Bổ sung một loài thuộc chi gió khơi-Lepisanthes Blume (Họ bồ hòn-Sapindaceae Juss.) cho hệ thực vật Việt Nam

27(4): 46-49 T¹p chÝ Sinh häc 12-2005<br /> <br /> <br /> <br /> Bæ sung mét loµi thuéc chi giã kh¬i-Lepisanthes Blume<br /> (Hä bå hßn-Sapindaceae Juss.) cho hÖ thùc vËt ViÖt Nam<br /> <br /> Hµ Minh T©m<br /> <br /> Tr−êng ®¹i häc S− ph¹m Hµ Néi 2<br /> NguyÔn Kh¾c Kh«i, Vò Xu©n Ph−¬ng<br /> <br /> ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt<br /> <br /> Trªn thÕ giíi, chi Lepisanthes Blume D−íi ®©y lµ mét sè th«ng tin vÒ chi Lepisanthes<br /> (Sapindaceae Juss.) cã 24 loµi, ph©n bè ë kh¾p Blume vµ loµi L. unilocularis Leenh.:<br /> c¸c vïng nhiÖt ®íi cña ch©u Phi, Ma®agaxca,<br /> Nam ¸ vµ §«ng Nam ¸, tõ Xri Lanca tíi Trung LEPISANTHES Blume-Giã kh¬i,<br /> Quèc, qua vïng Malesia tíi vïng T©y B¾c L©n hïng<br /> ¤xtr©ylia. Theo Lecomte (1912), Gagnepain<br /> (1950), Ph¹m Hoµng Hé (2000), TrÇn Kim Liªn Blume, 1825. Bijdr. 5: 237; H. Lecomte,<br /> & Hµ Minh T©m (2003)..., ë ViÖt Nam chi nµy 1912. Fl. Gen. Indoch. 1: 1016; Leenh. 1969.<br /> cã 6 loµi lµ: L. amplifolia, (Pierre) Leenh., L. Blumea, 17: 33; H. S. Lo & T. C. Chen, 1985.<br /> banaensis Gagnep., L. fruticosa (Roxb.) Leenh., Fl. Reip. Pop. Sin. 47(1): 22; Leenh. 1994. Fl.<br /> L. rubiginosa (Roxb.) Leenh., L. senegalensis Mal. I. 11: 627; Welzen, 1999. Fl. Thail. 7(1):<br /> (Poir.) Leenh. vµ L. tetraphylla (Vahl) Radlk. 212; T. K. Liªn & H. M. T©m, 2003. Checklist<br /> Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu c¸c mÉu vËt Pl. Sp. Vietn. 2: 1020. - Aphania Blume, 1825.<br /> thuéc chi Lepisanthes Blume, chóng t«i ®Q kiÓm Bijdr. 5: 236. - Erioglossum Blume, 1825. Bijdr.<br /> tra vµ x¸c ®Þnh mÉu mang sè hiÖu Vò Dòng 36 5: 229. - Otophora Blume, 1847. Rumphia, 3:<br /> (thu t¹i An Héi, An Khª, Gia Lai, ngµy 142. - Otolepis Turcz. 1848. Bull. Soc. Nat.<br /> 19/8/1979) thuéc loµi Lepisanthes unilocularis Mosc. 21: 572, fig. 2b, 3a. -Hemigyrosa Blume,<br /> Leenh. Kh¸c biÖt râ nhÊt cña loµi nµy víi tÊt c¶ 1850. Rumphia, 3: 165.<br /> c¸c loµi kh¸c trong chi lµ bÇu vµ qu¶ lu«n cã 1 C©y gç hoÆc c©y bôi. C¸c bé phËn non<br /> «. th−êng cã l«ng ®¬n, Ýt khi nh½n hoµn toµn. L¸<br /> Cho ®Õn nay, L. unilocularis míi chØ ®−îc kÐp l«ng chim ch½n hoÆc lÎ, gåm 1-40 ®«i l¸<br /> ph¸t hiÖn ë ®¶o H¶i Nam, Trung Quèc. Nh− chÐt, hiÕm khi chØ cã 1 l¸ chÐt; cuèng chung vµ<br /> vËy, viÖc ph¸t hiÖn loµi nµy ë ViÖt Nam kh«ng cuèng l¸ cã hoÆc kh«ng cã c¸nh; cã hoÆc kh«ng<br /> nh÷ng bæ sung cho hÖ thùc vËt cña n−íc ta 1 cã l¸ kÌm gi¶. L¸ chÐt mäc ®èi hoÆc mäc c¸ch;<br /> loµi c©y hiÕm gÆp mµ cßn cung cÊp dÉn liÖu míi gèc c©n hoÆc lÖch; mÐp nguyªn; hai mÆt l¸<br /> vÒ sù ph©n bè cña chóng. Ngoµi ra, Leenhouts th−êng cã l«ng, kh«ng cã lç tuyÕn; g©n bªn kÐo<br /> c«ng bè loµi nµy n¨m 1969 dùa vµo mÉu S. K. dµi tíi gÇn mÐp hoÆc vÊn hîp. Côm hoa d¹ng<br /> Lau 5773 chØ cã qu¶; tõ ®ã ®Õn nay, ch−a cã t¸c chïy, th−êng ph©n nh¸nh, mäc ë n¸ch l¸ gÇn<br /> gi¶ nµo t×m ®−îc mÉu cã hoa v× vËy c«ng tr×nh ®Ønh cµnh, ë ®Ønh cµnh hoÆc ë phÇn th©n kh«ng<br /> cña chóng t«i cßn bæ sung cho b¶n m« t¶ gèc mang l¸, th−êng cã l«ng. L¸ b¾c vµ l¸ b¾c nhá<br /> cña Leenhouts mét sè th«ng tin vÒ hoa cña loµi h×nh m¸c, h×nh trøng hoÆc h×nh ®−êng. Hoa gi¶<br /> nµy. t¹p tÝnh (pseudomixis) [C©y cã hoa “gi¶ t¹p<br /> <br /> <br /> <br /> C«ng tr×nh ®−îc hç trî vÒ kinh phÝ cña Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu c¬ b¶n.<br /> 46<br /> tÝnh” (pseudomixis) lµ c©y cã kiÓu hoa kh¸ ®Æc cuèng ng¾n, chia thïy hoÆc kh«ng, (1-)2-3(-4)<br /> biÖt: c¸c thµnh phÇn cña hoa gièng hÖt hoa «, th−êng cã l«ng; mçi « chøa 1 noQn; cã vßi<br /> l−ìng tÝnh, nh−ng chøc n¨ng cña hoa lµ ®¬n tÝnh nhôy hoÆc kh«ng; nóm nhôy h×nh cÇu hoÆc d¹ng<br /> (ë hoa mang tÝnh ®ùc th× bao phÊn cã h¹t phÊn vßm cñ hµnh, ®«i khi h¬i chia thïy. Qu¶ h¹ch,<br /> vµ më ®−îc, cßn bé nhôy kh«ng t¹o qu¶; ë hoa h¬i cã thïy hoÆc xÎ s©u thµnh 2-3 gi¶ ph©n qu¶<br /> mang tÝnh c¸i bao phÊn kh«ng cã h¹t phÊn vµ (pseudofruitlet) [KiÓu qu¶ xÎ s©u thµnh c¸c “gi¶<br /> kh«ng më, cßn bé nhôy ph¸t triÓn thµnh qu¶). ph©n qu¶” (pseudofruitlet) lµ kiÓu qu¶ ®Æc tr−ng<br /> ThuËt ng÷ “gi¶ t¹p tÝnh” do NguyÔn TiÕn B©n ®Ò cho hä Sapindaceae (nh− ë V¶i, NhQn, Ch«m<br /> xuÊt], cïng gèc, ®Òu. §µi rêi, gåm 4-5(-6) l¸ ch«m, v.v…) vµ mét sè hä kh¸c (vÝ dô<br /> ®µi, xÕp lîp, 1-2 l¸ phÝa ngoµi (th−êng h×nh Ochnaceae); ë chóng cã bé nhôy hîp, nh−ng khi<br /> trßn) nhá h¬n nh÷ng l¸ bªn trong (th−êng h×nh thµnh qu¶ chØ phÇn bÇu ph¸t triÓn thµnh c¸c<br /> trøng réng hoÆc h×nh thu«n). C¸nh hoa 4-5(-6); ph©n qu¶ vµ kh«ng cã dÊu vÕt cña vßi nhôy ë<br /> th−êng h×nh trøng ng−îc ®Õn h×nh th×a, ng¾n ®Ønh. ThuËt ng÷ “gi¶ ph©n qu¶” do NguyÔn TiÕn<br /> h¬n hoÆc dµi h¬n ®µi; gèc c¸nh hoa th−êng cã B©n ®Ò xuÊt], Ýt khi nguyªn; vá qu¶ máng hoÆc<br /> cùa, mÆt trong cã 1 v¶y, ®«i khi gièng nh− mét dµy, nh½n hoÆc h¬i cã nèt, cã l«ng hoÆc kh«ng<br /> vµnh rËm l«ng hoÆc 1 ®«i thïy tai nhá; v¶y cã cã l«ng. H¹t h×nh bÇu dôc hoÆc h×nh trøng, hai<br /> mµo hoÆc kh«ng. TriÒn tuyÕn mËt h×nh vµnh bªn th−êng h¬i dÑp, mµu x¸m hoÆc mµu ®en,<br /> khuyªn, nguyªn th−êng h¬i chia thïy hoÆc ng¾t nh½n hoÆc thØnh tho¶ng cã rËm l«ng; rèn h¹t gÇn<br /> quQng. NhÞ (4-)8(-18), th−êng kh«ng thß khái h×nh trßn; kh«ng cã tö y.<br /> trµng ë hoa ®ùc; chØ nhÞ th−êng nhiÒu l«ng; bao<br /> phÊn h×nh bÇu dôc hoÆc h×nh thu«n, ®Ýnh gèc, Typus: Lepisanthes montana Blume [=<br /> nh½n hoÆc cã l«ng. BÇu kh«ng cuèng hoÆc cã Lepisanthes tetraphylla (Vahl) Radlk.]<br /> <br /> Kho¸ §Þnh lo¹i c¸c loµi thuéc chi Lepisanthes Blume ®; biÕt ë ViÖt Nam<br /> <br /> <br /> 1A. Trµng ng¾n h¬n ®µi. ChØ nhÞ ng¾n h¬n bao phÊn. Lu«n cã l¸ kÌm gi¶ tån t¹i. (Subgen.1.<br /> Otophora).<br /> 2A. BÇu vµ qu¶ lu«n cã 1 «. L¸ kÐp l«ng chim lÎ.................................................. 1. L. unilocularis<br /> 2B. BÇu vµ qu¶ cã 2-3(-4) «. L¸ kÐp l«ng chim ch½n (thØnh tho¶ng tr«ng nh− lÎ do 1 l¸<br /> chÐt ®Ønh tiªu gi¶m m¹nh).<br /> 3A. L¸ kÌm gi¶ cã g©n ch©n vÞt hoÆc m¹ng l−íi, hiÕm khi cã g©n l«ng chim. C¸nh hoa cã 2 tai<br /> hoÆc 1 v¶y nhá uèn ng−îc............................................................................... 2. L. fructicosa<br /> 3B. L¸ kÌm gi¶ cã g©n l«ng chim. C¸nh hoa cã 1 v¶y to, v¶y cã 3 gãc ................3. L. amplifolia<br /> 1B. Trµng dµi b»ng hoÆc dµi h¬n ®µi. ChØ nhÞ dµi b»ng hoÆc dµi h¬n bao phÊn. HiÕm khi cã l¸ kÌm<br /> gi¶ sím rông (xem L. seneganensis).<br /> 4A. Trµng dµi b»ng ®µi. ThØnh tho¶ng cã l¸ kÌm gi¶ nh−ng sím rông (Subgen.2. Aphania) .......<br /> ......................................................................................................................4. L. senegalensis<br /> 4B. Trµng dµi h¬n ®µi. Kh«ng cã l¸ kÌm gi¶.<br /> 5A. Qu¶ xÎ s©u thµnh gi¶ ph©n qu¶. C¶ hai mÆt l¸ chÐt cã l«ng, nhÊt lµ ë g©n chÝnh vµ g©n bªn.<br /> Côm hoa ë ®Ønh vµ n¸ch l¸ gÇn ®Ønh (Subgen.3. Erioglossum) ...........5. L. rubiginosa<br /> 5B. Qu¶ th−êng chØ cã gê. L¸ chÐt hÇu nh− kh«ng cã l«ng. Côm hoa ë cµnh kh«ng mang l¸ hoÆc<br /> ë n¸ch l¸, hiÕm khi ë ®Ønh (Subgen.4. Lepisanthes).<br /> 6A. NhÞ 10-13. Gèc côm hoa cã nh¸nh mäc ®èi ch÷ thËp. ................................. 6. L. banaensis<br /> 6B. NhÞ th−êng 8. Côm hoa kh«ng cã nh¸nh mäc ®èi ch÷ thËp.........................7. L. tetraphylla<br /> 47<br />  Lepisanthes unilocularis Leenh.<br /> 1. cµnh mang hoa vµ qu¶; 2. mÆt ngoµi c¸nh hoa; 3. mÆt trong c¸nh hoa;<br /> 4. mÆt trong vÈy; 5. nhÞ; 6. bÇu (bæ däc); 7. bÇu (c¾t ngang).<br /> (h×nh vÏ theo mÉu Vò Dòng 36, HN)<br /> <br /> Lepisanthes unilocularis Leenh. - Qu¶ má, long., 0.8-1.2 mm lat., glabrum; stylus brevis,<br /> Giã kh¬i mét « graber; stigma grabrum, subcapitatum.<br /> C©y bôi cao 1,5 m. Cµnh mang hoa cã lç vá<br /> Leenh. 1969. Blumea, 17: 73, emend. H. M. (b× khæng) th−a vµ mê, nhiÒu l«ng mµu vµng<br /> Tam (flos). - Otophora unilocularis (Leenh.) H. nh¹t. L¸ kÐp l«ng chim lÎ, gåm 9-12 ®«i l¸ chÐt;<br /> S. Lo, 1974. Fl. Hainan. 3: 575; H. S. Lo & T. C. cuèng l¸ dµi 0-3 mm, cã rQnh, nhiÒu l«ng; trôc<br /> Chen, 1985. Fl. Reip. Pop. Sin. 47(1): 26. l¸ dµi 4-17 cm, cã rQnh, nhiÒu l«ng. L¸ kÌm gi¶<br /> Descriptio addenda (flos): Inflorescentia kh«ng cã cuèng, ®Ýnh s¸t gèc l¸, h×nh tim, chãp<br /> long 30-40 cm, sparse pubescentia. Bractea nhän, kÝch th−íc cì 1,2-3,2 × 0,8-1,5 cm, g©n<br /> lanceolata, 1.5 mm long., margine pubescentes. h×nh l«ng chim. L¸ chÐt mäc ®èi hoÆc mäc<br /> Flos: sepal 5, imbricata, glabra, dimorpha, c¸ch, th−êng kh«ng cã cuèng (hiÕm khi cã<br /> exteriora 2 ovata vel elliptica, 1 mm long., 0.8 cuèng dµi 3 mm), h×nh bÇu dôc hoÆc h×nh m¸c,<br /> mm lat.; interiola 3 suborbiculata, 1.5-2.2 mm cì 2-5 × 0,5-1,8 cm; chãp nhän hoÆc tï; gèc<br /> long.; petala 4, elliptica vel suborbiculata, 1-1.4 th−êng gÇn h×nh tim (râ ë nh÷ng l¸ chÐt phÝa<br /> mm long., 0.7-1.1 mm lat.; unguiculatus 0.25 d−íi), lÖch; mÆt trªn th−êng kh«ng cã l«ng,<br /> mm celsus; exteriora sparse pubescenta, intus hiÕm khi cã l«ng ë gèc g©n chÝnh, cã nèt mµu<br /> supra basin squamata; squama 4 loba, intus tr¾ng ch×m trong phiÕn l¸; mÆt d−íi kh«ng cã<br /> sparse pubescenta; discus glabrer; stamina 7-8; l«ng, cã nèt mµu tr¾ng râ h¬n ë mÆt trªn; g©n<br /> filamentum 0.2-0.4 mm long, pilosum; antheria chÝnh næi lªn ë c¶ mÆt trªn; g©n bªn 6-8 ®«i, vÊn<br /> basifixa, 0.5-0.7 mm long., glabra; ovarium hîp ë gÇn mÐp; g©n phô ph¸t triÓn m¹nh, th−êng<br /> sessile, 1 lobe, ovatum vel ellipticum, 1-2 mm nèi víi g©n bªn; g©n m¹ng d¹ng l−íi, râ ë mÆt<br /> 48<br /> d−íi. Côm hoa h×nh chuú m¶nh, mäc ë ®Ønh rõng, n¬i ®Êt kh« vµ nhiÒu c¸t.<br /> cµnh, dµi tíi 30-40 cm, cã l«ng th−a. L¸ b¾c Ph©n bè: Gia Lai (An Khª). Cßn cã ë Trung<br /> h×nh m¸c, dµi 1,5 mm, cã l«ng ë mÐp; cuèng Quèc (H¶i Nam).<br /> hoa kh«ng cã l«ng. Hoa cã 5 l¸ ®µi, rêi, xÕp lîp,<br /> c¶ hai mÆt ®Òu kh«ng cã l«ng; 2 l¸ bªn ngoµi MÉu nghiªn cøu: Gia Lai, Vò Dòng 36<br /> h×nh trøng hoÆc bÇu dôc, cì 1 × 0,8 mm; 3 l¸ (HN).<br /> bªn trong gÇn trßn, lâm, cì 1,5-2,2 mm, mÐp<br /> tr«ng nh− c¸nh hoa vµ cã tua; c¸nh hoa 4, nhá Tµi liÖu tham kh¶o<br /> h¬n l¸ ®µi, h×nh bÇu dôc hoÆc gÇn trßn, cì 1-1,4<br /> 1. Gagnepain F., 1950: Suppl. Flore GÐnÐrale<br /> × 0,7-1,1 mm, cùa cao tíi 0,25 mm; mÆt ngoµi<br /> cã 1 vµi l«ng ë cùa vµ nöa d−íi c¸nh hoa; mÆt de l'.Indochine, I (4): 915-989, Paris.<br /> trong kh«ng cã l«ng, gèc cã 1 v¶y nhá; v¶y h¬i 2. Ph¹m Hoµng Hé, 2000: C©y cá ViÖt Nam,<br /> cã thuú hoÆc cã 4 thïy, cã l«ng dµi vµ th−a; II: 318-320, Nxb. TrÎ, Tp. Hå ChÝ Minh.<br /> triÒn kh«ng cã l«ng; nhÞ 7-8; chØ nhÞ dµi 0,2-0,4 3. Lecomte H., 1912: Flore GÐnÐrale de l'.<br /> mm, nhiÒu l«ng; bao phÊn dµi 0,5-0,7 mm, Indochine, 1: 1001-1053, Paris.<br /> kh«ng cã l«ng; bÇu kh«ng cã cuèng, 1 «, 1<br /> noQn, h×nh trøng hoÆc h×nh bÇu dôc, cì 1-2 × 4. Leenhouts P. W., 1969: Blumea, 17(1): 33-89.<br /> 0,8-1,2 mm, kh«ng cã l«ng; vßi nhôy rÊt ng¾n, 5. Leenhouts P. W., 1994: Flora Malesiana, I,<br /> kh«ng cã l«ng; nóm nhôy nguyªn, gÇn h×nh ®Çu, 11(3): 627-653, Leiden, Netherlands.<br /> kh«ng cã l«ng. Cuèng qu¶ dµi 2 mm, kh«ng cã 6. TrÇn Kim Liªn & Hµ Minh T©m, 2003:<br /> l«ng. Qu¶ h×nh bÇu dôc, cì 1,3 × 0,5 cm, kh«ng Danh lôc c¸c loµi thùc vËt ViÖt Nam, 2:<br /> cã l«ng, mçi qu¶ chøa 1 h¹t. H¹t mµu n©u, cì 1020-1022, Nxb. N«ng nghiÖp, Hµ Néi.<br /> 0,8 × 4-5 mm; rèn h¹t trßn.<br /> 7. Lo H. S. & Chen T. C., 1985: Flora<br /> Loc. class.: China, Hainan. Typus: S. K. Lau Reipublicae Popularis Sinicae, 47 (1): 26,<br /> 5773 (A). Peikin.<br /> Sinh häc vµ sinh th¸i: Ra hoa vµo th¸ng 6- 8. Pierre L., 1895: Flore forestiÌre de la<br /> 8; qu¶ chÝn vµo th¸ng 9, 3. Mäc hoang trong Cochinchine: 325B-331B, Paris.<br /> <br /> <br /> A new Record of the genus Lepisanthes Blume<br /> (Sapindaceae Juss.) for the flora of Vietnam<br /> <br /> Ha Minh Tam, Nguyen Khac Khoi, Vu Xuan Phuong<br /> <br /> Summary<br /> <br /> The genus Lepisanthes Blume (Sapindaceae Juss.) has 24 species distributing in tropical Africa,<br /> Madagascar, S and SE Asia from Sri Lanka to Hainan (China), Malesian area and NW Australia. According to<br /> Pierre (1895), Lecomte (1912), Gagnepain (1950), Pham Hoang Ho (2000), Tran Kim Lien & Ha Minh Tam<br /> (2003)..., in Vietnam, the genus Lepisanthes have 6 species: Lepisanthes amplifolia (Pierre) Leenh.,<br /> Lepisanthes banaensis Gagnep., Lepisanthes fruticosa (Roxb.) Leenh., Lepisanthes rubiginosa (Roxb.)<br /> Leenh., Lepisanthes senegalensis (Poir.) Leenh. and Lepisanthes tetraphylla (Vahl) Radlk. During the study<br /> of the specimen Vu Dung 36 collected in Gialai province (Ankhe), we have identified that it is Lepisanthes<br /> unilocularis Leenh., a new record for the flora of Vietnam.<br /> The clearest difference between Lepisanthes unilocularis and all other species of the genus Lepisanthes is<br /> in ovary and fruit. The ovary and fruit of Lepisanthes unilocularis always has one loculas while the ovary and<br /> fruit of other species of the genus Lepisanthes often has 2-3(-4) loculi.<br /> In this article, we add some informations of the flower chracteristics for Leenhouts’description.<br /> <br /> Ngµy nhËn bµi: 1-6-2005<br /> 49<br />