Chính sách xã hội trong Cách mạng tháng Tám 1945 và trong sự nghiệp đổi mới ngày nay

Chính<br /> CHÍNH TRỊ sách xã<br /> - KINH TẾhộiHỌC<br /> trong Cách mạng tháng Tám 1945...<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Chính sách xã hội trong Cách mạng tháng Tám 1945<br /> và trong sự nghiệp đổi mới ngày nay<br /> Phạm Xuân Nam *<br /> <br /> Tóm tắt: Trên cơ sở khẳng định sự kết hợp chặt chẽ giữa giải phóng dân tộc với<br /> giải phóng xã hội là một đặc điểm nổi bật của Cách mạng tháng Tám 1945 do Đảng<br /> Cộng sản Việt Nam lãnh đạo, bài viết tập trung phân tích những chính sách xã hội<br /> giải cứu của Mặt trận Việt Minh; việc thực hiện những chính sách xã hội cơ bản để<br /> đem lại lợi ích thiết thân cho nhân dân ngay sau ngày Tuyên ngôn Độc lập; thực thi<br /> hệ thống chính sách xã hội ngày càng mở rộng trong tiến trình đổi mới gần 30 năm<br /> qua. Tất cả những điều đó chứng tỏ, Đảng và Nhà nước ta luôn chăm lo đến các<br /> chính sách xã hội trong mọi chiến lược và kế hoạch hành động của mình nhằm phát<br /> huy cao độ nhân tố con người, xem con người là động lực to lớn nhất của sự nghiệp<br /> cách mạng và đổi mới, đồng thời coi ấm no, tự do, hạnh phúc của con người là mục<br /> tiêu phấn đấu cao nhất.<br /> Từ khóa: Cách mạng tháng Tám; chính sách xã hội; đổi mới.<br /> <br /> Cách mạng tháng Tám 1945 trước hết là Nhờ vậy, Cách mạng tháng Tám đã động<br /> cuộc cách mạng giải phóng dân tộc. Cuộc viên, lôi cuốn được hàng triệu, hàng chục<br /> cách mạng đó đã lật nhào ách thống trị của triệu quần chúng nhân dân, đưa họ “không<br /> bọn thực dân, đế quốc xâm lược, đưa dân phải đến những cuộc trỗi dậy tạm thời,<br /> tộc ta bước vào một kỷ nguyên mới - kỷ không phải đến những hành động lửa rơm<br /> nguyên độc lập, tự do. chóng tắt, mà đến những hành động lâu dài<br /> Xét về thực chất và nội dung, Cách dẫn tới một sự biến đổi lịch sử vĩ đại”(1)<br /> mạng tháng Tám còn là mốc mở đầu cho (như C.Mác đã từng nói về những cuộc<br /> sự nghiệp giải phóng xã hội, từng bước cách mạng chân chính trong sự nghiệp nhân<br /> xóa bỏ áp bức bất công, đem lại những loại). Có thể thấy rõ điều này qua những sự<br /> quyền lợi thiết thân cho các tầng lớp nhân kiện sau đây.<br /> dân trong nước. 1. Tình cảnh dân ta trước Cách mạng<br /> Sự kết hợp chặt chẽ giữa giải phóng dân tháng Tám và những chính sách xã hội<br /> tộc với giải phóng xã hội là một trong giải cứu của Mặt trận Việt Minh<br /> những đặc điểm nổi bật của Cách mạng Trước Cách mạng tháng Tám, nhân dân<br /> tháng Tám, do Đảng Cộng sản Việt Nam ta mà tuyệt đại đa số là quần chúng công<br /> lãnh đạo. Sự kết hợp ấy xuất phát từ yêu<br /> cầu khách quan của thực tiễn cách mạng và (*)<br /> Giáo sư, tiến sĩ, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt<br /> đáp ứng đúng nguyện vọng sâu xa của tuyệt Nam. ĐT: 0989565601. Email: pxnam108@gmail.com.<br /> (1)<br /> C. Mác - Ph.Ăngghen (1962), Tuyển tập, t.2, Nxb<br /> đại đa số nhân dân Việt Nam thời bấy giờ. Sự thật, Hà Nội, tr.639.<br /> <br /> 3<br /> Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 11(96) - 2015<br /> <br /> nông phải sống dưới mấy tầng áp bức của công nhân lên 60 giờ 1 tuần, thậm chí kéo<br /> thực dân, đế quốc và tay sai, bị tước đoạt dài đến 72 giờ ở những nơi chúng cho là<br /> những điều kiện sinh tồn cơ bản nhất của “cần thiết”. Trong khi công nhân vẫn chỉ<br /> con người. được trả một thứ tiền công chết đói.<br /> Việc mở mang các đồn điền, hầm mỏ, xí Bên cạnh chính sách độc quyền kinh tế,<br /> nghiệp của tư bản Pháp,... luôn đi liền với bọn cai trị còn đặt thêm ra nhiều thứ thuế<br /> việc cưỡng chiếm hàng vạn hécta ruộng đất vô lý làm cho hàng loạt tiểu thương, tiểu<br /> của nông dân. Ngoài ra, các chế độ thuế chủ lâm vào cảnh bần cùng.<br /> khóa, phu phen, tạp dịch nặng nề nhất đều Ngay giai cấp tư sản dân tộc cũng bị<br /> trút lên đầu dân cày nước ta, gồm tới 90% chèn ép và kìm hãm gắt gao, không sao<br /> dân số. Ngay từ cuối những năm 20 của thế ngóc đầu lên được.<br /> kỷ XX, trong tác phẩm Đường kách mệnh, Nhờ phân tích đúng tính chất và những<br /> Nguyễn Ái Quốc đã lột tả thân phận người chuyển biến của xã hội Việt Nam trong<br /> nông dân Việt Nam như sau: “Ruộng bị Tây những năm Chiến tranh thế giới thứ hai,<br /> chiếm hết, không đủ mà cày. Gạo bị nó chở hiểu rõ thực trạng đời sống và nguyện vọng<br /> hết, không đủ mà ăn. Làm nhiều, được ít, sâu xa của mọi tầng lớp nhân dân trong<br /> thuế nặng... Đến nỗi chết đói, hoặc bán vợ nước, Hội nghị lần thứ tám Ban Chấp hành<br /> đợ con, hoặc đem thân làm nô lệ như những Trung ương Đảng (5 - 1941), do lãnh tụ<br /> người nó chở đi Tân thế giới,...”(2). Nguyễn Ái Quốc trực tiếp chủ trì, đã chủ<br /> Đến khi Chiến tranh thế giới thứ hai nổ trương đặt vấn đề giải phóng dân tộc cao<br /> ra, phát xít Nhật kéo vào Đông Dương, thì hơn hết thảy, tạm gác khẩu hiệu cách mạng<br /> cả thực dân Pháp và phát xít Nhật lại đua ruộng đất lại nhằm tập hợp rộng rãi tất cả<br /> nhau vơ vét sức người, sức của của nhân các lực lượng yêu nước, không phân biệt<br /> dân ta để dốc vào chiến tranh. già trẻ, gái trai, dân tộc, tôn giáo, giàu<br /> Hàng vạn hécta ruộng đất của nông dân nghèo,… vào Mặt trận Việt Nam Độc lập<br /> đang trồng lúa bị chính quyền thuộc địa bắt đồng minh (gọi tắt là Mặt trận Việt Minh)<br /> nhổ đi để trồng đay, bông, thầu dầu nộp cho đem toàn lực thực hiện hai mục tiêu cao cả:<br /> Nhật. Chính sách thu thóc tạ của quân đội “- Làm cho nước Việt Nam hoàn toàn<br /> Phù Tang lại càng độc ác hơn. Chỉ trừ một độc lập.<br /> số rất ít đại địa chủ có thế lực dựa được vào - Làm cho nhân dân Việt Nam được<br /> cả Pháp và Nhật, còn số đông địa chủ vừa sung sướng tự do”(3).<br /> và nhỏ, đặc biệt là nông dân đã buộc phải Mặt trận Việt Minh đề ra Chương trình<br /> bán thóc theo diện tích cày cấy với số lượng cứu nước gồm nhiều chủ trương, chính sách<br /> ngày càng tăng và theo một giá quy định rẻ có quan hệ mật thiết với nhau về chính trị,<br /> mạt,... Đó chính là những nguyên nhân cơ kinh tế, văn hóa, xã hội, ngoại giao. Riêng<br /> bản làm cho hơn 2 triệu đồng bào ta bị chết trên lĩnh vực xã hội, Chương trình Việt<br /> đói vào cuối năm 1944 đầu năm 1945.<br /> Ngay sau khi Chiến tranh thế giới thứ (2)<br /> Hồ Chí Minh (1995), Toàn tập, t.2, Nxb Chính trị<br /> quốc gia, Hà Nội, tr.309.<br /> hai bùng nổ, Toàn quyền Đông Dương đã ra (3)<br /> Đảng Cộng sản Việt Nam (1998), Văn kiện Đảng<br /> nghị định kéo dài thời gian làm việc của toàn tập, t.7, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.470.<br /> <br /> 4<br />  Chính sách xã hội trong Cách mạng tháng Tám 1945...<br /> <br /> Minh đã đề ra những chính sách rất cụ thể nước Việt Nam độc lập. Dân ta lại đánh đổ<br /> và sát hợp đối với từng giới đồng bào(4). (1) chế độ quân chủ mấy mươi thế kỷ mà lập<br /> Công nhân ngày làm 8 giờ; định lương tối nên chế độ Dân chủ Cộng hòa”(5).<br /> thiểu. Cứu tế thất nghiệp, xã hội bảo hiểm. Có thể nói, sức mạnh của cuộc Tổng khởi<br /> Công nhân già có lương hưu trí. (2) Nông nghĩa tháng Tám 1945 chính là sức mạnh<br /> dân ai cũng có ruộng cày, giảm địa tô, cứu vùng lên của đồng bào cả nước, được khơi<br /> tế nông dân trong những năm mất mùa. (3) dậy và nhân lên bởi một đường lối cách<br /> Binh lính: hậu đãi binh lính có công giữ gìn mạng đúng đắn, trong đó có hệ thống chính<br /> Tổ quốc và phụ cấp cho gia đình họ được sách xã hội hợp lòng dân của Mặt trận Việt<br /> đầy đủ. (4) Học sinh: bỏ học phí,... mở Minh, do Đảng ta sáng lập và lãnh đạo.<br /> thêm trường học, giúp đỡ học sinh nghèo. 2. Thực hiện các chính sách xã hội<br /> (5) Phụ nữ: đàn bà đều được bình đẳng với thiết yếu ngay sau khi chính quyền cách<br /> đàn ông về các phương diện chính trị, kinh mạng được thiết lập trong cả nước<br /> tế, văn hóa. (6) Thương nhân và các nhà Cách mạng tháng Tám thành công, nước<br /> kinh doanh: Chính phủ hết sức giúp đỡ các Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời đánh<br /> nhà có vốn tự do kinh doanh. (7) Viên dấu một bước ngoặt cơ bản của quá trình<br /> chức: hậu đãi viên chức xứng đáng với giải phóng dân tộc kết hợp với giải phóng xã<br /> công học tập. (8) Người già và tàn tật: được hội ở nước ta. Nhưng khi chính quyền cách<br /> chính phủ chăm nom và cấp dưỡng. (9) Nhi mạng non trẻ vừa mới ra đời, nó đã phải<br /> đồng: được chính phủ chăm sóc đặc biệt về đương đầu với những khó khăn chồng chất<br /> thể lực và trí dục. (10) Hoa kiều: được do thù trong, giặc ngoài gây ra, cộng với biết<br /> chính phủ bảo đảm tài sản an toàn,... bao di sản tồi tệ về kinh tế, chính trị, văn<br /> Mười chính sách xã hội trên đây thể hiện hóa, xã hội do chế độ cũ để lại. Thêm vào đó<br /> sự quan tâm sâu sắc của Mặt trận Việt Minh là trận lụt lớn đã phá hoại tám tỉnh sản xuất<br /> đến những yêu cầu thiết yếu nhất về đời lúa gạo ở Bắc Bộ, khiến cho nguy cơ tái diễn<br /> sống của mọi tầng lớp nhân dân trong nước. nạn đói trở nên trầm trọng hơn.<br /> Đặc biệt, không đợi đến khi giành được Trước tình hình đó, bên cạnh những<br /> chính quyền toàn quốc, những chính sách ấy nhiệm vụ quan trọng khác, khâu then chốt<br /> đã được từng bước thực hiện ngay tại các để củng cố và giữ vững chính quyền cách<br /> khu căn cứ địa cách mạng trong thời kỳ tiền mạng lúc này chính là phải tạo nên một nền<br /> khởi nghĩa ở Việt Bắc và một số nơi khác. tảng xã hội vững chắc của chính quyền cách<br /> Điều đó có tác dụng cổ vũ, động viên, mạng, làm cho nó thật sự trở thành một<br /> tập hợp được tuyệt đại bộ phận các tầng lớp chính quyền sáng suốt và mạnh mẽ của<br /> nhân dân, các giới đồng bào dưới lá cờ Việt nhân dân. Sáu nhiệm vụ cấp bách của Nhà<br /> Minh, tạo thành nguồn sức mạnh dời non, nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa mà Chủ<br /> lấp biển, làm nên những chuyển biến lịch tịch Hồ Chí Minh nêu lên tại phiên họp đầu<br /> sử to lớn trong Tổng khởi nghĩa tháng Tám tiên của Hội đồng Chính phủ lâm thời ngày<br /> 1945: “Pháp chạy, Nhật hàng, vua Bảo Đại<br /> thoái vị. Dân ta đã đánh đổ các xiềng xích (4)<br /> Hồ Chí Minh (1995), Sđd, t.3, tr.585.<br /> thực dân gần 100 năm nay để gây dựng nên (5)<br /> Hồ Chí Minh (1995), Sđd, t.4, tr.3.<br /> <br /> 5<br /> Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 11(96) - 2015<br /> <br /> 3 tháng 9 năm 1945 đã thể hiện rõ sự sáng lương trong thời gian luyện tập quân sự;<br /> suốt chính trị ấy: phát động chiến dịch tăng chủ xí nghiệp muốn cho công nhân thôi<br /> gia sản xuất đồng thời với mở cuộc lạc việc phải báo trước, đồng thời phải phụ cấp<br /> quyên để chống nạn đói; tiến hành ngay cho những người bị yêu cầu thôi việc trong<br /> chiến dịch diệt giặc dốt để xóa nạn mù chữ khi họ đi tìm việc khác. Ngày 26 tháng 10,<br /> cho hơn 90% đồng bào ta - hệ quả của hơn Bộ Tài chính ra Nghị định giảm 20% thuế<br /> 80 năm “khai hóa văn minh” của thực dân ruộng trong cả nước và miễn thuế ruộng cho<br /> Pháp; tổ chức càng sớm càng hay cuộc những vùng bị lụt. Ngày 26 tháng 10, Chính<br /> Tổng tuyển cử với chế độ phổ thông đầu phủ ra Thông cáo quy định địa chủ có nhiệm<br /> phiếu, lập ra Quốc hội, xây dựng Hiến pháp vụ giảm 25% địa tô cho tá điền, đồng thời tá<br /> bảo đảm quyền tự do dân chủ cho nhân dân; điền phải tôn trọng quyền sở hữu ruộng đất<br /> mở cuộc vận động giáo dục lại nhân dân của địa chủ… Đến kỳ họp thứ hai của Quốc<br /> theo tinh thần cần, kiệm, liêm, chính; bỏ hội (11 - 1946), Luật Lao động đã được<br /> ngay ba thứ thuế vô nhân đạo, tuyệt đối chính thức thông qua, trong đó có điều quy<br /> cấm hút thuốc phiện; tuyên bố chính sách tự định rõ ngày làm việc 8 giờ...<br /> do tín ngưỡng, Lương - Giáo đoàn kết(6). Trong bối cảnh lịch sử cụ thể của nước ta<br /> Mặc dù thuộc các lĩnh vực kinh tế, chính sau Cách mạng tháng Tám, việc ban hành và<br /> trị, văn hóa, xã hội khác nhau, song tất cả thực hiện nghiêm chỉnh những chính sách<br /> các nhiệm vụ trên đây, xét đến cùng, đều vừa nêu có những đặc điểm nổi bật sau đây:<br /> đáp ứng đúng những nhu cầu bức thiết Thứ nhất, đó là những chính sách nhằm<br /> trong đời sống vật chất, tinh thần của mọi cải thiện một số mặt trong đời sống vật chất<br /> tầng lớp nhân dân, và vì thế chúng đều hàm và tinh thần của nhân dân ngay sau ngày<br /> chứa một ý nghĩa xã hội hết sức sâu sắc. tuyên bố độc lập. Những chính sách ấy đều<br /> Để thực hiện những nhiệm vụ đó, Hội thấm nhuần một quan điểm có tầm nhìn<br /> đồng Chính phủ lâm thời và các cấp có chiến lược của Chủ tịch Hồ Chí Minh:<br /> thẩm quyền đã lần lượt ban hành những văn “Nếu nước độc lập mà dân không hưởng<br /> hạnh phúc tự do, thì độc lập cũng chẳng có<br /> bản có giá trị pháp lý trực tiếp hoặc gián<br /> nghĩa lý gì”(7). Ít lâu sau, trong Bài phát<br /> tiếp liên quan đến lĩnh vực chính sách xã<br /> biểu tại cuộc họp đầu tiên của Ủy ban<br /> hội: Ngày 8 tháng 9 năm 1945, Chính phủ<br /> nghiên cứu kế hoạch kiến quốc, Người còn<br /> ra Sắc lệnh thành lập Bình dân học vụ,<br /> nói rõ thêm: “Chúng ta tranh được tự do,<br /> trong đó có điều khẳng định việc học chữ là<br /> độc lập rồi mà dân cứ chết đói, chết rét, thì<br /> bắt buộc và không mất tiền. Cùng ngày, còn tự do, độc lập cũng không làm gì. Dân chỉ<br /> có Sắc lệnh thành lập Nha Dân tộc thiểu số biết rõ giá trị của tự do, của độc lập khi mà<br /> để chăm lo đến các quyền lợi thiết yếu của dân được ăn no, mặc đủ.<br /> đồng bào các dân tộc anh em trong đại gia Chúng ta phải làm ngay: làm cho dân có<br /> đình Việt Nam. Ngày 20 tháng 9, Chính ăn. Làm cho dân có mặc. Làm cho dân có<br /> phủ ra Sắc lệnh quy định việc tôn trọng chỗ ở. Làm cho dân có học hành.<br /> những nơi thờ tự của tất cả các tôn giáo.<br /> Giữa tháng 10, Bộ Lao động ra Nghị định (6)<br /> Sđd, t.4, tr.7 - 9.<br /> nêu rõ công nhân được hưởng nguyên (7)<br /> Hồ Chí Minh (1995), Sđd, t.4, tr.56.<br /> <br /> 6<br />  Chính sách xã hội trong Cách mạng tháng Tám 1945...<br /> <br /> Cái mục đích chúng ta đi đến là 4 điều Thứ tư, tất cả các chính sách xã hội do<br /> đó. Đi đến để dân nước ta xứng đáng với tự Hội đồng Chính phủ lâm thời ban hành sau<br /> do độc lập và giúp sức cho tự do độc lập”(8). Cách mạng tháng Tám đã nhanh chóng đi<br /> Thứ hai, phù hợp với tình hình và vào cuộc sống. Bên cạnh sự đúng đắn và<br /> nhiệm vụ của cách mạng Việt Nam hồi đó, hợp lòng dân của các chính sách đó, một<br /> mỗi chính sách xã hội vừa phải đáp ứng nhân tố cực kỳ quan trọng là sự gương mẫu<br /> ngay những nhu cầu thiết yếu trong đời thực hiện của những người đứng đầu bộ<br /> sống của quần chúng nhân dân lao động, máy nhà nước. Điển hình là Chủ tịch Hồ<br /> trước hết là nông dân và công nhân, đồng Chí Minh. Người không chỉ hô hào nhân<br /> thời vừa phải chiếu cố đến lợi ích chính dân tăng gia sản xuất cứu đói, mà tự mình<br /> đáng của các giai cấp hữu sản. Đó chính là còn bắt tay hành động để lôi cuốn các bộ<br /> sự điều hòa mối quan hệ lợi ích giữa các trưởng, các nhân viên trong hệ thống cơ<br /> giai tầng xã hội nhằm xây dựng, củng cố quan nhà nước “mỗi người đều trồng trọt<br /> khối đại đoàn kết toàn dân, tập trung mũi một đám đất trong những giờ rảnh”(11).<br /> nhọn đấu tranh vào kẻ thù chủ yếu nhất là Người còn đề nghị và bản thân mình thực<br /> thực dân Pháp, được Anh, Mỹ giúp sức, hiện trước: “Cứ 10 ngày nhịn ăn một bữa,<br /> đang quay trở lại xâm lược ở miền Nam mỗi tháng nhịn ăn ba bữa. Đem gạo đó (mỗi<br /> nước ta; trong khi đó ở miền Bắc, 20 vạn bữa một bơ) để cứu dân nghèo”(12). Noi<br /> quân Tưởng và bè lũ tay sai được chúng gương Người, cả nước đã dấy lên phong<br /> nâng đỡ cũng liên tiếp giở mọi thủ đoạn trào “nhường cơm sẻ áo”. Nhà nhà đều có<br /> hòng lật đổ chính quyền cách mạng. “hũ gạo cứu đói”. Các đoàn thể quần chúng<br /> Thứ ba, trước tình hình kinh tế, tài chính đều tổ chức lạc quyên, thu gom được hàng<br /> kiệt quệ của nhà nước ta sau Cách mạng ngàn tấn gạo kịp thời giúp cho những gia<br /> tháng Tám, tất cả các chính sách xã hội do đình thiếu ăn.<br /> Chính phủ ban hành đều được thực hiện Nhờ sự chỉ đạo sát sao của chính quyền<br /> chủ yếu bằng sức người, sức của, tài năng cách mạng các cấp và sự nỗ lực của nhân<br /> và tâm huyết của các tầng lớp nhân dân yêu dân trong chiến dịch diệt “giặc đói”, sản<br /> nước, chứ không phải bằng sự đầu tư từ lượng lúa chiêm ở Bắc Bộ năm 1946 tăng<br /> ngân sách nhà nước, mà lúc đó dù muốn hơn vụ chiêm năm trước 100.000 tấn, sản<br /> cũng không thể có được. lượng vụ mùa đạt 1.150.000 tấn, tăng gấp<br /> Kinh nghiệm thực tế này là một minh đôi sản lượng vụ mùa năm trước. Nạn đói<br /> chứng hùng hồn về sự đúng đắn của tư được đẩy lùi. Đó quả là “một kỳ công của<br /> tưởng Hồ Chí Minh: trong công cuộc xây chế độ dân chủ”(13).<br /> dựng đất nước, Đảng và chính quyền các<br /> cấp phải biết “đem tài dân, sức dân, của dân (8)<br /> Sđd, tr.152.<br /> để làm lợi cho dân”(9), cũng giống như<br /> (9)<br /> Hồ Chí Minh (1995), Sđd, t.5, tr.65.<br /> (10)<br /> Sđd, t.3, tr.554.<br /> chính Người từng kiên trì giáo dục và kêu (11)<br /> Trần Dân Tiên (1970), Những mẩu chuyện về đời<br /> gọi toàn dân anh dũng đứng lên “đem sức ta hoạt động của Hồ Chủ tịch, Nxb Văn học, Hà Nội,<br /> tr.117.<br /> mà giải phóng cho ta”(10) trong cuộc Tổng (12)<br /> Hồ Chí Minh (1995), Sđd, t.4, tr.31.<br /> khởi nghĩa mùa Thu 1945. (13)<br /> Báo Cứu quốc ngày 5 tháng 9 năm 1946.<br /> <br /> 7<br /> Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 11(96) - 2015<br /> <br /> Bên cạnh chiến công đẩy lùi “giặc đói”, yêu nước, tinh thần đoàn kết, khí phách anh<br /> cuộc đấu tranh chống “giặc dốt” cũng thu hùng,… của các tầng lớp nhân dân vì mục<br /> được những kết quả đáng khích lệ. Mở đầu tiêu hoàn thành cách mạng giải phóng dân<br /> chiến dịch chống “giặc dốt”, Hồ Chủ tịch tộc, thu toàn bộ non sông về một mối, đưa<br /> kêu gọi: “Muốn giữ vững nền độc lập, cả nước cùng tiến lên chủ nghĩa xã hội.<br /> muốn làm cho dân mạnh nước giàu, mọi Tuy nhiên, vào những năm 1976 - 1986,<br /> người Việt Nam phải hiểu biết quyền lợi do nhiều nguyên nhân mà chủ yếu là do<br /> của mình, phải có kiến thức mới để tham những chủ trương, chính sách mang nặng<br /> gia vào công việc xây dựng nước nhà và tính giáo điều, chủ quan, duy ý chí của<br /> trước hết phải biết đọc, biết viết chữ Quốc Đảng, Nhà nước trong cải tạo xã hội chủ<br /> ngữ”(14). nghĩa và xây dựng chủ nghĩa xã hội theo<br /> Với truyền thống hiếu học của nhân dân một mô hình cũ đã lỗi thời, nước ta đã dần<br /> và với sự nỗ lực thầm lặng, cao quý của dần lâm vào trì trệ, suy thoái rồi khủng<br /> hàng vạn giáo viên bình dân học vụ, phong hoảng kinh tế - xã hội trầm trọng.(14)<br /> trào dạy và học chữ Quốc ngữ phát triển Với phương châm “nhìn thẳng vào sự<br /> rộng khắp cả ở thành thị và nông thôn. Đến thật”, Đại hội VI của Đảng (12 - 1986) đã<br /> đầu tháng 9 - 1946, chỉ riêng các tỉnh Bắc nghiêm khắc tự phê bình về những chủ<br /> Bộ và Trung Bộ đã có 70.950 lớp học bình trương, chính sách sai lầm đó, đồng thời đề<br /> dân học vụ với 95.660 giáo viên. Trong kỳ ra đường lối đổi mới toàn diện đất nước.<br /> thi mãn khóa bình dân học vụ đầu tiên, trên Kể từ sau Đại hội Đảng VI, công cuộc<br /> 2.520.000 học viên đã được công nhận đổi mới đất nước ngày càng đi vào chiều<br /> thoát nạn mù chữ. sâu. Trước những vấn đề nảy sinh từ cuộc<br /> Có thể khẳng định, bốn đặc điểm nêu sống, Đảng ta đã rất coi trọng đổi mới tư<br /> trên cũng là bốn bài học quý của việc hoạch duy lý luận nhằm vận dụng và phát triển<br /> định và tổ chức thực hiện chính sách xã hội sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng<br /> dưới chính thể mới vừa ra đời sau Cách Hồ Chí Minh trên cơ sở tổng kết thực tiễn<br /> mạng tháng Tám 1945, mà những chính trong nước, đồng thời mở rộng tầm nhìn ra<br /> phủ kế tiếp đều cố gắng kế thừa, vận dụng bên ngoài, tham khảo và tiếp thu có lựa<br /> và phát triển sáng tạo trong từng giai đoạn chọn những lý thuyết mới, những kinh<br /> cách mạng cụ thể sau đó. nghiệm hay của thế giới. Qua đó, các Đại<br /> 3. Thực thi hệ thống chính sách xã hội hội Đảng VII, VIII, IX, X, XI và nhiều Hội<br /> ngày càng mở rộng trong tiến trình đổi nghị Trung ương giữa các nhiệm kỳ đại hội<br /> mới toàn diện đất nước ngày càng xác định rõ hơn mục tiêu tổng<br /> Cùng với thành tựu của những chính quát cùng những chủ trương, quan điểm lớn<br /> sách quan trọng khác về chính trị, quân sự, định hướng cho công cuộc xây dựng đất<br /> kinh tế, văn hóa, ngoại giao,… việc tích cực nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã<br /> thực hiện nhiều chính sách xã hội đúng đắn hội ở nước ta. Trong đó có các chủ trương,<br /> theo tinh thần của Cách mạng tháng Tám chính sách phát triển xã hội theo nguyên tắc<br /> trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và<br /> chống Mỹ có tác dụng phát huy chủ nghĩa (14)<br /> Hồ Chí Minh (1995), Sđd, t.4, tr.36.<br /> <br /> 8<br />  Chính sách xã hội trong Cách mạng tháng Tám 1945...<br /> <br /> tiến bộ và công bằng, đặt trong mối quan hệ Bảy là, xây dựng hệ thống chính sách an<br /> gắn bó hữu cơ với thúc đẩy tăng trưởng sinh xã hội nhiều tầng nấc. Thực hiện tốt<br /> kinh tế. chính sách đối với người và gia đình có<br /> Những chủ trương, quan điểm có ý nghĩa công với nước. Cứu trợ kịp thời bộ phận<br /> chỉ đạo việc xây dựng và thực hiện hệ dân cư bị thiệt hại do thiên tai. Chăm lo cho<br /> thống chính sách xã hội cốt yếu sau đây: cuộc sống bình thường của những người<br /> Một là, chuyển nền kinh tế từ mô hình kế cao tuổi, neo đơn, khuyết tật, mất sức lao<br /> hoạch hóa tập trung quan liêu bao cấp sang động, trẻ em mồ côi, lang thang cơ nhỡ…<br /> nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần vận Tám là, chiến lược kinh tế - xã hội đặt<br /> hành theo cơ chế thị trường, có sự quản lý con người vào vị trí trung tâm, tạo điều kiện<br /> của nhà nước theo định hướng xã hội chủ cho tất cả mọi người đều có cơ hội phát<br /> nghĩa(15) nhằm giải phóng sức sản xuất, thúc triển và sử dụng tốt năng lực của mình.<br /> đẩy tăng trưởng kinh tế, không ngừng cải Với chức năng do Hiến pháp quy định,<br /> thiện đời sống xã hội mọi mặt của nhân dân. Quốc hội và Chính phủ nước ta đã lần lượt<br /> Hai là, thống nhất chính sách kinh tế với thể chế hóa những chủ trương, quan điểm<br /> chính sách xã hội, xem trình độ phát triển nêu trên của Đảng thành hệ thống pháp luật,<br /> kinh tế là điều kiện vật chất để thực hiện chiến lược, chính sách, kế hoạch, chương<br /> chính sách xã hội, nhưng những mục tiêu trình, dự án cụ thể để đưa vào cuộc sống.<br /> xã hội lại là mục đích của các hoạt động Nhờ vậy, tiến trình đổi mới ở nước ta gần<br /> kinh tế. 30 năm qua đã đạt được những thành tựu to<br /> Ba là, giải quyết việc làm là khâu quyết lớn về nhiều mặt, trong đó có những thành<br /> định để phát huy nhân tố con người, ổn tựu rất đáng khích lệ về thực thi hệ thống<br /> định và phát triển kinh tế, làm lành mạnh xã chính sách xã hội, đặt trong mối quan hệ tác<br /> hội, đáp ứng nguyện vọng chính đáng của động qua lại biện chứng với thúc đẩy tăng<br /> tất cả mọi người lao động. trưởng kinh tế.(15)<br /> Bốn là, khuyến khích mọi người làm * Về tăng trưởng kinh tế<br /> giàu hợp pháp đi đôi với tích cực xóa đói Nền kinh tế Việt Nam đạt tốc độ tăng<br /> giảm nghèo. Coi một bộ phận dân cư giàu trưởng khá cao trong nhiều năm liền. Tốc<br /> trước là cần thiết cho sự phát triển. độ tăng tổng sản phẩm trong nước (GDP)<br /> Năm là, xem giáo dục và đào tạo là quốc bình quân hàng năm thời kỳ 1986 - 1990 là<br /> sách hàng đầu nhằm nâng cao dân trí, đào 4,4%, thời kỳ 1991 - 1995 là 8,2%, thời kỳ<br /> tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài - yếu tố cơ 1996 - 2000 là 7,1%, thời kỳ 2001 - 2005 là<br /> bản để phát triển xã hội, tăng trưởng kinh tế trên 7,5%, thời kỳ 2006 - 2010 là 6,3%, thời<br /> nhanh và bền vững. Thực hiện công bằng kỳ 2011 - 2014 ước đạt 5,6%.<br /> xã hội trong giáo dục, tạo điều kiện để ai Các cơ hội phát triển dần dần được mở<br /> cũng được học hành. rộng cho mọi thành phần kinh tế, mọi giai<br /> Sáu là, thực hiện đồng bộ chính sách bảo tầng xã hội. GDP bình quân theo đầu người<br /> vệ và chăm sóc sức khỏe nhân dân, giảm tỷ<br /> lệ mắc bệnh, nâng cao thể lực, tăng tuổi thọ<br /> Đó chính là nền kinh tế thị trường định hướng xã<br /> (15)<br /> và phát triển giống nòi. hội chủ nghĩa như Đại hội IX của Đảng đã khái quát.<br /> <br /> 9<br /> Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 11(96) - 2015<br /> <br /> từ khoảng gần 100 USD năm 1986 tăng lên - Công tác chăm sóc sức khỏe nhân dân<br /> trên 2.000 USD năm 2014. Đời sống của có tiến bộ. Mạng lưới y tế từ Trung ương<br /> đại bộ phận nhân dân được cải thiện rõ rệt. đến xã từng bước được củng cố. Các chỉ số<br /> * Về thực thi chính sách xã hội sức khỏe cộng đồng được nâng lên. Từ năm<br /> - Trong lĩnh vực lao động và việc làm: 1990 đến năm 2013, tỷ lệ tử vong ở trẻ em<br /> thời kỳ 1991 - 2000, trung bình hàng năm dưới 5 tuổi đã giảm từ 81‰ xuống còn<br /> cả nước đã giải quyết cho khoảng 1 - 1,2 khoảng 22‰; tỷ lệ trẻ em dưới 5 tuổi suy<br /> triệu người lao động có công ăn việc làm; sinh dưỡng đã giảm từ 50% xuống còn<br /> thời kỳ 2001 - 2005, trung bình đạt 1,4 - 1,5 khoảng 15,7%. Công tác tiêm chủng mở<br /> triệu người. Những năm gần đây, con số đó rộng được thực hiện, nhiều dịch bệnh hiểm<br /> tăng lên đến 1,6 triệu người. Công tác dạy nghèo trước đây đã được khống chế hoặc<br /> nghề từng bước phát triển, góp phần đưa tỷ thanh toán. Tuổi thọ trung bình của người<br /> lệ lao động qua đào tạo từ dưới 10% năm dân từ 63 tuổi năm 1990 tăng lên gần 74<br /> 1990 tăng lên khoảng 49% hiện nay. tuổi hiện nay.<br /> - Công tác xóa đói giảm nghèo đạt được - Việc thực hiện chính sách ưu đãi xã hội<br /> kết quả đầy ấn tượng. Theo chuẩn do Ngân với người có công được đặc biệt quan tâm.<br /> hàng Thế giới phối hợp với Tổng cục Tính đến năm 2014, cả nước có 8,8 triệu<br /> Thống kê tính toán thì tỷ lệ nghèo chung(16) người có công, trong đó 1,4 triệu người có<br /> đã lần lượt giảm từ 58% năm 1993 xuống công được hưởng trợ cấp thường xuyên.<br /> 29% năm 2002 và còn khoảng 7 - 8% hiện Năm 2010, ngân sách trung ương đã chi<br /> nay. Như vậy, Việt Nam đã “hoàn thành 19.000 tỷ đồng để thực hiện chính sách này.<br /> sớm hơn so với kế hoạch toàn cầu: giảm Hơn 90% người có công đã được hưởng trợ<br /> một nửa tỷ lệ nghèo vào năm 2015”, mà cấp đủ bảo đảm mức sống bằng hoặc cao<br /> Mục tiêu Phát triển Thiên niên kỷ (MDGs) hơn mức sống trung bình của dân cư trên<br /> của Liên Hợp Quốc đã đề ra(17). địa bàn cư trú.(16)<br /> - Sự nghiệp giáo dục có bước phát triển - Việc thực hiện chính sách bảo hiểm xã<br /> về quy mô và đa dạng về loại hình trường hội có bước chuyển biến rõ rệt. So với thời<br /> lớp từ mầm non, tiểu học đến cao đẳng, đại kỳ trước đổi mới và những năm đầu đổi<br /> học. Năm 2000, cả nước đã đạt chuẩn quốc mới, đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội<br /> gia về phổ cập giáo dục tiểu học. Đến cuối bắt buộc, bao gồm cả bảo hiểm thất nghiệp<br /> năm 2010, hầu hết các tỉnh thành đã đạt ngày càng mở rộng. Số người thuộc đối<br /> chuẩn phổ cập trung học cơ sở. Từ năm<br /> 2006 đến nay, trung bình hàng năm quy mô (16)<br /> Tỷ lệ nghèo chung bao gồm cả nghèo lương thực,<br /> đào tạo trung học chuyên nghiệp tăng thực phẩm và nghèo phi lương thực, thực phẩm.<br /> khoảng 10%, cao đẳng và đại học tăng trên<br /> (17)<br /> Cơ quan đại diện Liên Hợp Quốc tại Việt Nam<br /> (2002), Đưa các Mục tiêu Phát triển Thiên niên kỷ<br /> 7%. Mấy năm gần đây, hàng triệu học sinh, đến với người dân, Hà Nội, tr.1.<br /> sinh viên nghèo được Ngân hàng chính sách (18)<br /> Nguyễn Trọng Đàm (2014), “Vấn đề cấu trúc mô<br /> xã hội cho vay trên 35.000 tỷ đồng với lãi hình và cách vận hành các trụ cột của hệ thống an<br /> sinh xã hội ở Việt Nam hiện nay”, Tạp chí Cộng<br /> suất ưu đãi để theo học(18). sản, số 6, tr.57.<br /> <br /> 10<br />  Chính sách xã hội trong Cách mạng tháng Tám 1945...<br /> <br /> tượng này từ 4,8 triệu năm 2001 đã tăng lên tăng trưởng kinh tế hơn là thực hiện tiến bộ<br /> 11 triệu năm 2014(19). công bằng xã hội. Quản lý nhà nước về tổ<br /> - Diện bao phủ bảo hiểm y tế tăng chức thực hiện chính sách xã hội cũng còn<br /> nhanh. Sau ba lần Chính phủ ban hành các nhiều bất cập, chồng chéo. Còn thiếu những<br /> Nghị định bảo hiểm y tế (năm 1992, 1998, giải pháp hữu hiệu để thu hẹp khoảng cách<br /> 2005), số người tham gia bảo hiểm y tế bắt về mức sống giữa các tầng lớp dân cư, giữa<br /> buộc tăng nhanh. Đồng thời số người tham các vùng, miền. Một bộ phận nhân dân,<br /> gia bảo hiểm y tế tự nguyện cũng dần dần nhất là đồng bào các dân tộc thiểu số ở<br /> lan tỏa đến các đối tượng là nông dân, học vùng sâu, vùng xa chưa được hưởng một<br /> sinh, sinh viên... Tính chung, số người tham cách công bằng những thành quả của công<br /> gia bảo hiểm y tế các loại đã từ 11,34 triệu cuộc đổi mới.(19)<br /> năm 2001 tăng lên 61 triệu năm 2014, Bên cạnh đó, do tác động mặt trái của<br /> chiếm khoảng 71% dân số cả nước(20). kinh tế thị trường, đặc biệt khi vai trò quản<br /> - Việc thực hiện chính sách trợ giúp xã lý xã hội của nhà nước còn yếu, việc thi<br /> hội từng bước được cải tiến. Thuộc đối hành kỷ cương, pháp luật chưa nghiêm, tệ<br /> tượng này có những người bị thiệt hại do quan liêu, tham nhũng, buôn lậu đã trở<br /> thiên tai và những người lâm vào tình trạng thành “quốc nạn”, kéo theo những tệ nạn<br /> khó khăn trầm trọng. Việc trợ giúp những khác như ma túy, mại dâm, tội phạm,... vẫn<br /> đối tượng kể trên được thực hiện qua cả hai đang diễn biến phức tạp ở nhiều nơi và đã<br /> kênh: Nhà nước và cộng đồng. Ngân sách trở thành những vấn đề xã hội nhức nhối.<br /> trợ giúp của Nhà nước đã từ 113 tỷ đồng Trước tình hình đó, mấy vấn đề lý luận<br /> cho 180.000 người năm 2001 tăng lên 4.500 và thực tiễn đã được đặt ra từ nhiều năm<br /> tỷ đồng cho 1,6 triệu người năm 2010. nay đòi hỏi chúng ta tiếp tục phải làm sáng<br /> Ngoài ra, theo truyền thống “tương thân tỏ: Liệu sự phân hóa giàu nghèo và các tệ<br /> tương ái” của dân tộc, cả nước hiện có 580 nạn xã hội gia tăng có phải là bạn đồng<br /> cơ sở do cộng đồng đảm nhiệm nuôi dưỡng hành không tránh khỏi của quá trình chuyển<br /> khoảng 20.000 người già cô đơn, người tàn sang nền kinh tế thị trường? Phải chăng cần<br /> tật, trẻ em mồ côi... Ở nhiều địa phương, chấp nhận phương án đẩy nhanh tăng<br /> nhân dân còn góp công, góp của xây dựng trưởng kinh tế trước, đến khi kinh tế phát<br /> hàng trăm căn nhà “tình thương” cho những triển cao rồi mới có đủ nguồn lực để giải<br /> gia đình nghèo cùng cực(21). quyết các vấn đề xã hội sau?<br /> Bên cạnh những thành tựu đã đạt được, Rõ ràng, một khi đã quyết định lựa chọn<br /> việc thực thi hệ thống chính sách xã hội con đường giải phóng dân tộc gắn liền với<br /> trong tiến trình đổi mới đất nước những năm giải phóng xã hội, giải phóng con người<br /> qua cũng còn không ít hạn chế, yếu kém. mà cuộc Cách mạng tháng Tám đã mở đầu<br /> Nhận thức của nhiều cấp ủy Đảng và từ 70 năm trước, thì chúng ta không thể<br /> chính quyền về ý nghĩa và tầm quan trọng<br /> của việc thực thi chính sách xã hội chưa đầy (19)<br /> Bộ Lao động Thương binh và Xã hội.<br /> đủ và sâu sắc. Không ít tỉnh, thành, huyện, (20)<br /> Tlđd.<br /> xã vẫn có xu hướng nghiêng về chạy theo (21)<br /> Tlđd.<br /> <br /> 11<br /> Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 11(96) - 2015<br /> <br /> chấp nhận bất cứ điểm nào trong những xã hội chủ nghĩa, việc phát triển xã hội trên<br /> mệnh đề trên. nguyên tắc tiến bộ và công bằng không chỉ<br /> 4. Kiến nghị được thực hiện bằng cách phân phối lại thu<br /> Nhiệm vụ đặt ra từ nay đến năm 2020 và nhập của các tầng lớp dân cư. Điều quan<br /> nhìn xa đến năm 2030 là phải hết sức coi trọng hơn là phải tạo ra các cơ hội công bằng<br /> trọng phát triển sáng tạo những bài học quý bảo đảm cho mọi người, nhất là những<br /> báu của Cách mạng tháng Tám và cả những người yếu thế và dễ bị tổn thương, đều được<br /> bài học thành công của tiến trình đổi mới làm chủ một phần tư liệu sản xuất, được<br /> mấy chục năm qua, xây dựng được chiến hưởng một nền giáo dục cơ bản, được hướng<br /> lược phát triển kinh tế - xã hội đúng đắn, dẫn và đào tạo về nghề nghiệp, được chăm<br /> trong đó có những chính sách xã hội thiết sóc về y tế, được giúp đỡ lúc gặp khó<br /> thực, cụ thể, hợp lòng dân, tạo thành động khăn,... để họ có thể lo liệu và dần dần nâng<br /> lực mạnh mẽ của sự nghiệp tiếp tục đổi mới cao chất lượng cuộc sống bản thân và gia<br /> toàn diện đất nước vì mục tiêu dân giàu, đình, đồng thời góp phần xây dựng đất nước.<br /> nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh. Ba là, kế thừa và phát huy bài học thành<br /> Với tinh thần đó, dưới đây chúng tôi nêu công của Cách mạng tháng Tám, toàn bộ các<br /> lên mấy kiến nghị mang tính hệ quan điểm chính sách phát triển xã hội theo hướng tiến<br /> như sau: bộ và công bằng đều cần được tiến hành<br /> Một là, thành tựu của tiến trình đổi mới theo phương châm xã hội hóa, kết hợp sức<br /> toàn diện đất nước gần 30 năm qua đã tạo mạnh vật chất và tinh thần của cả Nhà nước,<br /> điều kiện đưa đất nước chuyển mạnh sang cộng đồng và bản thân mỗi người dân.<br /> giai đoạn đẩy nhanh nhịp độ công nghiệp Có thể nói, sự nghiệp tiếp tục đổi mới<br /> hóa, hiện đại hóa gắn với đổi mới mô hình toàn diện đất nước đến năm 2020 và những<br /> tăng trưởng nhằm phát triển hài hòa giữa năm tiếp theo có thu được những thành tựu<br /> chiều rộng và chiều sâu, chú trọng phát mới hay không và thành tựu đó to lớn đến<br /> triển chiều sâu, phát triển kinh tế tri thức, mức nào một phần rất quan trọng phụ thuộc<br /> phát triển kinh tế xanh. Với triển vọng đó, vào sự đúng đắn của chiến lược phát triển<br /> Nhà nước có thể sử dụng hợp lý các nguồn kinh tế - xã hội nói chung và các chính sách<br /> lực để phát triển đồng bộ hệ thống chính xã hội nói riêng. Chiến lược và những chính<br /> sách xã hội, bảo đảm an sinh xã hội, thu sách đó phải luôn đặt trọng tâm vào việc<br /> hẹp khoảng cách giàu - nghèo, cải thiện đời chăm lo, bồi dưỡng, phát huy cao độ nhân<br /> sống nhân dân ngay trong từng bước và tố con người, xem con người là động lực to<br /> từng chính sách. Không chờ đợi đến khi lớn nhất của sự nghiệp đổi mới; đồng thời<br /> kinh tế phát triển cao rồi mới thực hiện tiến coi ấm no, tự do, hạnh phúc của con người<br /> bộ và công bằng xã hội; càng không hy sinh là mục tiêu phấn đấu cao nhất của Đảng và<br /> tiến bộ và công bằng xã hội để chạy theo Nhà nước ta.<br /> tăng trưởng kinh tế đơn thuần vì lợi ích của Đó cũng chính là bài học cốt lõi và bao<br /> một thiểu số. trùm nhất về thực thi chính sách xã hội mà<br /> Hai là, trong điều kiện ngày càng hoàn Cách mạng tháng Tám 1945 đã để lại cho<br /> thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng thế hệ ngày nay và các thế hệ mai sau.<br /> <br /> 12<br /> Chính sách xã hội trong Cách mạng tháng Tám 1945...<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 13<br />