau 7 ngày. 8.3. ð c ñi m phát sinh phát tri n: B nh phát sinh mu n, thư ng phát tri n m nh vào th i kỳ lúa tr , n hoa. B nh h i trên c lá già, lá non. N m b o t n trên h t gi ng. 8.4. Bi n pháp phòng tr : S d ng gi ng kháng b nh. Ch x lý h t gi ng ho c phun thu c trên ñ ng ru ng như các b nh ñ m nâu, tiêm l a trong trư ng h p r t c n thi t. Có th dùng các thu c như Dithane M – 45, Carbendazim 0,2%, Bonazan 100 DD, Cyproconazole (0,3 – 04 lít/ha) ho c Tilt super 300 ND (0,3 lít/ha n ng ñ 0,1%). 9. B nh vân nâu lá lúa [Microdochium oryzae Samuels] 9.1. Tri u ch ng b nh: B nh h i ch y u trên các lá già, các lá có chót lá ch m m t ru ng nư c. V t b nh t o thành nhi u ñư ng vân vòng cung n i ti p nhau loen r ng ra, b t ñ u t chót lá loen r ng vào gi a phi n lá ho c b t ñ u t mép lá loen r ng vào trong. Các ñư ng vân vòng cung có màu nâu, nâu nh t, chi u dài 1 – 5 cm, chi u r ng 0,5 – 1 cm (chi m c chi u r ng phi n lá). Cu i cùng lá lúa b khô táp g i là b ng lá lúa. Trên b lá t o ra nh ng ñ m nh hình b u d c, hình ch nh t, màu nâu ñ , tím ñen, v sau v t ñ m to d n chuy n sang màu nâu, xám. B nh có th h i trên c bông và trên h t làm bi n ñ i màu v h t. B nh làm gi m 20 – 30% năng su t lúa. 9.2. Nguyên nhân gây b nh: N m có s i ña bào, t n n m d y x p màu tr ng m c nhanh trên môi trư ng. Bào t phân sinh hình trăng khuy t cong có 1 – 3 ngăn ngang nhưng thông thư ng là 2 t bào, không màu (khi t l i thành hình kh i bào t có màu h ng nh t). 17 Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------
9.3. ð c ñi m phát sinh, phát tri n b nh: B nh thư ng xu t hi n vào th i kù cây lúa ñang sinh trư ng, t giai ño n lúa con gái, ñ ng cái ñ n ñòng tr (h i trên lá) thư ng vào tháng 3 – 4 tr ñi (v lúa xuân) và tháng 8 – 9 (v lúa mùa), trong ñi u ki n nhi t ñ tương ñ i cao, tăng d n và có n ng, nh t là nh ng ru ng có nư c. N m b nh b o t n trên tàn dư lá b nh và trên h t gi ng m t th i gian lâu dài, có khi t i 11 năm (Mathur & Neergaard, 1985). Bi n pháp phòng tr : Phun thu c và x lý h t gi ng b ng Dithane M – 45, Carbendazim (Bavistin) ho c Benlat 1,5 – 3 g/kg h t. 10. B nh th i b [Sarocladium oryzae (Sawada) Gams & Hawks.] ðây là m t lo i b nh r t ph bi n châu Á, châu Phi và châu M . Ngày càng tr thành m t b nh ch y u gây h i ñáng k trên các gi ng lúa m i ðông Nam Á và Vi t Nam. M c ñ thi t h i do b nh gây ra t 9,6 – 28,5% năng su t tuỳ theo gi ng lúa và vùng s n xu t. 10.1. Tri u ch ng b nh: B nh xu t trên b lá ñòng vào th i cu i sinh trư ng c a cây. Trên b thư ng có nhi u v t ñ m to, không có hình d ng nh t ñ nh, không ñ u, màu nâu vi n ngoài, bên trong màu nâu xám. Kích thư c v t b nh có chi u dài 0,5 – 1,5 cm, d n d n loen r ng ra bao quanh c b ñòng do nhi u v t liên k t v i nhau, làm ngh n ñòng không tr thoát ho c ch m t ph n bông lúa tr ra ngoài. B nh làm cho bông lúa ít h t, h t lép l ng nhi u, gi m năng su t rõ r t, m t s h t ch c t l n y m mth p và hàm lư ng protein gi m 8 – 22%, bi n ñ i màu nh t. H t gi ng có th b nhi m b nh. 10.2. Nguyên nhân gây b nh: trên v t b nh và m t trong khi bóc b lá ñòng b n m có th có m t l p n m tr ng m c ra khi tr i mưa m, ñó là n m b nh Sarocladium oryzae (Sawada) Gams & Hawks. T n n m màu tr ng, ña bào. Cành bào t dài có 3 – 4 nhánh. Bào t hình b u d c dài, hình tr hai ñ u tròn, không m u, kích thư c nh t 3 – 9 x 0,8 – 2,5 µm. 10.3. ð c ñi m phát sinh phát tri n: B nh phát sinh t giai ño n lúa ñ nhánh ñ n ñòng tr . B nh phát tri n m nh cu i th i kỳ sinh trư ng trên b ñòng, thư ng they ru ng th p trũng. N m xâm nhi m vào cây qua các v t thương cơ gi i và qua l khí kh ng. Bào t n m ñư c gió truy n ñi xa, lây lan b nh trên di n r ng. B nh càng n ng trên nh ng ru ng có sâu ñ c thân lúa gây h i và trong tình tr ng cây sinh trư ng dinh dư ng m t cân ñ i, nhi u mưa, m ñ cao và nhi t ñ cao 25 – 300C. 10.4. Bi n pháp phòng tr : Th c hi n các bi n pháp v sinh ñ ng ru ng, k thu t chăm sóc, bón phân, ch ñ tư i nư c h p lý, c i t o ru ng trũng. Trong trư ng h p c n thi t có th x lý h t gi ng 18 Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------
ho c phun thu c. Có th dùng thu c Benlat C, Dithane M – 45, Tilt super 300 ND ñ phun. 11. B NH KHÔ V N H I NGÔ [Rhizoctonia solani Kuhn] B nh khô v n là b nh n m quan tr ng nh t trên các gi ng ngô m i hi n nay ñang tr ng r ng rãi kh p các mi n tr ng ngô nư c ta. Tuỳ theo m c ñ b b nh năng su t ngô trung bình b gi m t 20 - 40%. Cây ngô b b nh có v t b nh leo cao t i b p, bông c thì tác h i r t l n có th làm m t năng su t 70% và hơn th n a. 11.1. Tri u ch ng b nh B nh h i trên các b ph n phi n lá, b lá, thân và b p ngô t o ra các v t b nh l n màu xám tro, loang l ñ m v n da h , hình d ng b t ñ nh như d ng ñám mây. V t b nh lan t các b ph n phía g c cây lên t i áo b p và b p ngô, bông c làm cây, lá úa vàng tàn l i, khô ch t b p th i khô. V t b nh khô v n ngô cũng tương t v t b nh khô v n h i trên lúa. 11.2. Nguyên nhân gây b nh B nh do n m Rhizoctonia solani Kuhn gây ra, thu c l p N m Trơ (Mycelia sterilia); giai ño n h u tính là Thanatephorus cucumeris (Frank) Donk thu c l p N m ð m. N m này là loài n m ña th c có ph ký ch r t r ng (lúa, ngô, khoai tây, thu c lá, l c, cà chua, bông, c i b p, ñ u ñ , bèo tây,....) nhưng loài n m này có r t nhi u ch ng lo i các nhóm liên h p AG (Anatomis group) khác nhau khi h i trên các cây tr ng khác nhau. Nh ng m u khô v n h i ngô (Hà Tây, Hà N i, Thanh Hoá, ....) ñã xác ñ nh ñư c n m gây b nh thu c nhóm AG1- type 1 (AG1- 1A) theo h th ng giám ñ nh Rhizoctonia solani c a Baruch Such và c ng tác viên năm 1998. Chúng là lo i có h ch tương ñ i l n 1,1 - 2,6mm, màu nâu không ñ ng ñ u, d ng tròn, s i n m có t c ñ sinh trư ng nhanh kho ng 30mm/ngày trên môi trư ng PDA nhi t ñ cao 28 - 300C. Các ngu n n m trên ngô có th lây b nh chéo trên lúa và ngư c l i t lúa trên ngô. T l phát b nh cao, t l ti m d c ng n 4 - 5 ngày. Ngu n b nh t n t i ch y u trên tàn dư cây b nh, trong ñ t d ng h ch n m có s c s ng lâu dài trên m t năm. 11.3. ð c ñi m phát sinh, phát tri n b nh B nh gây h i các v ngô ñông, xuân và hè thu. v ngô xuân b nh h i n ng thư ng phát sinh vào th i kỳ 6 - 7 lá, sau ñó phát tri n m nh tăng nhanh t l b nh vào th i kỳ ra b p ñ n thu ho ch làm khô ch t cây con, ho c th i h ng b p ngô. B nh h i nghiêm tr ng trên các gi ng ngô m i như LVN - 10, DK - 888, Bioseed 9681,v.v..... Các y u t th i v , ch ñ tư i nư c, m c bón phân ñ m, m t ñ gieo tr ng ñ u có nh hư ng t i m c ñ nhi m b nh khô v n trên ngô. Th i v gieo mu n (v xuân), tư i nhi u, bón phân ñ m quá nhi u (trên 12 kg N/sào B c b ), m t ñ tr ng d y (> 2.500 cây/sào B c b ) ñ u có th nhi m b nh khô v n m c cao hơn so v i th i v gieo s m, bón ñ m v a ph i, cân ñ i và tr ng m t ñ th p hơn (1.700 cây/sào). 19 Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------
11.4. Bi n pháp phòng tr Ch c l c tr ng nh ng gi ng ngô ít nhi m b nh, h t gi ng t t, gieo ñúng th i v . M t ñ tr ng v a ph i, không tr ng quá d y, tránh úng ñ ng nư c. V sinh ñ ng ru ng, thu d n tiêu hu các tàn dư thân lá cây ngô b nh sau thu ho ch. Làm ñ t, ngâm nư c ru ng ñ di t tr ngu n b nh là h ch n m và tàn dư trong ñ t. Khi b nh xu t hi n có th phun thu c Validacin 5SL (1,5 l/ha); Tilt super 300ND 0,1% ( 0,4 l/ha); Rovral 50WP - 0,2% (1,5 kg/ha). Phun 2 - 3 l n cách nhau 10 ngày, k t h p t a bóc lá b nh khô ch t trên cây. Bón ch ph m Trichoderma vào ñ t trư c khi gieo tr ng ho c pha nư c tư i g c sau khi cây con ñã m c, phun vào g c, m t ñ t và cây con khi ch m có b nh trên ñ ng ru ng. 12. B NH G S T H I NGÔ [Puccinia maydis Ber.] 12.1. Tri u ch ng b nh B nh h i ch y u phi n lá, có khi b lá và áo b p. V t b nh lúc ñ u r t nh ch là m t ch m vàng trong, x p không có tr t t , khó phát hi n, nhưng v sau to d n, v t vàng nh t t o ra các v t ñ m n i (1mm), t bào bi u bì n t v , ch a m t kh i b t nâu ñ , vàng g ch non, ñó là giai ño n hình thành bào t h . ð n cu i giai ño n sinh trư ng c a ngô, trên lá b nh có th xu t hi n m t s v t b nh là nh ng n i màu ñen, ñó là giai ño n hình thành các bào t ñông. V t b nh thư ng d y ñ c trên lá d làm lá cháy khô. 12.2. Nguyên nhân gây b nh B nh g s t do n m Puccinia maydis Ber. gây ra thu c b Uredinales, l p N m ð m. Trên cây ngô n m phát tri n hai giai ño n chính: bào t h và bào t ñông. Trong m t s trư ng h p, giai ño n bào t xuân hình thành trên cây chua me ñ t (Oxalis), thư ng là loài P. polysora. Bào t h ñơn bào, hình c u ho c hình b u d c, màu vàng nâu, có v dày g n gai nh ; bào t ñông thon dài có hai t bào, v dày có màu nâu, có cu ng dài màu nâu. 12.3. ð c ñi m phát sinh, phát tri n b nh B nh phát tri n m nh trong ñi u ki n th i ti t ôn hoà, nhi t ñ trung bình, có mưa. Bào t h có th t n t i lâu dài trên tàn dư lá b nh ru ng và trên h t qua năm, bào t h n y m m nhi t ñ 14 - 320C nhưng thích h p nh t là 17 - 180C trong ñi u ki n có ñ m bão hoà, sau khi xâm nh p kho ng m t tu n l có th xu t hi n v t b nh v i bào t m i, t ñó l i lây lan r ng ra nhi u ñ t k ti p trong th i kỳ sinh trư ng c a cây ngô. Ngô xuân hè và hè thu b b nh n ng hơn mi n trung du, mi n núi trên các gi ng ngô m i nh p n i và ngô lai, vào cu i v b nh có th phát tri n m nh trên toàn cây làm lá nh và cây l i, b p nh ñi r t nhi u. Các gi ng ngô ñư ng, ngô n p thư ng b b nh n ng hơn các gi ng ngô ñá, ngô răng ng a. M t vài gi ng nh p n i có th ít b b nh hơn nh ng gi ng ngô ñ a phương. Gi ng LVN - 10, LVN 4, DK - 999, DK - 888, n p tr ng ñ a phương, t ñ , Bioseed tr ng Hà 20 Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------