Câu hỏi và hướng dẫn ôn tập môn lịch sử triết học - phần Phương Tây

Chia sẻ: Nguyễn Đình Thuật Thuật | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:56

Thêm vào BST

Báo xấu

249
lượt xem 45
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu "Câu hỏi và hướng dẫn ôn tập môn lịch sử triết học - phần phương Tây" dành cho thí sinh thi tuyển cao học, NCS chuyên ngành Triết học ôn tập, với các câu hỏi phần triết học phương Tây như: trình bày khái quát và đánh giá các hình thức lịch sử cơ bản của chủ nghĩa duy duy vật; trình bày khái quát và đánh giá các hình thức lịch sử của phép biện chứng;...Chúc bạn học tốt.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Câu hỏi và hướng dẫn ôn tập môn lịch sử triết học - phần Phương Tây

CÂU H ỎI VÀ HƯỚNG DẪN ÔN TẬP MÔN LỊCH SỬ TRIẾT HỌC – PHẦN PHƯƠNG TÂY ( dành cho thí sinh thi tuyển cao học, NCS chuyên ngành Triết học) 1. Trình bày khái quát và đánh giá các hình thức l ịch sử c ơ b ản của chủ nghĩa duy duy vật Trong quaù trình phaùt sinh vaø phaùt trieån cuûa mình chuû nghóa duy vaät traûi qua caùc hình thöùc cô baûn sau : 1. Chuû nghóa duy vaät chaát phaùc, ngaâ y thô (øCNDV töï phaùt , xeùt theo cô sôû, quá trình hình thành laãn trình ñoä cuûa noù) taïi caùc nöôùc phöông Ñoâng(AÁn Ñoä, Trung Quoác…) vaø Hy Laïp, La Maõ coå ñaïi laø hình thöùc ñaàu tieân cuûa chuû nghóa duy vaät. Caùc nhaø trieát hoïc böôùc ñaàu vöôït qua theá giôùi quan huyeàn thoaïi, maøthaàn thoaïi laø haït nhaân cuûa noù, giaûi thích nguyeân nhaân theá giôùi töø chính caùc yeáu toá vaät chaát saün coù cuûa theá giôùi (ñaát, nöôùc, luûa, khoâng khí…), xem xeùt söï hình thaønh cuûa caùc söï vaät moät caùch töï thaân . Đạt được thành quả đó là nhờ chủ nghĩa duy vật ngay từ khi mới ra đời đã có mối liên hệ hữu cơ với sự phát triển khoa học , nhất là khoa học tự nhiên, dù đang còn ở trong tình trạng tản m ạn, s ơ khai, ch ưa chuyên bi ệt hóa. Tính chaát aáu tró (chất phác, ngây thơ) cuûa chuû nghóa duy vaät coå ñaïi gaén vôùi trình ñoä nhaän thöùc chung cuûa loaøi ngöôøi thôøi kyø naøy. Phaàn lôùn nhaän ñònh cuûa chuû nghóa duy vaät caên cöù vaøo söï quan saùt tröïc tieáp, s ự cảm nhận hay suy töôûn g cuûa caùc trieát gia , maø chöa ñöôïc luaän chöùng baèng chaát lieäu soáng động cuûa tri thöùc khoa hoïc. Cách đặt vấn đề về “bản nguyên”, hay viên gạch đầu tiên xây nên tòa lâu đài vũ trụ, xét theo quan điểm vật lý học hiện đại, cũng chưa thòa đáng. . Beân caïnh ñoù do chòu söï quy ñònh cuûa ñieàu kieän kinh tế, vaên hoùa của xã hội, nhieàu nhaø duy vaät chöa chaám döùt haún söï raøng buoäc cuûa theá giôùi quan nguyeân thuûy (vaät hoaït luaän, vaät linh thuyeát, nhaân hình hoùa…) vaø caùc yeáu toá huyeàn hoïc (occultism). Trong lịch sử chủ nghĩa duy vật chất phác tại Hy lạp cổ đại, nguyên tử luận duy vật, do Lơxíp sáng lập, Đêmôcrít (và sau này, trong thời kỳ Hy Lạp hóa có thêm Êpiquya đã thực hiện nhân bản hóa nguyên tử luận) phát triển, chiếm vị trí đặc biệt, là điển hình cho tư tưởng duy vật cổ đại. Hơn thế nữa, thông qua nguyên tử luận duy vật, cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm ngay từ buổi ban đầu đã trở nên gay gắt, quy ết liệt. Cu ộc đ ấu tranh đó 1
làm nên động lực của sự phát triển tư duy triết học trong h ơn hai ngàn năm qua. Đóng góp của nguyên tử luận vào hình thức đầu tiên c ủa ch ủ nghĩa duy v ật là ở chỗ, thứ nhất, đã xác lập bức tranh phi nhân hình về thế giới, căn cứ trên suy đoán về nguyên tử như cái bé nhất, bất khả phân, cơ sở của sự tồn tại và bi ến đổi trong thế giới, và hư không, như bể chứa các nguyên tử; thứ hai, giải thích các sự vật, hiện tượng, quá trình diễn ra trong thế giới theo tính tất yếu tự nhiên; thứ ba, vận dụng nguyên tử luận vào việc phân tích bản chất con người và xã hội, phủ nhận quan điểm về tính bất tử của linh h ồn, ủng h ộ nhi ệt thành nền dân chủ; thứ tư, kích thích tư duy khoa học thông qua cách đặt vấn đề về nguyên tử như giới hạn của thế giới vật chất. V.I. Lênin trong Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán đã cô đọng cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm b ằng hình ảnh “đường lối Đêmôcrít” và “đường lối Platôn”. 2. Chuû nghóa duy vaät maù y moùc - sieâu hình (có thể gọi một cách cô đọng là Chủ nghĩa duy vật siêu hình) ôû chaâu AÂu Ph ục hưng (cuối thế kỷ XIV – thế kỷ XVI) và caän ñaïi ( theá kyû XVII - nöûa ñaàu theá kyû XIX) laø hình thöùc lòch söû thöù hai cuûa chuû nghóa duy vaät. Noù baét ñaàu töø tư tưởng duy vật trong việc xác lập bức tranh vật lý về thế giới ở các nhà khoa học Phục h ưng (Copernic, Bruno, Galilei...) đến caùc nhaø duy vaät theá kyû XVII taïi Anh, Phaùp, Haø Lan, Italia, đặc biệt chủ nghĩa duy vật vô thần Pháp thế kỷ XVIII với La Mettrie, Diderot, Holbach, Helvétius... vaø keát thuùc ôû chuû nghóa duy vaät nhaân baûn Feuerbach taïi Ñöùc, tröôùc khi ñöôïc thay theá baèng hình thöùc tieáp theo. Về thế giới quan, tập trung chủ yếu ở khía cạnh bản thể luận, tìm hiểu về tồn tại của giới tự nhiên, thế giới vật chất, chuû nghóa duy vaät thôøi kyø naøy phaùt trieån trong moái lieân heä vôùi khoa hoïc töï nhieân. Nhôø bieát döïa vaøo caùc thaønh töïu khoa hoïc caùc nhaø duy vaät ñaõ xaùc laäp ñöôïc caùc böùc tranh môùi veà theá giôùi, böôùc ñaàu ñöa ra nhöõng nhaän ñònh hôïp lyù veà töï nhieân, caùc quy luaät cuûa noù, phaùt trieån tinh thaàn hoaøi nghi vaø pheâ phaùn ñoái vôùi chuû nghóa giaùo ñieàu vaø giaû khoa hoïc. Trong quan niệm về vật chất, chủ nghĩa duy vật thế kỷ XVII – XVIII có bước phát triển mới so với thời cổ đại. Thay vì cuộc tranh luận về bản nguyên thế giới, các nhà duy vật đã tiếp cận thế giới vật chất từ góc độ bản thể luận, lý giải vấn đề này trên cơ sở khái quát hóa toàn bộ tính vật chất của vũ trụ, tự nhiên, đi đến tư tưởng về tính thống nhất vật chất của th ế giới. Đềcác (Descartes) trong Vật lý học tuyên bố :”Hãy cho tôi vật chất, tôi sẽ xây nên thế giới”. Xpinôda (Spinoza) xem thực thể (substance) như “nguyên nhân tự nó” (causa sui); các nhà duy vật khác nói về tính tích cực nội t ại c ủa v ật ch ất. Đặc 2
biệt các nhà duy vật Pháp thế kỷ XVIII như La Mếtri (La Mettrie), Điđ ơrô (Diderot), Hônbách (Holbach) … thông qua cách hiểu về tính quy lu ật tự thân và tính vĩnh viễn, không do ai sáng tạo của vật chất, tìm hiểu các hình th ức v ận động của vật chất, xem vận động như mọi sự thay đổi nói chung, đã đến gần với hình thức hiện đại của chủ nghĩa duy vật. Về nhận thức luận, tinh thần hoài nghi và phê phán làm nên giá trị của chủ nghĩa duy vật trong cuộc đấu tranh chống triết học kinh viện và tư duy phản khoa học . Bêcơn (F. Bacon) phê phán những “ảo tưởng”, hay những “bóng ma” của nhận thức, vạch ra thực chất nền quân chủ, tức uy quy ền trong sinh hoạt khoa học, đả phá triết học kinh viện; Hốpxơ (T.Hobbes) loại trừ Th ượng đế ra khỏi đối tượng nghiên cứu, quy mọi đối tượng về “vật th ể”, từ vật th ể t ự nhiên đến vật thể xã hội; Lốccơ (J.Locke) và các nhà duy vật Pháp thế kỷ XVIII giương cao ngọn cờ đấu tranh chống thần quyền, phê phán trật tự xã hội “phi lý”, “phi nhân tính”. Phê phán cái cũ, các nhà duy v ật xác l ập ph ương pháp nh ận thức khoa học giúp con người khẳng định quyền lực của mình trước tự nhiên. Cũng như triết học nói chung, trong phạm vi chủ nghĩa duy vật hình thành hai khuynh hướng cơ bản, phụ thuộc vào cách tiếp cận đối với khoa học và trình độ nhận thức của thời đại. Khuynh hướng kinh nghiệm (trường phái Anh) d ựa trên kết quả của khoa học tự nhiên thực nghiệm, nhấn mạnh vai trò của cảm giác, kinh nghiệm như nguồn gốc tri thức, chú trọng nấc thang “trực quan cảm tính” của nhận thức, chủ trương phương pháp quy nạp; khuynh hướng duy lý dựa trên kết quả của khoa học tự nhiên lý thuyết và toán h ọc, nhấn m ạnh vai trò c ủa “trí tuệ tự thân”, hay “trực giác trí tuệ”, chú trọng nấc thang “t ư duy tr ừu t ượng” của nhận thức, chủ trương phương pháp diễn dịch – toán học. Về vấn đề nhân sinh,, xã hội, phần lớn các nhà duy vật là những nhà nhân văn, khai sáng tiêu biểu của thời đại. Bêcơn đề cao sức m ạnh c ủa khoa học, gợi mở về một xã hội lý tưởng tôn vinh quyền lực của tri thức (tuyên b ố “tri thức là quyền lực”), Hôpxơ nhấn mạnh tính chất pháp quy ền c ủa nhà n ước dưới vỏ bọc của hình ảnh Leviathan – Đấng chúa tể hùng m ạnh, Lôcc ơ nêu lên nguyên tắc phân quyền, đặt nền móng cho chủ nghĩa t ự do và quan đi ểm khoan dung tôn giáo, các nhà duy vật Pháp th ế kỷ XVIII gi ương cao ng ọn c ờ “T ự do – Bình đẳng – Bác ái”, làm sâu sắc thêm tư t ưởng phân quy ền, c ụ th ể hóa nguyên tắc thống nhất quyền con người và quyền công dân. Các nhà duy vật bằng các tác phẩm của mình đã tham gia vaøo quaù trình thieát laäp mô hình “nhà nước hợp lý tính”, ñeà cao hình aûnh” con ngöôøi lyù trí” vaø caùc giaù trò nhaân vaên chuû ñaïo. Beân caïnh ñoù điều kiện lịch sử thế kỷ XVII – XVIII tác động đến sự phổ biến tính chất máy móc, siêu hình, quan niệm duy tâm về l ịch sử ở nhi ều nhà duy vật. 3
Về thế giới quan, söï thống trị cuûa cô hoïc ñaõ aûnh höôûng ñeán caùch thöùc tö duy cuûa ña phaàn caùc nhaø duy vaät. Döôùi taùc ñoäng cuûa cô hoïc và xu thế toán học hóa tư duy , caùc nhaø trieát hoïc ( nhaát laø caùc nhaø trieát hoïc theá kyû XVII ) quy caùc quaù trình cuûa töï nhieân vaøo daïng vaän ñoäng coå ñieån laø vaän ñoäng cô hoïc (vận động hiểu như sự chuyển dịch, sự thay thế vị trí các vật thể trong không gian) , xem con ngöôøi vaø caùc thieát cheá xaõ hoäi nhö heä thoáng maùy moùc phöùc taïp (coâng thöùùc: “con ngöôøi - coã maùy”), đồng nhất vật chất với vật thể (Hốpxơ, Đềcáctơ…), với nguyên tử, hay với các chất giả định mang các loại trường, Tính chaát maù y moù c taát yeáu gaén vôùi tính chaát sieâu hình , nghĩa là trong khi noã löïc ñaøo saâu töøng maët, töøng thuoäc tính cuûa söï vaät , khaùm phaù baûn chaát saâu kín cuûa vaïn vaät (sieâu hình), caùc nhaø trieát hoïc duy vaät xem xeùt chuùng trong traïng thaùi taùch bieät, ng ưng đọng, chöa vaïch ra một caùch thaáu ñaùo moái lieân heä, taùc ñoäng, chuyeån hoùa laãn nhau giöõa chuùng, cuõng nhö khoâng ñöa ra lôøi giaûi ñaùp hôïp lyù veà nguoàn goác vaø ñoäng löïc cuûa vaän ñoäng vaø phaùt trieån. Ở góc độ nhận thức luận sự phân cực giữa khuynh hướng kinh nghiệm và khuynh hướng duy lý cho thấy tính cực đoan, phiến diện của triết học thời kỳ này nói chung, chủ nghĩa duy vật nói riêng (một khuynh hướng bám sát vào khoa học thực nghiệm, đề cao thái quá kinh nghi ệm, cảm giác, trực quan sinh động, phương pháp quy nạp, khuynh h ướng khác l ại thiên về khoa học tự nhiên lý thuyết và toán h ọc, tuy ệt đối hóa “trí tu ệ t ự thân”, tư duy trừu tượng, phương pháp diễn dịch), không thấy rằng trong nghiên cứu khoa học cần có cách tiếp cận toàn diện, thống nhất các ph ương pháp để đạt được hiệu quả tốt nhất, đáng tin cậy. Trong quan điểm xã hội tính chất duy tâm thể hiện ở việc xác định động lực cơ bản của lịch sử (xem xét động lực của tiến bộ xã hội qua lăng kính của giáo dục, hoặc sự thay thế các hình thức sinh hoạt tinh th ần), cách hi ểu v ề th ực tiển, về vai trò của quần chúng nhân dân và cá nhân trong lịch sử. Chủ nghĩa duy vật máy móc – siêu hình (hay đơn gi ản là CNDV siêu hình) là hình thức lịch sử thứ hai trong chủ nghĩa duy vật. 3. Chu û ng h ó a du y va ä t bi e ä n chö ù n g , ra ñôøi vaøo nhöõng naêm 40 cuûa theá kyû XIX, ñaõ khaé c phuïc tính chaát phieán dieän cuûa chuû nghóa duy vaät lẫn phép biện chứng thôøi tröôùc, taïo neân söï thoáng nhaát höõu cô chuû nghóa duy vaät vaø pheùp bieän chöùng, sự thống nhất về theá giôùi quan vaø phöông phaùp luaän. 4
Chuû nghóa duy vaät bieän chöùn g gaén lieàn tröôùc heát vôùi teân tuoåi cuûa C. Mác và Ph. Ăngghen, laø hình thöùc hieâïn ñaïi cuûa chuû nghóa duy vaät, ñaùnh daáu böôùc chuyeån töø tö duy” coå ñieån” truy e à n thoán g, baét ñaàu töø thôøi coå ñaïi sang phöôn g phaù p tieáp caän môùi ñoái vôùi caùc vaán ñeà töï nhieân, xaõ hoäi vaø con ngöôøi. Söï ra ñôøi cuûa chuû nghóa duy vaät bieän chöùng ñaùnh daáu böôùc ngoaët coù tính caùch maïng trong lịch sử tư tưởng trieát hoïc, laøm taêng theâm vò trí vaø vai troø cuûa trieát hoïc trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Th ứ nhất, CNDVBC khắc phục sự đối lập giữa hệ thống và phương pháp trong chủ nghĩa duy vật (điển hình là Phoiơbắc) và phép bi ện ch ứng trong lịch sử (điển hình là Hêghen). Thứ hai, các nguyên lý của chủ nghĩa duy vật biện ch ứng đã được th ể hiện một cách sinh động và sáng tạo trong việc phân tích tiến trình lịch sử - xã hội, hình thành quan niệm duy vật về lịch sử (chủ nghĩa duy vật lịch sử), khắc phục hạn chế của chủ nghĩa duy vật thế kỷ XVII – XVIII và Phoiơbắc (Feuerbach) [nhắc lại nhận định của Mác và Ăngghen về Poiơbắc trong Hệ tư tưởng Đức], qua đó khẳng định CNDV do Mác và Ăngghen sáng lập là CNDV triệt để trong quan niệm về tự nhiên, xã hội và tư duy. [ Kiến thức mở rộng: Trong tác phẩm Mác người vượt trước thời đại Đ. Benxai đơ cho rằng công lao lịch sử của Mác là đã đem đến cách viết m ới v ề lịch sử. Cách viết mới ấy xem phương thức sản xuất là nền tảng xã hội, qua đó rút ra quy luật xã hội phổ biến. Đó là quy luật quan hệ sản xuất phù h ợp v ới trình độ phát triển của LLSX; từ nội dung chính này Mác phân tích biện chứng CSHT – KTTT, khái quát toàn bộ nội dung ấy trong h ọc thuy ết v ề HTKT-XH… Cách viết mới ấy về lịch sử đã khắc phục 3 hạn chế của các nhà nghiên c ứu lịch sử trước đó :1. thi vị hoá lịch sử (quan niệm DT v ề LS); 2. xem l ịch s ử nh ư những lát cắt tách rời nhau (quan niệm SH và chủ nghĩa HV); 3. xem l ịch s ử th ời sau chỉ đơn giản là sự tiếp nối các thời đại trước một cách máy móc, xơ cứng (CN máy móc)]. Thứ ba, từ hai điểm vừa nêu có thể thấy rằng nguyên tắc xuyên suốt trong triết học DVBC là thống nhất lý luận và thực tiễn, giải quy ết vấn đ ề c ơ b ản của triết học từ quan điểm thực tiễn. Thứ tư, CNDVBC, với sự thống nhất tính cách mạng và tính khoa học của nó, là vũ khí lý luận của giai cấp vô sản, hướng đến cải tạo thế giới. [ thí sinh có thể mở rộng thêm nội dung] Ngaøy nay, tröôùc söï phaùt trieån nhö vuõ baõo cuûa khoa hoïc, coâng ngheä, söï thay ñoåi nhanh choùng cuûa thöïc tieãn xaõ hoäi, caùc luaän ñieåm neàn taûng cuûa chuû nghóa duy vaät bieän chöùng luoân thöôøng xuyeân ñöôïc boå sung, ñieàu 5
chænh, vaø ñieâuø naøy hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi chính baûn chaát cuûa noù. [Ph ần dưới đây là kiến thức mở rộng, không sử dụng trong chương trình ôn tập]. + Trong phaïm vi chuû nghóa duy vaät, cuøng vôùi vieäc laøm saùng toû veà maët lòch söû caùc hình thöùc cô baûn cuûa noù, ngöôøi ta coøn phaân bieät: - Chuû nghóa duy vaät trieät ñeå vaø chuû nghóa duy vaät khoân g trieät ñeå . Söï so saùnh naøy caên cöù vaøo tính cheá ñònh lòch söû – xaõ hoäi ñoái vôùi töøng hoïc thuyeát vaø ñaïi dieän cuûa noù, do ñoù khoù traùnh khoûi moät soá yeáu toá chuû quan trong ñaùnh giaù. Tuy nhieân caên cöù vaøo quy luaät phaùt trieån caùi môùi luoân thöïc hieän söï loïc boû bieän chöùng ñoái vôùi caùi ñaõ qua. Xeùt theo nghóa naøy chuû nghóa duy vaät bieän chöùng laø chuû nghóa duy vaät trieät ñeå, bôûi caùc nguyeân lyù cuûa noù ñöôïc phoå bieán vaøo caû töï nhieân laãn xaõ hoäi vaø tö duy con ngöôøi. Ngöôïc laïi chuû nghóa duy vaät Feuerbach khoâng trieät ñeå, vì khoâng döïa vaøo quan ñieåm duy vaät trong vieäc phaân tích caùc vaán ñeà lòch söû, xaõ hoäi. Moät trong nhöõng ví duï ñieån hình : Feuerbach xem xeùt tieán boä xaõ hoäi qua laêng kính cuûa söï thay theá Kytoâ giaùo baèng “toân giaùo khoâng coù Chuùa”, töùc Toân giaùo cuûa Tình yeâu, nôi maø taát caû moïi ngöôøi, khoâng phaân bieät ñòa vò xaõ hoäi, laäp tröôøng chính trò, giôùi tính …ñoái xöû vôùi nhau nhö nhöõng vò chuùa nhaân töø vaø haøo hieäp, töùc qua laêng kính cuûa nhöõng bieán ñoåi tinh thaàn, ñaïo ñöùc, chöù khoâng phaûi qua hoaït ñoäng neàn taûng cuûa con ngöôøi. Tröôùc ñoù chuû nghóa duy vaät theá kyû XVII – XVIII coøn chòu aûnh höôûng nhaát ñònh cuûa thaàn luaän, phieám thaàn – ñoù cuõng laø bieåu hieän cuûa chuû nghóa duy vaät khoâng trieät ñeå. - Chuû nghóa duy vaät khoa hoïc vaø chuû nghóa duy vaät taà m thöôøn g. Chuû nghóa duy vaät khoa hoïc (trong thôøi ñaïi ngaøy nay laø chuû nghóa duy vaät bieän chöùng) trong khi khaúng ñònh veà nguyeân taéc tính coù tröôùc vaø tính quyeát ñònh cuûa vaät chaát trong quan heä vôùi yù thöùc ñaõ xeùt moái quan heä ñoù moät caùch cuï theå, ñoàng thôøi thöøa nhaän tính ñoäc laäp töông ñoái cuûa yù thöùc, söï taùc ñoäng trôû laïi cuûa noù ñoái vôùi theá giôùi vaät chaát, cuõng nhö caùc lónh vöïc hoaït ñoäng vaät chaát cuûa con ngöôøi. 6
Ngöôïc laïi chuû nghóa duy vaät taàm thöôøng quy toaøn boä caùi tinh thaàn, yù thöùc veà caùi vaät chaát, thaäm chí ñoàng nhaát yù thöùc vôùi moät daïng vaät chaát nhaát ñònh. Manh nha töø thôøi coå ñaïi, chuû nghóa duy vaät taàm thöôøng theå hieän qua caùc ñaïi dieän tieâu bieåu cuûa mình vaøo theá kyû XIX nhö L.Buchner (1824-1899), J. Moleschott (1822-1893), K. Vogt (1817-1895)… Chuû nghóa duy vaät kinh teá * cuõng coù khaù nhieàu ñieåm töông ñoàng vôùi chuû nghóa duy vaät taà m thöôøn g . + Chủ nghĩa duy tâm đối lập với chủ nghĩa duy vật ở khía c ạnh th ế gi ới quan, nhưng cũng là sản phẩm tất yếu của lịch sử, gắn liền với những vấn đề bản thể luận, nhận thức luận và giá trị - văn hóa. Chủ nghĩa duy tâm trong nhiều trường hợp thể hiện sự ngạc nhiên thú vị trước cái “siêu phàm”, cái “th ần tính” của con người, để phân biệt với cái “không thuộc về th ần linh”, không “siêu phàm”, tức thế giới không-phải-con-người. Vì thế mà nhân đọc Socrates, Plato, Hegel, V.I.Lênin nhấn mạnh:”Chủ nghĩa duy tâm thông minh gần v ới ch ủ nghĩa duy vật thơng minh hơn chủ nghĩa duy vật ngu xuẩn” ( V.I.Lênin toàn tập, t.29, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2006, tr. 293). 2. Trình bày khái quát và đánh giá các hình thức l ịch sử c ủa phép bi ện chứng Pheùp bieän chöùng traûi qua caùc hình thöùc vaø caùc giai ñoaïn phaùt trieån, töø coå ñaïi ñeá hieäïn ñaïi. a) Pheùp bieän chöùn g t ự phát (về tính chất có thể gọi là chất phác, ngây thơ) trong triết học cổ đại, theå hieän trình ñoä nhaän thöùc chung cuûa thôøi ñoù. Taïi phöông Ñoâng coå ñaïi tö töôûng bieän chöùng veà theá giôùi hình thaønh töï phaùt trong thuyeát AÂm Döông, trieát hoïc Laõo – Trang (Trung Quoác), moät soá trieát hoïc toân giaùo (AÁn Ñoä) . Thuaät ngöõ “pheùp bieän chöùùng”* ñöôïc neâu ra laàn ñaàu tieân trong trieát hoïc Hy Laïp coå ñaïi. Taïi ñaây trong moät soá hoïc thuyeát, töø Hêraclít (Heraklitos) ñeán Platôn (Platon) vaø Arixtốt (Aristot el e s, Aristotle), ñaõ coù nhöõng bieåu hieän khaùc nhau cuûa pheùp bieän chöùng. Nhaø duy vaät Hêraclít nhaán maïnh tính vaän ñoäng vaø bieán ñoåi thöôøng xuyeân, söï chuyeån hoùa cuûa caùc maët ñoái laäp trong theá giôùi söï vaät. Một số nội dung trong tư tưởng biện chứng về thế giới của Hêraclít: 1) tính biến đổi phổ biến của thế giới (quá trình sinh thành, phát triển, diệt vong của vạn vật, dòng thời gian, hình ảnh dòng sông – đó là những ví dụ sinh động mà thí sinh cần sử dụng); 2) quá trình chuyển hoá, mối 7
liên hệ phổ biến, sự thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập (trong đó Hêraclít nhấn mạnh :chiến tranh là “cha của tất cả, ông hoàng của tất cả, hiện thân của tất cả”); 3) tính quy luật, tính tất yếu, trật tự, chuẩn mực của toàn bộ thế giới các sự vật, nói khác đi, là LOGOS của vạn vật. Khái ni ệm logos bao chứa toàn bộ những nội dung của tư tưởng biện chứng về th ế giới, mà Hêraclit là người xây dựng một cách sinh động đầu tiên. [Kiến thức mở rộng, dùng để làm luận văn hay tiểu luận: so sánh Hêraclít với Phật qua “dòng sông” – “vô thường”, quá trình sinh thành, phát triển, diệt vong – sinh trụ dị diệt, Hêraclít với Lão tử qua Logos và Đạo]. Tư tưởng biện chứng hình thành một cách tự phát ở Hêraclít ù laø bieän chöùng cuûa caùc söï vaät, hay bieän chöùn g khaùc h quan . Bi ện chứng dưới hình thức phủ định (xem thêm trong Lịch sử phép biện chứng, t.1, sách dịch từ tiếng Nga) mà phái Êlê (Elea) chủ trương nhẳm chống Hêraclít cũng có thể được xem là sự phê phán biện chứng vì sự phát triển của tư duy biện chứng. Thông qua các luận chứng “bác bỏ vận động”, thay nguyên tắc “vạn vật biến dịch” bằng nguyên tắc “vạn vật bất biến”, thay “v ạn v ật đa t ạp” bằng “vạn vật đồng nhất”, các đại diện tiêu biểu của trường phái Êlê như Pácmênhít (Parmenides), Dênông (Zeno, Zenon) không chỉ khẳng định nguyên tắc đồng nhất tư duy – tồn tại, mà còn gợi mở quan điểm về biện chứng của quá trình nhận thức: 1) nhận thức là một quá trình ph ức t ạp, đầy mâu thu ẫn (ngh ịch lý), do đó không thể chấp nhận lối giải thích đơn giản, m ột chi ều v ề s ự v ật (nhìn sự vật ở góc độ bản chất tự thân mà không xem xét nó ở khía cạnh “tồn tại”, ở trạng thái tương đối cân bằng, ổn định, tức ở trạng thái đứng im); 2) đòi hỏi hình thành phương pháp nghiên cứu nghiêm túc, khoa học về mối quan h ệ giữa vận động và đứng im, tồn tại và hư vô, liên tục và gián đoạn, h ữu h ạn và vô hạn…Nói cách khác, các luận chứng của phái Êlê, theo Arixt ốt, đã kích thích tư duy của nhiều nhà khoa học qua các thời đại. Caùc nhaø duy taâm Sokrates vaø Platon xem pheùp bieän chöùng nhö ngh e ä thuaät ñoái thoaïi (daãn daét ngöôøi ñoái thoaïi ñeán vôùi chaân lyù baèng tö duy loâgíc, khaû naêng bieän luaän thuyeát phuïc, coù cô sôû, chöùng cöù). Ñoù laø bieän chöùng cuûa caùc khaùi nieäm, hay bieän chöùn g chuû quan. Chính Platôn và Arixtốt đã xây dựng lý luận nhận thức mà ở đó chứa đựng nhiều yếu t ố bi ện ch ứng, được k ế thừa và phát triển có chọn lọc ở các thời đại sau. b) Pheùp bieän chöùn g duy taâ m theá kyû XVIII – nöûa ñaàu theá kyû XIX phaùt trieån taïi Ñöùc, baét ñaàu töø Kant (biện chứng của quá trình nhận thức, tính mâu thuẫn tất y ếu, hay ngh ịch lý c ủa t ư duy lý luận, “lý tính thuần túy” v.v..) , Fichte (Biện chứng cái Tôi và cái không-Tôi, ý thức và vật chất, tinh thần và tự nhiên), ñaït ñeán söï hoaøn thieän ôû Hegel . Pheùp bieän chöùng trong trieát hoïc coå ñieån Ñöùc góp 8
phần hình thành phong caùch tö duy môùi trong vaên hoùa tinh thaàn chaâu Aâu vaøo thôøi ñoù. Công lao lịch sử to lớn trong sự phát triển phép biện chứng thuộc về Hêghen. 1) Hêghen phát triển phép biện chứng từ trình độ tự phát thành một khoa học về phương pháp nhận thức, từ t ản m ạn thành hệ thống, từ “nghệ thuật đối thoại” mang nặng tính ch ủ quan thành khoa học về mối liên hệ và sự phát triển, đem đến cách hiểu mới về phép biện chứng, được Mác và Ăngghen kế thừa, cải tạo và làm sinh động thêm bằng biện chứng của tiến trình lịch sử và đấu tranh cách mạng; 2) trong Khoa học lôgíc, hay Lôgíc học – bộ phận cấu thành cùa hệ thống, Hêghen đã trình bày n ội dung cơ bản của phép biện chứng với các nguyên lý, các quy luật và các cặp phạm trù cơ bản cùa nó; 3) theo V.I.Lênin, lần đầu tiên, t ừ sự phân tích n ội dung c ủa phép biện chứng, Hêghen đã đi đến quan điểm về sự thống nhất phép biện chứng – lý luận nhận thức và lôgíc học; 4) nhờ có phép bi ện ch ứng nh ư ph ương pháp luận triết học mà Hêghen đã tìm hiểu và phân tích sâu s ắc các lĩnh v ực khác của đời sống xã hội và nhận thức, từ tôn giáo, ngh ệ thu ật đ ến kinh t ế, chính trị, và thể hiện mình như bộ óc bách khoa của thời đại; 5) phép bi ện chứng Hêghen phản ánh mặt tích cực, tiến bộ của giai cấp tư sản Đức ở đêm trước của những chuyển biến cách mạng. Tuy nhiên phép biện chứng trong triết học cổ điển Đức, mà tiêu biểu là phép biện chứng Hêghen, do chịu sự chi phối của điều kiện lịch sử nước Đức nửa sau thế kỷ XVIII – đầu thế kỷ XIX nên tỏ ra hạn chế, thể hiện ở : - phép biện chứng duy tâm, hay nói như Mác, phép biện chứng “bị đặt lộn ngược đầu xuống đất”; - phép biện chứng không triệt để và đầy mâu thu ẫn, trong đó có mâu thuẫn giữa phương pháp và hệ thống, giữa tính cách m ạng và tính b ảo th ủ, sự dung hòa giữa khát vọng chiến thắng của lý trí với cái phi lý đang thống trị trong thực tiễn là nhà nước quân chủ (phân tích thêm toàn bộ ý này). C. Mác vaø Ph. Ăngghen tieáp thu coù choïn loïc giaù trò cuûa pheùp bieän chöùng duy taâm, nhaát laø pheùp bieän chöùng Hegel, cuõng nhö nhöõng thaønh quaû cuûa chuû nghóa duy vaät theá kyû XVII –XVIII, ñaëc bieät laø tö töôûng duy vaät cuûa Feuerbach (nửa đầu thế kỷ XIX), ñoàng thôøi khaéc phuïc nhöõng maët phieán dieän cuûa caû pheùp bieän chöùng vaø chuû nghóa duy vaät thôøi tröôùc, saùng taïo ra phe ù p bieän chöùn g duy vaät nhö hình thöùc hieän ñaïi cuûa pheùp bieän chöùng. Quaù trình naøy baét ñaàu töø nh ững năm 40 của theá kyû XIX. c) Phép biện chứng duy vật, ra đời cùng với bước ngoặt cách mạng trong lịch sử triết học, do C. Mác và Ph. Ăngghen thực hiện vào những năm 40 c ủa thế kỷ XIX. Phép biện chứng duy vật đã khắc phục sự đối lập giữa phương pháp và hệ thống trong phép biện chứng duy tâm. C. Mác và Ph. Ăngghen không 9
chỉ tiếp thu “hạt nhân hợp lý” trong triết học của các b ậc ti ền b ối, nh ất là phép biện chứng Hêghen, mà còn cải tạo phép biện chứng đó, thống nhất với thế giới quan duy vật, đồng thời vận dụng vào quá trình thực tiễn xã h ội, đưa vào nội dung của phép biện chứng những yếu tố mới, mang tính khoa học và cách mạng. Phep biện chứng duy vật là sự thay thế tất yếu và xứng đáng phép biện chứng duy tâm, là sự đáp ứng những đòi hỏi của thời đại mới. Trong nội dung của phép biện chứng duy vật ngoài các nguyên lý, các quy luật và các cặp phạm trù cơ bản, còn hình thành nhiều yếu tố mới, ngày càng mở rộng cùng với sự phát triển của khoa học, của nhận thức và biến đổi của thực tiễn xã hội, những vấn đề mà hình th ức trước đó c ủa phép bi ện ch ứng chưa đặt ra. Phép biện chứng duy vật là phương pháp luận của tri thức khoa học và hoạt động thực tiễn. Trong mối liên hệ (liên minh) giữa triết h ọc và các khoa học chuyên biệt, phép biện chứng có vai trò định hướng về phương pháp luận (và cả thế giới quan) đối với các nhà khoa h ọc, đồng th ời t ừ ph ương pháp lu ận ấy các nhà khoa học tiếp cận với cấp độ trừu tượng hóa triết h ọc, v ời ph ương pháp triết học (đọc thêm chuyên đề Phép biện chứng duy vật trong Giáo trình dành cho hv SĐH không chuyên ngành triết học). Phép biện chứng duy vật là phương pháp luận của đấu tranh cách mạng của cải tạo thực tiễn. Thí sinh cần tập trung làm rõ quá trình hiện thực hóa n ội dung của phép biện chứng duy vật vào điều kiện thực tiễn của thế giới, Vi ệt Nam, đường lối đổi mới của chúng ta là sự thể hiện sinh đ ộng, sáng t ạo “bi ện chứng của cách mạng”(theo cach diễn đạt của Lênin Đọc thêm tài liệu vừa nêu. 1. Phân tích các đặc điểm cơ bản của triết học phương Tây cổ đ ại (gợi ý : tính sơ khai, tính bao trùm về mặt lý luận, tính đa dạng, muôn vẽ về chủ đề và thế giới quan, tình biện chứng tự phát bẩm sinh, tính nhân văn). G ợi ý phân tích: Trình bày khái quát sự ra đời và quá trình phát triển, khủng hoảng, suy vong của triết học Hy Lạp cổ đại. Sự ra đời của triết h ọc Hy L ạp tr ước h ết xu ất phát t ừ nhu cầu kinh tế - xã hội, và chịu sự chi phối của các đi ều ki ện kinh t ế - xã h ội, khi quan hệ công xã thị tộc nguyên thủy tan rã, nhà nước ra đời. Sự ra đời của nhà nước Hy Lạp dưới hình thức polis (thị quốc, hay thành bang) th ể hi ện trình độ phát triển mới về chất trong phương thức tổ chức đời sống xã h ội. Trong điều kiện đó, cùng với bản chất giai cấp của nhà nước, việc thay th ế l ối t ư duy hình tương – biểu tượng bằng tư duy hệ th ống, tư duy mang tính khái ni ệm đ ể giải đáp những vấn đề chung nhất về thế giới, đáp ứng nhu cầu nhận th ức c ủa con người trở nên cần thiết. Triết học Hy Lạp kế thừa tinh hoa Hy L ạp, tinh thần phóng khoáng, tự do, óc khám phá của họ, được th ể hiện trong thần tho ại Hy Lạp. Tinh thần này có cơ sở phát triển theo hướng duy lý hóa khi người Hy Lạp bước vào giai đoạn phát triển mới. Sự phát triển của tư duy huy ền thoại 10
lên đĩnh cao (ở thời đại Homer, Hesiodes) đồng thời báo trước sự thay th ế nó bằng tư duy triết học, do hình thức cũ không còn phù h ợp nữa. Nền văn minh phương Đông, vốn đi trước Hy Lạp, những giá trị khoa học, và cả yếu tố huy ến học của phương Đông cũng là tác nhân đáng kể của quá trình hình rhành triết học Hy Lạp. Vôùi gaàn moät thieân nieân kyû toàn taïi, tö töôûng tri ết học phöông Taây cổ đại, mà Hy Lạp và La Mã là đại diện duy nhất, ñaõ ñeå laïi nhöõng daáu aán ñaäm neùt treân con ñöôøng phaùt trieån cuûa lòch söû tö töôûng nhaân loaïi, taïo neân moät trong nhöõng thôøi ñaïi soâi ñoäng vaø bi kòch nhaát, theå hieän khaùt voïng cuûa con ngöôøi vöôn leân laøm chuû töï nhieân, caûi bieán xaõ hoäi vaø chính baûn thaân mình. Coù theå thaâu toùm ba chuû ñeà chính cuûa triết học phöông Taây coå ñaïi, töø thôøi kyø hình thaønh caùc thò quoác ñaàu tieân ñeán khi tröôøng phaùi cuoái cuøng bò ñoùng cöûa vaøo ñaàu theá kyû VI. Tröôùc heát laø tìm hieåu töï nhieân. Caâu hoûi “theá giôùi baét ñaàu töø ñaâu vaø quay veà ñaâu?”, “baûn tính cuûa theá giôùi laø gì?” cho thaáy noã löïc cuûa caùc trieát gia mong muoán vöôït qua aûnh höôûng cuûa theá giôùi quan thaàn thoaïi, ñem ñeán lôøi giaûi ñaùp hôïp lyù veà theá giôùi xung quanh vaø veà taùc ñoäng cuûa noù ñeán ñôøi soáng con ngöôøi. Chuû ñeà tieáp theo laø nhaän thöùc. Baét ñaàu töø Ta leùt (Thales) vaø Pitago (Pythagoras) con ngöôøi khoâng chæ ñöôïc xem nhö moät thaønh vieân cuûa vuõ truï, maø coøn luoân chöùng toû vò theá cuûa mình tröôùc vuõ truï aáy. Baûn thaân thuaät ngöõ “philosophia” cuõng nhaán maïnh ñeán khaùt voïng tìm kieám vaø khaùm phaù chaân lyù. Trieát hoïc – ñoù laø con ñöôøng höôùng tôùi chaân lyù. Caùc nhaø trieát hoïc ngay töø coå ñaïi ñaõ taäp trung tranh luaän veà khaû naêng vaø giôùi haïn cuûa nhaän thöùc, veà caùc phöông phaùp vaø phöông tieän nhaän thöùc, veà nguoàn goác, cô sôû vaø tieâu chuaån cuûa chaân lyù. Beân caïnh vieäc ñeà cao lyù trí , oùc khaùm phaù saùng taïo cuûa con ngöôøi, vaãn coøn moät soá trieát gia ñöùng tröôùc nhöõng dieãn bieán phöùc taïp, phi taát ñònh cuûa cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, ñaõ chuû tröông “treo löûng phaùn quyeát”, rôi vaøo chuû nghóa hoaøi nghi. Chuû ñeà thöù ba laø con ngöôøi, xaõ hoäi loaøi ngöôøi vôùi taát caû nhöõng bieåu hieän phong phuù vaø phöùc taïp cuûa noù. Töø Xoâcraùt (Socrates) trôû ñi con ngöôøi trôû thaønh moät trong nhöõng ñieåm noùng 11
cuûa caùc cuoäc tranh luaän trieát hoïc. Con ngöôøi vöøa laø chuû theå, vöøa laø ñoái töôïng nghieân cöùu. Chuû ñeà con ngöôøi vaø thieát cheá xaõ hoäi daønh cho con ngöôøi, cuøng vôùi caùc chuû ñeà lieân quan ñeàn hoaït ñoäng saùng taïo vaø ñònh höôùng giaù trò cuûa con ngöôøi, ñöôïc phaân tích trong caùc coâng trình thaåm myõ, ngheä thuaät, ñaïo ñöùc, phaùp quyeàn. Triết học phöông Taây coå ñaïi khoâng chæ phaûn aùnh hieän thöïc cuûa xaõ hoäi chieám höõu noâ leä, maø coøn xaây döïng haøng loaït heä chuaån tö duy cho caùc thôøi ñaïi sau, taïo neân truyeàn thoáng coå ñieån trong vaên hoaù tinh thaàn phöông Taây. Baèng chöùng roõ raøng nhaát cuûa truyeàn thoáng naøy laø quaù trình phuïc höng vaên hoaù coå ñaïi vaøo cuoái theá kyû XIV – theá kyû XVI vaø söï phaùt trieån, phoå bieán vaên hoaù coå ñieån vaøo thôøi caän ñaïi, ñaït ñeán ñænh cao taïi Ñöùc. Ñaëc ñieå m tröôùc tieân cuûa trieát hoïc Hy Laïp ôû nhöõng theá kyû ñaàu tieân, laø tính chaát phaùc, sô khai cuûa noù, thể hiện ở moái lieân heä cuûa noù vôùi thaàn thoaïi vaø toân giaùo nguyeân thuûy, ñan xen vôùi nhöõng maàm moáng cuûa tri thöùc khoa hoïc, phaûn aùnh trình ñoä nhaän thöùc chung cuûa xaõ hoäi. Söï ra ñôøi cuûa trieát hoïc khoâng coù nghóa kyû nguyeân thaàn thoaïi ñaõ hoaøn toaøn keát thuùc. ÔÛ möùc ñoä nhaát ñònh, xeùt theo coäi nguoàn, trieát hoïc ra ñôøi nhö noã löïc taùi thieát laïi thaàn thoaïi baèng phöông tieän cuûa lyù trí. Vôùi thôøi gian, cuøng vôùi söï phaùt trieån xaõ hoäi, söï phoå bieán tri thöùc khoa hoïc, nhöõng caâu chuyeän thaàn thoaïi daàn daàn ñöôïc söû duïng vaøo muïc ñích theå hieän moät nhaân sinh quan, moät trieát lyù soáng. Nhöõng khaùi nieäm coù nguoàn goác thaàn thoïai ñeàu ñöôïc caûi bieán, duy lyù hoùa ñeå aøm saùng toû theâm tö töôûng cuûa caùc trieát gia, nhöõng tö töôûng caàn ñeán giaù ñôõ cuûa thaàn thoaïi nhaèm ñaùp öùng thoùi quen yù thöùc cuûa con ngöôøi. Nietzsche cho raèng nhöõng nhaø tö töôûng Hy Laïp ñaàu tieân laø nhöõng con ngöôøi hoàn nhieân vaø duõng caûm nhaát, chaáp nhaän “coâ ñôn trong raïng rôõ haøo quang”, saün saøng thaùch ñoá thoùi quen yù thöùc ñeå daán böôùc vaøo con ñöôøng khaùm phaù saùng taïo. Nhöõng cuoäc tranh luaän tö töôûng daãu khoâng ñaït ñöôïc keát quaû cuï theå, song ñieàu quan troïng laø ñaõ mimh chöùng khaû naêng voâ taän cuûa con ngöôøi (xem Nietzsc h e : Trieát lyù Hy Laïp 12
thôøi bi kòch, Baûn dòch cuûa Traàn Xuaân Kieâ m, Taân An, Saøi Goøn, 1975, tr. 19, 65, 70… ). Tinh thaàn Hy Laïp ñaõ ñaët neàn moùng cho phong caùch tö duy phöông Taây trong haøng ngaøn naêm qua. Ñaëc ñieå m thöù hai theå hieän ôû tính chaát bao truø m veà ma ë t lyù luaän cuûa trieát hoïc ñoái vôùi taát caû lónh vöïc cuûa nhaän thöùc . Vì ra ñôøi trong boái caûnh trình ñoä nhaän thöùc cuûa con ngöôøi coøn töông ñoái thaáp, tri thöùc veà moïi maët chöa phaùt trieån bao nhieâu, neân trieát hoïc ñoùng vai troø laø daïng nhaän thöùc lyù luaän haàu nhö duy nhaát, hy voïng lyù giaûi nhöõng vaán ñeà lyù luaän cuûa caùc khoa hoïc cuï theå maø vaøo thôøi kyø naøy coøn ñang naèm trong tình traïng taûn maïn, sô khai, mang naëng tính chaát tröïc quan, thöïc nghieäm. Trieát hoïc ñöôïc xem nhö “khoa hoïc cuûa caùc khoa hoïc”, coøn caùc trieát gia thì ñöôïc toân vinh thaønh nhöõn nhaø thoâng thaùi, ñaïi dieän cho trí tueä xaõ hoäi. Trong moâ hình lyù töôûng cuûa toå chöùc ñôøi soáng xaõ hoäi caùc trieát gia ñöôïc ñaët ôû vò trí cao nhaát. Caùc tö töôûng ñaïo ñöùc, chính trò, thaåm myõ, khoa hoïc… ñeàu quy veà tö töôûng trieát hoïc, ñöôïc hieåu nhö moät phaàn cuûa trieát hoïc. Quan nieäm naøy toàn taïi khaù laâu trong lòch söû. Song ñieàu ñoù laïi ñöa ñeán choã ñoái vôùi caùc nhaø trieát hoïc nhaän thöùc lyù luaän laø caùi vöôït leân treân hoaït ñoäng thöïc tieãn, bieán thaønh “nhaän thöùc töï thaân”, “nhaän thöùc ñeå nhaän thöùc”. Trieát lyù trôû thaønh ñaëc quyeàn cuûa moät soá ít nhaø thoâng thaùi, “nhaän thöùc töï thaân” ñoái laäp vôùi thöïc tieãn, vôùi yù thöùc ñôøi thöôøng. Tính ña daïng, muo â n veû, söï phaân cöïc quyeát lieät giöõa caùc tröôøng phaùi laøm neân ñaëc ñieåm thöù ba cuûa tri ết học phöông Taây coå ñaïi trong suoát 10 theá kyû; vieäc hình thaønh “ñöôøng loái Ñeâmoâcrít” vaø “ñöôøng loái Platoân” cuûa trieát hoïc chi phoái caùch ñaùnh giaù caùc hình th ức tö töôûng khaùc. Chaúng haïn cuoäc tranh luaän giöõa “ñöôøng loái Ñeâmoâcrít” vaø “ñöôøng loái Platoân” từ khía cạnh bản thể luận, tức tranh luận về bản nguyên thế giới, về cơ sở của tồn tại (vật ch ất hay ý th ức, thiên nhiên hay tinh thần, thế giới các sự vật hay thế giới “ý niệm” ?), nhận thức luận (vấn đề khả năng nhận thức thế giới, vấn đề nguồn gốc, bản chất của quá trình nhận thức, vai trò của nhận thức lý tính) lan sang caû quan đđiểm về con người (vấn đề thống nhất thể xác - linh hồn) và tö töôûng đạo đức, chính trò - xã hội, theå hieän sự quan tâm đến con người và thaùi ñoä cuûa hoï ñoái 13
vôùi neàn daân chuû chuû noâ. Tính chaát muôn v ẻ, đa dạng của triết học phương Tây cổ đại chòu söï chi phoái của ñieàu kieän ñòa lyù ñaëc bieät tại caùc thò quoác, söï thay theá nhau caùc trung taâm kinh teá, vaên hoùa, quaù trình giao löu vôùi vaên hoùa phöông Ñoâng, phong caùch phoùng khoaùng, yeâu chuoäng töï do keát hôïp vôùi söï khoân ngoan vaø tinh teá cuûa ngöôøi Hy Laïp, La Maõ…S ự đối lập giữa “đường lối Đêmôcrít” và “đường lối Platôn” thể hiện ở khía cạnh thế giới quan- bản thể luận, nhận thức luận, quan điểm con người, chính trị - xã hội. Trong böùc tranh muoân veû cuûa tri ết học phöông Taây coå ñaïi ñaõ chöùa ñöïng haàu nhö taát caû nhöõng hình thaùi vaø phöông thöùc tö duy caên baûn nhaát, ñöôïc tieáp tuïc hoaøn thieän, caûi bieán vaø phaùt trieån sau naøy. Chaúng haïn cuoäc tranh luaän giöõa chuû nghóa hieän thöïc (Arixtoát) vaø chuû nghóa lyù töôûng (Platoân), quan ñieåm “kheá öôùc” vaø “phaùp quyeàn töï nhieân”, caùc hình thöùc nhaø nöôùc v.v..trong tö töôûng chính trò, hay vaán ñeà caùi thieän, löông taâm, töï do yù chí, traùch nhieäm, caùi ñeïp, caùi bi, caùi haøi, caùi cao thöôïng… trong ñaïo ñöùc vaø thaåm myõ ñaõ laø chuaån möïc cho nhöõng tìm toøi, khaùm phaù vaø vaän duïng vaøo ñôøi soáng xaõ hoäi ôû caùc thôøi ñaïi keá tieáp. Ñaëc ñieå m thöù tö laø tính biện chứng tự phát, b ẩm sinh trong vieäc giaûi thích töï nhieân. Đặc điểm này được Ph. Ăngghen nêu ra trong “Chống Đuyrinh” (1876 – 1878). Ph. Ăngghen viết : “Những nhà triết h ọc Hy Lạp cổ đại đều là những nhà biện chứng tự phát, bẩm, sinh” ( C. Mác và Ph. Ăngghen: toàn tập, t.20; Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1994, tr. 34). Tư tưởng biện chứng về thế giới, giới tự nhiên được khai mở bởi Hêraclít (Heraklitos), mặc dù trước đó trong những yếu tố tiền triết học và trong trường phái Milê (Milet) đã xuất hiện những phác thảo sơ khởi về th ế giới nh ư một quá trình. Hêraclít không chỉ xem xét thế giới như một quá trình (hình ảnh dòng sông, ở đó “mọi thứ đều chảy”), mà còn đưa ra tư tưởng về tính quy luật của thế giới đó. Logos là một trong những khái niệm trung tâm của triết h ọc Hêraclít, hàm ch ứa yếu tố duy vật và biện chứng ở trình độ tự phát. Các nghĩa của logos: thần ngôn; lời nói, hay học thuyết; lý trí; tính quy luật; tính tất yếu; trật t ự, chu ẩn mực; lửa. Vũ trụ này là một ngọn lửa vĩnh cửu, mọi th ứ từ l ửa và k ết thúc bằng sự phán quyết của lửa, nhờ đó mà diễn ra quá trình sinh - di ệt thay th ế nhau liên tục. Đánh giá tư tưởng biện chứng vê th ế giới trong tri ết h ọc Hy L ạp cổ đại, Ph. Ăngghen nhấn mạnh : “Cái thế giới quan ban đầu ngây th ơ, nh ưng xét về thực chất thì đúng đó là thế giới quan của các nhà triết học Hy Lạp c ổ đại, và lần đầu tiên đã được Hêraclít trình bày một cách rõ ràng: mọi vật đ ều 14
tồn tại và đồng thời lại không tồn tại, vì mõi vật đang trôi đi, mọi vật đềukhông ngừng thay đổi, mọi vật đều không ngừng phát sinh và tiêu vong” ( C. Mác và Ph. Ăngghen: toàn tập, t.20; Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1994, tr. 35). Biện chứng của quá trình nhận thức thể hiện rõ nét trong các lu ận ch ứng của trường phái Êlê (Elea) về tính mâu thuẫn, hay nghịch lý của nhận th ức, về sự cần thiết giải quyết thấu đáo mối quan hệ giữa vận động và đứng im, hữu hạn và vô hạn, liên tục và giàn đoạn, tồn tại và h ư vô. Xôcrát (Socrates), Platôn (Plato), Arixtốt (Aristoteles, Arstotle) đã xác lập một s ố nội dung s ơ kh ởi v ề biện chứng chủ quan, hay tư duy biện chứng, mặc dù bản thân Xôcrát và Platôn đưa ra thuật ngữ “biện chứng” (Dialektikè) như “nghệ thuật đối thoại”. làm cơ sở cho việc hình thành lý luận nhận thức biện chứng sau này. M ối quan h ệ gi ữa biện chứng khách quan và biện chứng chủ quan được Ph. Ăngghen nêu ra trong “Biện chứng của tự nhiên”. Ông viết : “Biện chứng gọi là khách quan thì chi phối trong toàn bộ giới tự nhiên, còn biện chứng gọi là chủ quan, tức là tư duy biện chứng, thì chỉ là phản ánh sự chi phối, trong toàn bộ giới tự nhiên, của sự vận động thông qua những mặt đối lập, … thông qua sự đấu tranh thường xuyên của chúng và sự chuyển hóa…” ( C. Mác và Ph. Ăngghen: toàn tập, t.20; Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1994, tr. 694). Cuối cùng, tính nhân văn có thể được xem là một trong những đặc điểm của nhiều nền triêt học, song trình độ và hình thức thể hiện của nó khác nhau. Chủ nghĩa nhân văn (thuật ngữ humanism ra đời vào đầu thế kỷ XIX) xem con người là điểm xuất phát, và giải phóng con người là mục đích cuối cùng. “Con ngöôøi – thöôùc ño cuûa vaïn vaät”; lôøi tuyeân boá naøy cuûa Proâtago (Protagoras) chöùng toû raèng duø khoâng ngöøng höôùng ra vuõ truï, giaûi thích vaø khao khaùt chinh phuïc noù, ngöôøi Hy Laïp vaãn daønh nhieàu taâm huyeát tìm hieåu nhöõng vaán ñeà nhaân sinh, xaõ hoäi. Từ Xôcrát trở đi con người vừa là chủ thể, vừa là đối tượng. Tìm hiểu thế giới của con người, kết hợp “hướng ngoại” và “hướng nội” quy định vị trí và số phận của các triết thuyết. Söï quan taâm ñeán con ngöôøi, tìm kieám nhöõng chuaån möïc soáng lyù töôûng cho con ngöôøi,là nét chung trong tư tưởng của Xôcrát, Platôn, Arixtốt và nhiều triết gia khác từ thời kỳ sơ khai đến thời kỳ Hy Lạp hóa, khủng hoảng và suy tàn. Thực tiễn “có vấn đề” cũng là đi ều ki ện cho s ự tìm ki ếm l ời đáp để khắc phục nó, nghĩa là hình thành các phương án vượt qua cái hi ện tồn. Cho nên trong các học thuyết chính trị, xã hội đã hình thành ch ủ nghĩa hi ện th ực và chủ nghĩa lý tưởng, khắc họa con người và các thiết chế xã hội từ các góc độ khác nhau. Nhöõng tö töôûng chính trò, đạo đức, phaùp quyeàn, thaåm myõ do ngöôøi Hy Laïp - La Maõ xaùc laäp trôû thaønh neàn taûng vaø ñieåm xuaát phaùt cuûa tö töôûng phöông Taây. 15
2. Trình bày khái quát và đánh giá nội dung cơ bản của triết học Trung cổ Tây Âu qua một số nhà tư tưởng tiêu biểu Một số gợi ý: Nền móng của chề độ phong kiến tại Tây Âu được xác lập sau thời kỳ sụp đổ của Tây bộ đế quốc La Mã (476), song hình th ức tri th ức Trung c ổ ra đời sớm hơn, gắn liền với sự ra đời của Kytô giáo (Christianity) vào đầu Công nguyên. Sự ra đời của Kytô giáo là một hiện tượng có tính cách mạng trong đời sống tinh thần của xã hội. Tuy nhiên từ năm 392, khi Kytô giáo trở thành quốc giáo, tinh thần khoan dung đã bị biến dạng. Trong quá trình hình thành chế độ phong kiến, mà sự ra đời của Kytô giáo trong lòng chế độ chiếm hữu nô lệ là tín hiệu tinh thần, hay tiền đề tinh th ần của nó, đã xuất hiện những tư tưởng mang tính chuy ển tiếp, ch ẳng h ạn ch ủ nghĩa khắc kỷ La Mã, hay chủ nghĩa Platôn mới. Bên c ạnh đó s ự truy ền bá Kytô giáo cần đến những tín đồ có học thức, những nhà trí thức thực sự, đảm nh ận chức năng khơi nguồn cảm hứng về hình thức tôn giáo mới gi ữa th ế gi ới đa thần. Hai thời kỳ lớn trong triết học trung cổ : thời kỳ hình thành (cũng có th ể gọi là thời kỳ đặt nền móng, thời kỳ chuẩn b ị) và th ời kỳ phát tri ển, “chu ẩn hóa”, tương ứng với triết học các giáo phụ và triết học kinh viện. Giaù o ph uï laø teân goïi cuûa trieát hoïc Kytoâ giaùo ôû thôøi kyø ñaàu tieân. Caùc giaùo phuï laø nhöõng ngöôøi tieân phong trong coâng cuoäc baûo veä, truyeàn baù vaø phoå bieán tín ñieàu Kytoâ giaùo trong nhöõng ñieàu kieän khoù khaên vaø ñaày thaùch thöùc, veà sau ñöôïc nhaø thôø chuaån nhaän, xem nhö caùc baäc cha chuù cuûa nhaø thôø, coøn tö töôûng cuûa hoï thì ñöôïc xem nhö nhöõng chaân lyù caàn ñöôïc löu giöõ, hoïc taäp. Dù nội dung tư tưởng các giáo phụ không thống nhất, song định hướng chung ở họ là đối lập tư tưởng Kytô giáo với triết h ọc cổ đại, qua đó kh ẳng định ưu thế của Kinh thánh Kytô giáo như cái vòm của s ự uyên bác toàn th ế giới. Vấn đề trước tiên là mối quan hệ giữa niềm tin và lý trí, làm nên sự khác 16
nhau giữa tư tưởng Trung cổ và tư tưởng cổ đại. Trong soá caùc giaùo phuï coù nhöõng ngöôøi cöïc ñoan, theo chuû nghóa suøng tín; coù nhöõng ngöôøi oân hoøa, coá laøm dòu nhöõng ñieåm baát ñoàng giöõa lyù trí vaø ñöùc tin. Tertullien nghieâng veà chuû nghóa suøng tín vôùi tuyeân boá “Toâi tin, vì ñoù laø ñieàu phi lyù ”, vaø phaân chia xaõ hoäi thaønh hai phe – phe quyû vaø phe thaàn. Caùch phaân chia roõ raøng ñaåy con ngöôøi vaøo tình theá hai choïn moät. Ñoái vôùi Tertullien con ngöôøi töï do hay khoâng tuøy thuoäc vaøo yù chí cuûa Chuùa. Moïi tham voïng töï do laø bieåu hieän cuûa toäi toå toâng. Töï do thoáng nhaát vôùi tính taát yeáu : Chuùa taïo ra luaät, luaät aáy ban cho con ngöôøi quy e à n töï do. Caùc giaùo phuï ñem ñeán söï thay ñoåi trong caùch ñaët vaán ñeà veà theá giôùi, coøn caùc nhaø trieát hoïc kinh vieän ôû thôøi kyø chính thoáng hoùa, hoïc ñöôøng hoùa tö töôûng Kytoâ giaùo thì bieán nhöõng yù töôûng giaûn ñôn thaønh nhöõng yù töôûng chaéc chaén, coù heä thoáng, ñaït tôùi tính uyeân baùc thaâm saâu. Caùc nhaø khaéc kyû töøng ñaùnh giaù ñöùc haïnh con ngöôøi gaàn nhö laø töø goùc ñoä quan heä cuûa linh hoàn vôùi thöôïng ñeá, hôn laø quan heä cuûa coâng daân vôùi nhaø nöôùc. Sau caùc nhaø khaéc kỷ nhöõng ngöôøi Kytoâ giaùo tin raèng nghóa vuõ cuûa con ngöôøi tröôùc Thieân Chuùa quan troïng hôn so vôùi nghóa vuï tröôùc xaõ hoäi vaø nhaø nöôùc. “Phuïng söï Chuùa queân thaân mình” – quan ñieåm aáy cuûa St. Augustin ñöôïc xem laø kinh ñieån ñoái vôùi tín ñoà Kytoâ giaùo. Trong “Thaønh phoá cuûa Chuùa ” (hay Vương quốc Thiên Chúa, Đô thành thiên quốc ...) St. Augustin xác lập những luận điểm nền tảng về cái cần có thao tinh thần Kytô giáo, thay thế cho cái đang tồn tại. Thành phố của Chúa không phải là một nơi nào đó trên thiên đàng hay một thành phố cụ thể ở cõi trần, bởi lẽ mỗi con người khi vừa được sinh ra không biết 17
mình gia nhập vào thế giới nào. Chính hoạt động sống của họ quy định cái mà họ sẽ gia nhập. Vậy Thành phố của Chúa thể hiện khát vọng về mộ không gian xã hội lý tưởng mà con người cần kiến tạo ngay trên th ế gian này. 22 cu ốn sách vừa là lời cảnh báo, vừa mang đến thông điệp về một thế giới tồt lành mà con người đạt được bằng nỗ lực vượt qua cái ác, hướng đến cái thiện. Trong quyển 1 Augustin chỉ trích những kẻ dị giáo và những kẻ man rợ mang tai ương đến cho con người, cưỡng bức phụ nữ, cướp bóc thành Roma, đồng th ời khẳng đ ịnh vai trò của Kytô giáo trong việc ngăn chặn thờ tượng các thần và ng ẫu th ần, thông qua các lời chúc lành và chúc dữ. Quyển 2 tiếp tục mổ xẻ sự bất lực và vô trách nhiệm của các thần (trước Chúa Jesus). Sự đánh mất nhân cách và s ự sa đoạ là cái mà con người đón nhận từ các vị thần ấy. Trong Quyển 3, những tai hoạ từ thế giới đa thần giáo được tiếp tục làm rõ. Quyển 4 mở đầu cho sự biện minh rằng chỉ có Kytô giáo, thờ một Thiên Chúa duy nhất, mới làm cho vương quốc trần thế được xác lập. Các quyển 5, 6, 7, 8 tiếp tục chỉ ra sự đối lập Kytô giáo và tinh thần dị giáo, văn hoá mới và văn hóa Hy L ạp, ; phân tích quan h ệ giữa thuyết định mệnh (tiền định của Chúa) và ý chí tự do c ủa con người. Đ ồng ý với cách phân chia của Varro về ba hình thức th ần h ọc – thần h ọc tự nhiên, thần học thần bí và thần học bình dân, Augustin cho rằng cả thần học thần bí và thần học bình dân đều không có vai trò tích cực trong cuộc sống mai sau. Đ ặc biệt, trong quyển 8, khi bàn đến thần học tự nhiên, Augustin bày tỏ thiện cảm của mình đối với Platon, người anh cả đáng mến của các học thuyết triết học , vì đã đề cập đến cuộc sống sau khi chấm dứt hiện hữu trần thế, phù h ợp với giáo lý Kytô. Quyển 9 và quyển 10 được xem như tuyên ngôn về tính duy nhất của Chúa, trong đó Chúa Jesus là sự giáng thế. Chỉ có Chúa Jesus, theo Augustin, mới có quyền ban cho con người hồng phúc vĩnh cửu. Sự phân biệt hai vương quốc tập trung từ cuốn 11 trở đi. Augustin ñem ñoái laäp theá giôùi cuûa Chuùa vaø theá giôùi coõi traàn vôùi nhöõng neùt ñaëc tröng cho hai theá giôùi. Theá giôùi cuûa Chuùa laø theá giôùi soáng theo yù chí Thieân Chuùa, bao goàm nhöõng ngöôøi moä ñaïo, nhaân töø, ñeà cao tình yeâu lyù trí vaø söùc maïnh tinh thaàn, phuïng söï Chuùa queân thaân mình, soáng hoâm nay kyø voïng vaøo 18
ngaøy mai, coù söï ñoàng caûm giöõa ngöôøi caàm quyeàn vaø quaàn chuùng. Theá giôùi coõi traàn laø theá giôùi soáng theo chuaån möïc con ngöôøi, goàm toaøn nhöõng keû ích kyû, ñeà cao tieän nghi vaø laïc thuù vaät chaát, yeâu baûn thaân queân caû Chuùa, soáng hoâm nay chæ bieát hoâm nay, luoân tranh giaønh quyeàn löïc vôùi nhau. Xeùt töø goùc ñoä chính trò – xaõ hoäi “Thaønh phoá cuûa Chuùa” coù yù nghóa phaûn khaùng nhaát ñònh. St. Augustin soáng trong thôøi ñaïi suy taøn cuûa cheá ñoä noâ leä, nhìn thaáy taän maéy noãi ñau, söï baát oån, söï khuûng hoaûng loøng tin cuûa con ngöôøi do chieán tranh gaây ra. Bieåu töôïng cuûa theá giôùi coõi traàn trong con maét St. Augustin laø Babylon quaù khöù vaø ñeá quoác La maõ hieän taïi. Bieåu töôïng theá giôùi cuûa Chuùa laø Jerusalem vaø nhöõng nôi linh thieâng khaùc. Theo St. Augustin theá giôùi coõi traàn caàn ñöôïc thay theá baèng moät traät töï xaõ hoäi môùi, hôïp yù Chuùa – “Vöông quoác nöôùc Chuùa” – nhaø nöôùc cuûa söï hôïp quaàn toaøn nhaân loaïi. Vaøo thôøi trung coå xung ñoät giöõa hai thöïc theå neâu treân mang yù nghóa cuûa cuoäc ñaáu tranh giöõa nhaø thôø Kytoâ – Thieân Chuùa giaùo La Maõ vôùi chính quyeàn theá tuïc, giöõa Giaùo hoaøng vôùi nhaø vua trong töøng quoác gia rieâng bieät. Ngöôøi chieán thaéng trong nhöõng cuoäc xung ñoät naøy thöôøng laø Giaùo hoaøng, maø söï theå cheá hoùa nhaø thôø phoå bieán khaép Italia, Phaùp, Taây Ban Nha, Anh, Ñöùc, Ba Lan… Toân giaùo thôøi trung coå, cuï theå Kytoâ – Thieân Chuùa giaùo, trôû thaønh haït nhaân, thöôùc ño vaên hoùa vaø theá giôùi quan cuûa xaõ hoäi phong kieán. Chính trò, luaät phaùp naèm trong tay taêng löõ, ñöôïc xaùc ñònh nhö lónh vöïc öùng duïng cuûa thaàn hoïc. Theá giôùi laø taïo hoùa cuûa Chuùa, laø cuoán saùch do Chuùa vieát neân vaø ban cho yù nghóa ñoái vôùi 19
töøng taïo vaät. Hoa hoàng, chim boà caâu, sö töû, con beâ, phöôïng hoaøng, ngoïc chaâu… bieán thaønh nhöõng bieåu töôïng toân giaùo thieâng lieâng, vaø quy veà söï töôïng tröng cho Ñöùc Kytoâ trong boán thôøi ñieåm mang tính böôùc ngoaët trong cuoäc soáng cuûa ngaøi : Kytoâ sinh ra nhö moät con ngöôøi, cheát ñi nhö moät con beâ, phuïc sinh nhö con sö töû, bay leân trôøi nhö chim phöôïng hoaøng. Nh ưng sự hy sinh của Chúa Kytô, theo luận giải của các nhà tư tưởng Trung cổ, còn chứa đựng cả nỗi đau và sự trăn trở về thân phận con người, sự bỏ rơi và xa lánh, sự mặc cảm và dửng dưng. Đó là thế giới cần được phán xử, cũng có nghĩa là cần một hành động mang tính bước ngoặt, để đánh thức lương tri con người. Sự sụp đổ của đế quốc La Mã được mô tả trong nhiều văn bản thần học như cái ch ết tất yếu c ủa một ch ế độ phi nhân tính, sa đoạ và sự báo trước chiến thắng của cái Thiện, xuất phát t ừ Cao Xanh. Ngay töø thời điểm suïp ñoå cuûa ñeá quoác La Maõ trieát hoïc daàn daàn bieán thaønh keû ñöùng sau thaàn hoïc , coøn töø theá kyû XI trôû ñi – ñöùng sau thaàn hoïc Thieân Chuùa giaùo. Thoát thai töø thaàn thoïai ña thaàn giaùo, tư tưởng lý luận laïi rôi vaøo söï quaûn cheá cuûa moät thaàn thoïai môùi – Kytoâ giaùo, trôû thaønh keû phuïng söï (nô lệ) thaàn hoïc, chöùng minh cho caùc tín ñieàu cuûa nhaø thôø. Giaùo phuï Lactantius ñoøi hoûi “quaøng vaøo coå cuûa lyù trí moät caùi aùch”, ñeå buoäc noù ñi theo söï chæ daãn cuûa ñöùc tin. Caùi aùch ấy của niềm tin khoù coù theå ñöôïc thaùo gôõ, neáu khoâng coù nhöõng bieán ñoåi cách mạng trong hoïat ñoäng thöïc tieãn cuûa con ngöôøi. Baét ñaàu töø theá kyû IX, khi theá giôùi trung coå ñi daàn vaøo oån ñònh, xu höôùng “chuaån hoùa” tri thöùc mang yù nghóa quan troïng ñoái vôùi vieäc cuûng coá traät töï chính trò – xaõ hoäi, cuõng ñoàng thôøi cuûng coá ñòa vò cuûa nhaø thôø vôùi tính caùch laø neàn chuyeân chính tinh thaàn (xe m C. M vaø 20