cơ chế thị trường, nhà nước và cộng đồng, ứng dụng cho Việt Nam

Chia sẻ: Nguyen Lan | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:321

Thêm vào BST

Báo xấu

112
lượt xem 18
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

ất cả mọi người đều mong muốn một cuộc sống ấm no hạnh phúc trong một xã hội tốt đẹp. Một xã hội mà trong đó mọi người hạnh phúc, bình đẳng, ai cũng có việc làm và sống trong một môi trường trong sạch văn minh và hiện đại. Chính vì vậy mà bất cứ một xã hội nào mà trong đó chứa đựng những mâu thuẫn vàđi ngược lại với mong muốn của con ngươìđều sẽ phải diệt vong thay thế vào đó một xã hội tốt hơn...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: cơ chế thị trường, nhà nước và cộng đồng, ứng dụng cho Việt Nam

TS. §Æng Kim s¬n ba c¬ chÕ ThÞ tr−êng, nhμ n−íc vμ céng ®ång, øng dông cho ViÖt nam (S¸ch tham kh¶o)
môc lôc Lêi Nhµ xuÊt b¶n Lêi giíi thiÖu ...............................................................................................4 Lêi nãi ®Çu .....................................................................................................6 Ba c¬ chÕ ®iÒu chØnh quan hÖ x∙ héi..........................................18 Kh¸i niÖm c¬ chÕ thÞ tr−êng, c¬ chÕ nhµ n−íc vµ c¬ chÕ céng ®ång: .......18 TÝnh kh¸ch quan cña “ba bµn tay” ............................................................29 C«ng cô, biÖn ph¸p ®Æc tr−ng cho tõng c¬ chÕ..........................................34 Ph−¬ng thøc ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi cña c¸c c¬ chÕ ............................41 Hai mÆt cña c¸c c¬ chÕ..............................................................................60 Sù thÊt b¹i cña c¸c c¬ chÕ........................................................................147 §a d¹ng ho¸ c¬ chÕ vµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn song hµnh............................162 Sù chuyÓn giao vµ ®iÒu chØnh tù nhiªn gi÷a ba c¬ chÕ............................165 Sù ph¸t triÓn hµi hoµ gi÷a c¸c c¬ chÕ trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ x· héi.....191 Lùa chän c¬ chÕ thÝch hîp.......................................................................215 øng dông lý thuyÕt c¬ chÕ trong ho¹t ®éng thùc tiÔn..............................230 C¶i thiÖn kÕt cÊu c¬ chÕ ë ViÖt nam ........................................270 1. Bèi c¶nh ph¸t triÓn c¸c c¬ chÕ cña ViÖt Nam......................................271 2. KhiÕm khuyÕt cña sù phèi hîp nhµ n−íc, thÞ tr−êng vµ céng ®ång ë ViÖt Nam .........................................................................................................286 3. Ph¸t triÓn c¬ chÕ theo kÞch b¶n kh¸c nhau ..........................................295 Mét sè ®Ò xuÊt vÒ vËn hµnh c¸c c¬ chÕ trong giai ®o¹n ph¸t triÓn míi ..304 Phô lôc.........................................................................................................313 2
Tμi liÖu tham kh¶o chÝnh ...............................................................315 3
Lêi giíi thiÖu T«i ®· ®äc cuèn s¸ch “Ba c¬ chÕ thÞ tr−êng, nhµ n−íc vµ céng ®ång, øng dông cho ViÖt Nam” cña §Æng Kim S¬n. Tõ l©u, t«i vÉn nghÜ r»ng, §Æng Kim S¬n lµ mét nhµ nghiªn cøu khoa häc cßn trÎ tuæi xøng ®¸ng lµ mét ng−êi nghiªn cøu khoa häc, ®iÒu ®ã rÊt ®¸ng quý vµ kh«ng ph¶i dÔ thÊy. §Æng Kim S¬n nghiªn cøu chñ yÕu vÒ kinh tÕ, nh−ng kh«ng chØ vÒ kinh tÕ mµ quan t©m ®Õn mäi chiÒu c¹nh cña c«ng cuéc ®æi míi vµ ph¸t triÓn ®Êt n−íc ta. §äc cuèn s¸ch nµy, mét lÇn n÷a, ý nghÜ trªn ®©y cña t«i ®−îc x¸c nhËn vµ cñng cè. Qua tõng trang s¸ch, t«i cã niÒm thÝch thó cña mét ng−êi gÆp ®iÒu bæ Ých mµ m×nh cÇn, vµ cã niÒm vui mõng cña mét ng−êi nhiÒu tuæi gÆp mét t− duy, mét trÝ tuÖ, mét tÊm lßng ®¸ng tr©n träng cña mét ng−êi cßn trÎ vµ nhiÒu triÓn väng. Trong cuèn s¸ch nµy, t¸c gi¶ ®· sö dông mét hÖ thèng kh¸i niÖm (c¬ chÕ, c¬ chÕ thÞ tr−êng, c¬ chÕ nhµ n−íc, c¬ chÕ céng ®ång, sù kÕt hîp tèi −u gi÷a ba c¬ chÕ, vµ nhiÒu kh¸i niÖm kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi kh¸c...), ®ã lµ nh÷ng c«ng cô cña nhËn thøc vµ thao t¸c khoa häc vµ thùc tiÔn cña t¸c gi¶. Nh÷ng kh¸i niÖm trong hÖ thèng kh¸i niÖm Êy nãi chung lµ quen thuéc trong giíi nghiªn cøu, giíi ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch vµ giíi qu¶n lý, song hiÖn nay, ë n−íc ta còng nh− trªn thÕ giíi, th−êng ®−îc hiÓu theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau. C¸ch hiÓu cña t¸c gi¶ cuèn s¸ch nµy lµ mét c¸ch hiÓu, mµ ng−êi ®äc cã thÓ ®ång ý, còng cã thÓ cã chç kh«ng ®ång ý. §iÒu Êy thiÕt nghÜ kh«ng ng¨n trë viÖc t×m hiÓu sù gi·i bµy nh÷ng ý t−ëng cña t¸c gi¶ trong c¸c phÇn cña cuèn s¸ch. Qua nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu tr−íc ®©y vµ qua cuèn s¸ch nµy, §Æng Kim S¬n tù thÓ hiÖn lµ mét ng−êi rÊt coi träng lý luËn, lu«n cè g¾ng v−¬n lªn sù chuÈn x¸c vµ râ rµng trong t− duy, nh−ng kh«ng sÝnh häc thuËt. Khi ph©n tÝch vÒ tõng vÊn ®Ò, §Æng Kim S¬n t×m ®−îc vµ nªu ra, trong c¸c hép cña cuèn s¸ch nµy, nhiÒu thÝ dô sinh ®éng, cã søc thuyÕt phôc cña nhiÒu n−íc, ë nhiÒu thêi, vµ nhÊt lµ §Æng Kim S¬n cã ý thøc liªn hÖ víi thùc tÕ ViÖt Nam ta mét c¸ch thiÕt thùc, nh− mét ng−êi trong cuéc lu«n lu«n lo toan gãp phÇn, dï nhá bÐ vµ khiªm tèn, mang l¹i tiÕn bé vµ thµnh c«ng cho c«ng cuéc lín cña ®Êt n−íc m×nh. 4
§iÒu rÊt ®¸ng quý cña cuèn s¸ch nµy lµ tinh thÇn t×m tßi, lµ kh¸t väng s¸ng t¹o, h−íng vÒ ph¸t hiÖn c¸i míi ®óng ®¾n, m¹nh d¹n ®Ò xuÊt vµ ®¶m nhËn tr¸ch nhiÖm vÒ chñ kiÕn riªng cña b¶n th©n t¸c gi¶. Ng−êi ®äc, nhÊt lµ c¸c vÞ häc gi¶, c¸c nhµ nghiªn cøu, cã thÓ dÔ thÊy chç cßn khiÕm khuyÕt cña cuèn s¸ch nµy, vµ cã thÓ kh«ng ®ång ý, nhiÒu hay Ýt, víi t¸c gi¶, tõ ph−¬ng ph¸p luËn chung ®Õn néi dung chi tiÕt cña ch−¬ng nµy môc kh¸c. §ã lµ ®iÒu b×nh th−êng. H¬n thÕ n÷a, ®ã cã thÓ lµ mét dÊu hiÖu ®¸ng hoan nghªnh vÒ sù phong phó cã gi¸ trÞ ®Æt vÊn ®Ò vµ më tranh luËn cña mét c«ng tr×nh. Xin kh«ng giíi thiÖu g× thªm vÒ néi dung cuèn s¸ch, néi dung Êy ®−îc tr×nh bµy linh ho¹t, cã søc hÊp dÉn, nh− ®ang ®ãn chê ng−êi ®äc. ChØ xin ®−îc nªu mét ý nghÜ riªng r»ng, vµo lóc chóng ta ®ang tæng kÕt 20 n¨m ®æi míi vµ b¾t tay so¹n th¶o kÕ ho¹ch 5 n¨m 2006 – 2010, cuèn s¸ch nµy lµ mét ®ãng gãp ®¸ng tr©n träng vµo viÖc nghiªn cøu, ®Ò ra kiÕn nghÞ vÒ ph¸t triÓn kinh tÕ, x· héi ë n−íc ta. Ngày 4 - 5 - 2004 TrÇn ViÖt Ph−¬ng 5
Lêi nãi ®Çu Cã lÏ bµn vÒ vÊn ®Ò nhµ n−íc, thÞ tr−êng vµ céng ®ång lµ mét ®iÒu liÒu lÜnh vµ kh«ng cÇn thiÕt v× ®· cã hµng rõng tµi liÖu, hµng nói c«ng tr×nh, ®Ò cËp ®Õn c¸c lÜnh vùc nµy hµng tr¨m n¨m nay nÕu kh«ng nãi lµ hµng ngh×n n¨m nay. Cuèn s¸ch nµy kh«ng l¹m bµn vÒ lý luËn mµ chØ ®Ò cËp mét vµi vÊn ®Ò rót ra tõ thùc tiÔn ®Ó t×m øng dông thiÕt thùc. Trong c¸c nghiªn cøu kinh tÕ, x· héi x−a nay, ng−êi ta th−êng coi thÞ tr−êng vµ nhµ n−íc lµ nh÷ng lùc l−îng chÝnh thóc ®Èy vµ ®iÒu hµnh sù tiÕn ho¸ cña x· héi loµi ng−êi. C¸c nghiªn cøu trong vµi thËp kû gÇn ®©y thªm vµo vai trß cña thÓ chÕ víi t− c¸ch lµ quan hÖ gi÷a con ng−êi víi nhau vµ lµm c«ng cô cña hai lùc l−îng nhµ n−íc vµ thÞ tr−êng 1. C©u chuyÖn cña cuèn s¸ch nµy thö nh×n theo mét c¸ch kh¸c, n©ng mèi quan hÖ gi÷a ng−êi víi nhau trong céng ®ång lªn thµnh mét lùc l−îng ngang hµng víi nhµ n−íc vµ thÞ tr−êng, nh×n nhËn nã nh− mét ®éng lùc tham gia thóc ®Èy vµ ®iÒu hµnh sù ph¸t triÓn x· héi ®Ó cã thÓ thªm mét h−íng suy nghÜ cho vÊn ®Ò thó vÞ vµ phøc t¹p nµy. Nhµ n−íc, thÞ tr−êng vµ céng ®ång trong s¸ch nµy ®−îc nghiªn cøu nh− nh÷ng ph−¬ng c¸ch ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi loµi ng−êi mµ kh«ng ®i s©u vµo c¸c néi dung kh¸c nh− tæ chøc, thiÕt chÕ,… Kh¸c víi kh¸i niÖm thÓ chÕ khi nãi vÒ “thÓ chÕ nhµ n−íc”, “thÓ chÕ thÞ tr−êng”, trong ®ã, c¸c quan hÖ x· héi gi÷a con ng−êi, c¸c quan hÖ trong céng ®ång th−êng ®−îc gäi chung lµ ho¹t ®éng cña thÓ chÕ bao gåm c¶ khÝa c¹nh tæ chøc2, cuèn s¸ch nµy chØ bµn ®Õn khÝa c¹nh “c¬ chÕ” ho¹t ®éng cña thÞ tr−êng, nhµ n−íc vµ céng ®ång, víi nghÜa c¬ chÕ lµ c¸ch thøc ho¹t ®éng, lµ ph−¬ng thøc xö lý ®Æc tr−ng cña nhµ n−íc, thÞ tr−êng vµ céng ®ång nh»m ®iÒu chØnh quan hÖ kinh tÕ, x· héi cña con ng−êi. “C¬ chÕ” d−êng nh− mét kh¸i niÖm trõu t−îng, ®−îc ng−êi ta g¸n cho mäi téi lçi khi x· héi m¾c ph¶i nh÷ng sai ph¹m trÇm träng vµ còng ®−îc dïng ®Ó gi¶i thÝch cho nh÷ng thµnh c«ng trong x· héi mµ nguyªn nh©n mang tÝnh tæng hîp khã lý gi¶i. ë n−íc ta, rÊt nhiÒu sai lÇm ®· ®−îc quy cho c¬ chÕ “tËp trung - quan liªu - bao cÊp” cña m« h×nh “kinh tÕ kÕ ho¹ch” tr−íc kia. L¹i cã nhiÒu tÖ n¹n x· héi, mÐo mã trong kinh tÕ ngµy nay 1 1.Xem CIEM: ThÓ chÕ - c¶i c¸ch thÓ chÕ vµ ph¸t triÓn lý luËn vµ thùc tiÔn ë n−íc ngoµi vµ ViÖt Nam, Nxb. Thèng kª, Hµ Néi, 2002. 6
®ang bÞ coi lµ “mÆt tr¸i cña c¬ chÕ thÞ tr−êng”. Kh¸i niÖm “c¬ chÕ” trong nh÷ng lËp luËn trªn, cã lÏ ®óng h¬n lµ nãi vÒ “thÓ chÕ” (theo ®Þnh nghÜa cña Ng©n hµng ThÕ giíi1). V× vËy, xin nãi râ r»ng: c¸c tõ ng÷ nh− “c¬ chÕ”, “céng ®ång”,… sö dông trong s¸ch nµy, kh«ng mang ý nghÜa cña c¸c kh¸i niÖm häc thuËt th«ng th−êng cña c¸c tµi liÖu kinh tÕ, x· héi kinh ®iÓn. Tªn gäi “c¬ chÕ” ë ®©y chØ nªu lªn khÝa c¹nh c«ng cô, ph−¬ng c¸ch, gi¶i ph¸p ®Ó ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ gi÷a c¸c t¸c nh©n trong x· héi. Tªn gäi “céng ®ång” trong s¸ch nµy ®Ó chØ lo¹i c¬ chÕ quan hÖ vµ xö thÕ gi÷a tõng c¸ nh©n hoÆc gi÷a c¸c nhãm ng−êi víi nhau theo mét sè quy luËt tù nhiªn trong x· héi loµi ng−êi. C¸ch gäi nµy tuy cã thÓ kh«ng hoµn toµn tháa ®¸ng, xin b¹n ®äc réng lßng cho phÐp trong khu«n khæ cuèn s¸ch nµy. VËy “c¬ chÕ” theo nghÜa nµy lµ thÕ nµo? vµ quan träng h¬n lµ cã thÓ ®iÒu khiÓn ®−îc c¬ chÕ cña nhµ n−íc, thÞ tr−êng vµ céng ®ång phôc vô cho sù ph¸t triÓn cña x· héi ®−îc hay kh«ng? Cuèn s¸ch nµy trong chõng mùc nhÊt ®Þnh, thö bµn vÒ hai c©u hái trªn, c©u tr¶ lêi cã thÓ ®¸p øng phÇn nµo hoÆc ch−a tho¶ m·n ng−êi ®äc còng lµ ®iÒu ®−¬ng nhiªn, bëi v× c©u chuyÖn nµy nãi vÒ sù vËn hµnh khã hiÓu cña ba “c¬ chÕ”, cña ba “bµn tay” ®Çy uy lùc t¹o nªn quan hÖ x· héi loµi ng−êi. T¸c gi¶ xin ch©n thµnh c¶m t¹ häc gi¶ TrÇn ViÖt Ph−¬ng, gi¸o s− §µo ThÕ TuÊn, tiÕn sÜ Lª §¨ng Doanh, tiÕn sÜ Chö V¨n L©m, tiÕn sÜ Lª Du Phong ®· ®äc b¶n th¶o, ch©n thµnh gãp ý vµ th¼ng th¾n phª b×nh. C¶m th«ng víi ®Ò tµi viÕt vÒ mét lÜnh vùc phøc t¹p, cuèn s¸ch nµy cã vinh dù ®−îc häc gi¶ TrÇn ViÖt Ph−¬ng vµ gi¸o s− §µo ThÕ TuÊn tËn t×nh viÕt mét sè ý kiÕn giíi thiÖu kh¸i qu¸t kiÕn thøc tham kh¶o cho ®éc gi¶ vÒ c¸c néi dung liªn quan, xin tr©n träng giíi thiÖu víi b¹n ®äc. 2 Douglass C.North: C¸c thÓ chÕ, sù thay ®æi thÓ chÕ vµ ho¹t ®éng kinh tÕ, Nxb. Khoa häc x· héi vµ Trung t©m nghiªn cøu B¾c Mü, Hµ Néi, 1998. 1. Theo ®Þnh nghÜa nµy, thÓ chÕ lµ “luËt ch¬i” (chÝnh thøc vµ phi chÝnh thøc), bao gåm c¬ chÕ thùc thi, vµ c¸c tæ chøc (g¾n víi hµnh vi cña chóng). Xem Ng©n hµng ThÕ giíi: B¸o c¸o ph¸t triÓn thÕ giíi 2002 X©y dùng ThÓ chÕ Hç trî ThÞ tr−êng, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2002. 7
Gi¸o s− §μo ThÕ TuÊn giíi thiÖu mét sè kh¸i niÖm liªn quan 1. VÒ quan hÖ gi÷a ba khu vùc thÓ chÕ: Nhµ n−íc, thÞ tr−êng vµ x· héi d©n sù (hay céng ®ång?) Trªn thÕ giíi tõ gi÷a nh÷ng n¨m 1970 cã xu h−íng chuyÓn tõ kinh tÕ do c¸c quy t¾c qu¶n lý sang kinh tÕ thÞ tr−êng do gi¸ c¶ ®iÒu tiÕt. Sù chuyÓn ®æi nµy do c¸c tæ chøc kinh tÕ quèc tÕ nh− Quü TiÒn tÖ Quèc tÕ (IMF), Ng©n hµng ThÕ giíi (WB) h−íng dÉn, gäi lµ §ång thuËn Washington (Washington concensus). Tuy vËy, sau 15 n¨m thùc hiÖn ph−¬ng h−íng nµy qua c¸c ch−¬ng tr×nh æn ®Þnh vµ ®iÒu tiÕt ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, kÕt qu¶ cña viÖc tù do ho¸ rÊt m©u thuÉn. Bªn c¹nh c¸c tr−êng hîp thÊt b¹i cña nhµ n−íc, cã rÊt nhiÒu thÊt b¹i cña thÞ tr−êng. ThÞ tr−êng kh«ng thÓ tù ®iÒu tiÕt ®−îc. Kinh nghiÖm cña c¸c n−íc §«ng ¸ cho thÊy cÇn ph¶i cã mét nhµ n−íc m¹nh míi ®iÒu tiÕt ®−îc thÞ tr−êng. CÇn mét nhµ n−íc kiÓu míi, kh«ng ph¶i lµ nhµ n−íc ban ¬n (Providential State) mµ lµ mét nhµ n−íc t¸c nh©n cña thÞ tr−êng (Market actor State). §Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy kh«ng ph¶i chØ cÇn cã c¸c c¬ chÕ míi cña nhµ n−íc vµ thÞ tr−êng mµ ph¶i cã c¸c thÓ chÕ míi, trong ®ã cã c¶ c¸c tæ chøc míi. Lý thuyÕt kinh tÕ häc thÓ chÕ míi ra ®êi chÝnh lµ ®Ó x©y dùng c¸c thÓ chÕ cã thÓ gióp gi¶i quyÕt ®−îc quan hÖ gi÷a nhµ n−íc vµ thÞ tr−êng. Do ®Êy kh«ng nh÷ng nã ®−îc c¸c nhµ kinh tÕ häc mµ c¶ c¸c nhµ qu¶n lý chµo ®ãn. Kinh tÕ häc thÓ chÕ míi lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu tËp thÓ cña nhiÒu nhµ kinh tÕ häc, chñ yÕu cã R. Coase (gi¶i th−ëng Nobel n¨m 1991), O. Williamson vµ D. North (gi¶i th−ëng Nobel n¨m 1993). Trong qu¸ tr×nh ph©n c«ng l¹i gi÷a nhµ n−íc vµ thÞ tr−êng ng−êi ta thÊy cã mét sè viÖc nhµ n−íc kh«ng nªn lµm n÷a, nh−ng thÞ tr−êng còng kh«ng lµm ®−îc, ph¶i giao cho c¸c thÓ chÕ míi: c¸c tæ chøc nµy ®−îc x©y dùng trªn c¬ së cña sù th−¬ng l−îng, hîp t¸c, thuyÕt phôc, ®¹i diÖn cho hµnh ®éng tËp thÓ. C¸c tæ chøc nµy cã mÆt ë tÊt c¶ c¸c cÊp, thËm chÝ c¶ møc toµn cÇu, v× vËy ng−êi ta gäi khu vùc nµy lµ x· héi d©n sù (civil society) hay x· héi c«ng d©n (civic society). Kh¸i niÖm x· héi d©n sù chÝnh do. M¸c dïng ®Çu tiªn lóc phª ph¸n häc thuyÕt cña Hegel. Tr−íc ®©y x· héi d©n sù ®−îc hiÓu chØ bao gåm c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ nay ®−îc hiÓu réng h¬n nhiÒu gåm tÊt c¶ c¸c tæ chøc kh«ng thuéc nhµ n−íc vµ thÞ tr−êng. GÇn ®©y 8
vai trß cña x· héi d©n sù ngµy cµng ®−îc ®Ò cao vµ nhiÒu thÓ chÕ míi ®· ra ®êi qua c¸c DiÔn ®µn x· héi thÕ giíi. 2. Céng ®ång hay x· héi d©n sù Kh¸i niÖm céng ®ång th−êng vÉn ®−îc dïng trong khoa häc x· héi. Tuy vËy th−êng ng−êi ta hiÓu céng ®ång ®· tån t¹i l©u ®êi trong lÞch sö, lµ mét kh¸i niÖm kh«ng cã thêi gian tÝnh, cßn x· héi d©n sù lµ mét hiÖn t−îng hiÖn ®¹i. Vai trß cña céng ®ång trong sù ph¸t triÓn lµ mét ®Ò tµi tranh luËn trong khoa häc x· héi. Cã ng−êi cho nã lµ tÝch cùc, nh−ng còng cã ng−êi cho lµ tiªu cùc. ThÝ dô trong sù ph¸t triÓn cña lµng x· ch©u ¸, ý kiÕn cña c¸c nhµ nghiªn cøu vÒ vai trß cña céng ®ång lµng x· rÊt m©u thuÉn v× cã nhiÒu n¬i cã nh÷ng céng ®ång lµng x· chÆt chÏ, nh− ë miÒn B¾c ViÖt Nam, nh−ng cã n¬i, nh− ë miÒn Nam ViÖt Nam, lµng x· Ýt mang tÝnh céng ®ång. GÇn ®©y ng−êi ta cho r»ng céng ®ång chØ cã t¸c dông tÝch cùc lóc nã tÝch luü ®−îc vèn x· héi (social capital), lµ c¸c tiªu chuÈn vµ quan hÖ x· héi cho phÐp nh©n d©n cã kh¶ n¨ng phèi hîp c¸c hµnh ®éng tËp thÓ. ChÝnh vèn x· héi ®· biÕn c¸c céng ®ång thµnh x· héi d©n sù. X· héi d©n sù bao gåm c¸c tæ chøc c«ng d©n (civic) vµ x· héi. 3. TÝnh lÞch sö trong ph©n tÝch kinh tÕ, x· héi T×nh h×nh kinh tÕ, x· héi cña c¸c n−íc ®Òu thay ®æi m¹nh trong vµi thËp kû qua. C¸c n−íc x· héi chñ nghÜa cò ®ang chuyÓn tõ m« h×nh kÕ ho¹ch tËp trung sang m« h×nh thÞ tr−êng. C¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ®· thùc hiÖn cuéc ®iÒu chØnh c¬ cÊu, c¶i c¸ch chÝnh s¸ch, kinh tÕ h−íng vµo thÞ tr−êng ®Ó c©n b»ng ng©n s¸ch vµ c¸n c©n th−¬ng nghiÖp ®Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Trong c¸c cuéc c¶i c¸ch nµy, vai trß cña nhµ n−íc vµ vai trß cña thÞ tr−êng ®ang thay ®æi. Céng ®ång còng ®ang ph¸t triÓn thµnh c¸c x· héi d©n sù hiÖn ®¹i lµm chøc n¨ng h¹n chÕ c¸c tiªu cùc cña nhµ n−íc vµ thÞ tr−êng. C¸c thÊt b¹i cña thÞ tr−êng vµ nhµ n−íc (market failure, government failure) nªu trong cuèn s¸ch nµy ®· ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ tæng kÕt (Stern N., 1989). ChÝnh viÖc chuyÓn sang x· héi d©n sù lµ biÖn ph¸p ®Ó kh¾c phôc c¸c nghÞch lý cña céng ®ång. 9
Häc gi¶ TrÇn ViÖt Ph−¬ng giíi thiÖu s¬ l−îc vÒ thÓ chÕ Tõ vµi thËp kû nay, ë n−íc ta vµ trªn thÕ giíi, kh¸i niÖm vµ tõ ng÷ “thÓ chÕ” ngµy cµng phæ biÕn trong ho¹t ®éng kinh tÕ, x· héi, trong c¸c v¨n kiÖn cña nhµ n−íc, trªn c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng, vµ c¶ trong lêi ¨n tiÕng nãi h»ng ngµy. ë ®©u vµ lóc nµo còng vËy, cµng nghÜ ®Õn vµ cµng thóc ®Èy c«ng cuéc ph¸t triÓn ®Êt n−íc, th× cµng chó ý xö lý vÊn ®Ò thÓ chÕ. NhiÒu nhµ khoa häc ®· cè g¾ng nªu ra ®Þnh nghÜa thÓ chÕ, tÝnh chÊt, néi dung, ph¹m vi, c¸c lo¹i h×nh, tÇm quan träng cña thÓ chÕ. ë ®©y, xin nh¾c l¹i v¾n t¾t nh− sau: Quan niÖm th«ng th−êng vÒ thÓ chÕ ®−îc v¹ch râ trong c¸c cuèn tõ ®iÓn phæ th«ng. Theo cuèn Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt cña ViÖn Ng«n ng÷ häc, xuÊt b¶n n¨m 2000, thÓ chÕ lµ: “nh÷ng quy ®Þnh, luËt lÖ cña mét chÕ ®é x· héi, buéc mäi ng−êi ph¶i tu©n theo (nãi tæng qu¸t)”. Quan niÖm th«ng th−êng nh− vËy, tuy kh«ng thËt ®Çy ®ñ, vµ do ®ã kh«ng hoµn toµn chuÈn x¸c, song rÊt cã Ých cho nhËn thøc vµ hµnh ®éng cña mäi ng−êi. Quan niÖm häc thuËt vÒ thÓ chÕ ®−¬ng nhiªn lµ phong phó h¬n, tinh tÕ h¬n, ®a d¹ng h¬n (tøc lµ cã nh÷ng quan niÖm kh¸c nhau). Quan niÖm häc thuËt vÒ thÓ chÕ ®−îc sè ®«ng ®éc gi¶ ®ång ý hoÆc chÊp nhËn gåm mÊy ®iÓm chÝnh sau ®©y: 1. ThÓ chÕ lµ c¸c luËt lÖ, quy t¾c cña mét x· héi, tõ cÊp quèc gia (cã khi liªn quèc gia) ®Õn cÊp céng ®ång nhá nhÊt, h−íng dÉn, khuyÕn khÝch, ca ngîi, khen th−ëng (nh÷ng ®iÒu g× ®ã), lªn ¸n, trõng ph¹t (nh÷ng ®iÒu g× ®ã), ng¨n cÊm, rµng buéc (nh÷ng ®iÒu g× ®ã), nhê vËy mµ t¸c ®éng ®Õn c¸ch nghÜ, c¸ch c¶m, c¸ch lµm, c¸ch sèng (ph−¬ng T©y th−êng chØ nãi hÑp h¬n, lµ t¸c ®éng ®Õn hµnh vi) cña mäi con ng−êi trong chÕ ®é x· héi Êy. 2. Cã nhiÒu lo¹i thÓ chÕ vµ nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i thÓ chÕ. Hai c¸ch ph©n lo¹i thÓ chÕ quan träng nhÊt lµ: Thø nhÊt, cã lo¹i thÓ chÕ tù h×nh thµnh (ph−¬ng T©y gäi lµ thÓ chÕ tù ph¸t, tõ “tù ph¸t” kh«ng cã s¾c th¸i biÓu c¶m xÊu, mµ cã nghÜa lµ “tù th©n ph¸t triÓn”), thÝ dô nh− thÓ chÕ thÞ tr−êng “tù do”, kh«ng cã sù can thiÖp chÝnh trÞ, kinh tÕ, x· héi nµo kh¸c ngoµi thÞ tr−êng; l¹i cßn cã lo¹i thÓ chÕ ®−îc quyÕt ®Þnh vµ b¶o ®¶m (kÓ c¶ ®ßi hái) thùc hiÖn bëi mét quyÒn lùc nh− nhµ n−íc, nhµ thê, céng ®ång lµng x·, céng ®ång dßng hä... 10
Thø hai, cã lo¹i thÓ chÕ nhµ n−íc, tõ lËp ph¸p (luËt cña quèc héi), lËp quy (nghÞ ®Þnh, quyÕt ®Þnh cña chÝnh phñ) ®Õn luËt lÖ (cña chÝnh quyÒn cÊp d−íi, vÒ tõng lÜnh vùc, ë tõng n¬i, kh«ng cã gi¸ trÞ quèc gia, vµ ph¶i phï hîp víi lËp ph¸p, lËp quy), lo¹i thÓ chÕ nhµ n−íc nµy ®Õn nay vÉn gi÷ vai trß lín nhÊt, t¸c ®éng s©u réng nhÊt; l¹i cã lo¹i thÓ chÕ phi nhµ n−íc (cã khi ®−îc gäi lµ thÓ chÕ x· héi, nh−ng gäi thÕ kh«ng ®óng, v× thÓ chÕ nhµ n−íc còng lµ mét lo¹i thÓ chÕ x· héi), thÓ chÕ phi nhµ n−íc rÊt nhiÒu vµ vµi thËp kû nay cã tÇm quan träng ngµy cµng t¨ng lªn c¶ trong thùc tiÔn vµ trong lý luËn. 3. ThÓ chÕ hiÓu ®Çy ®ñ, theo nghÜa réng, gåm 3 bé phËn: Mét lµ, c¸c luËt lÖ, c¸c quy t¾c (kÓ c¶ c¸c phong tôc, tËp qu¸n, chuÈn mùc x· héi). Theo nghÜa hÑp (hiÖn th«ng dông ë n−íc ta), th× ®©y chÝnh lµ thÓ chÕ, lµ kh¸i niÖm ®Çy ®ñ vÒ thÓ chÕ. Qu¶ thËt nh− vËy cã lÏ lµ qu¸ hÑp. Hai lµ, c¸c tæ chøc, mçi tæ chøc lµ mét tËp ®oµn ng−êi ®−îc kÕt hîp víi nhau mét c¸ch nhÊt ®Þnh, cã chøc n¨ng x©y dùng vµ b¶o ®¶m thùc hiÖn mét lo¹i thÓ chÕ nhÊt ®Þnh. Ba lµ, c¸c ph−¬ng tiÖn vµ ph−¬ng ph¸p mµ c¸c tæ chøc vµ c¸c con ng−êi vËn dông ®Ó thùc hiÖn c¸c thÓ chÕ, vµ réng h¬n n÷a, lµ b¶n th©n sù thùc hiÖn c¸c thÓ chÕ, víi kÕt qu¶ ®óng hay sai, nhiÒu hay Ýt, tèt hay xÊu. Nh− vËy, theo nghÜa réng nhÊt, th× thÓ chÕ bao gåm c¶ sù thùc hiÖn vµ kÕt qu¶ thùc hiÖn thÓ chÕ. Cã nh÷ng häc gi¶ cho r»ng thÓ chÕ chØ lµ c¸c luËt lÖ vµ quy t¾c; còng cã nh÷ng häc gi¶ cho r»ng thÓ chÕ bao gåm c¶ ba phÇn võa nªu trªn ®©y. Mét nhµ khoa häc kh¸ næi tiÕng vÝ mét c¸ch h×nh ¶nh r»ng nghiªn cøu thÓ chÕ mµ chØ nghiªn cøu c¸c luËt lÖ, quy t¾c th× ch¼ng kh¸c nµo nghiªn cøu m¸u ng−êi mµ t¸ch rêi kh«ng liªn quan tíi hÖ tim m¹ch, vµ toµn bé c¬ thÓ cña con ng−êi (chóng ta biÕt r»ng chØ mét, hai x¨ng - ti - mÐt khèi m¸u còng ®−îc quyÕt ®Þnh bëi vµ còng biÓu hiÖn râ rµng ra hµng chôc chØ sè vÒ chç m¹nh vµ chç yÕu, chç lµnh vµ chç bÖnh cña hÇu hÕt c¸c bé phËn trong c¬ thÓ con ng−êi). 4. Trong c¸c khoa häc, cho ®Õn nay duy chØ cã kinh tÕ häc cã mét bé m«n tù ®Æt tªn lµ häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ. Nh−ng thÓ chÕ kh«ng chØ lµ vÒ kinh tÕ (tuy thÓ chÕ kinh tÕ lµ lo¹i rÊt quan träng), mµ thÓ chÕ bao qu¸t mäi ho¹t ®éng vµ ®êi sèng x· héi. Tõ l©u, nhiÒu khoa häc kh¸c nhau ®· nghiªn cøu thÓ chÕ. ChÝnh c¸c häc gi¶ thuéc häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ (cò vµ míi) ®Òu 11
c«ng nhËn r»ng, dÉu chØ nghiªn cøu thÓ chÕ kinh tÕ, th× ®−¬ng nhiªn chñ yÕu lµ vËn dông kinh tÕ häc, song còng ph¶i vËn dông c¸c thµnh tùu cña chÝnh trÞ häc, luËt häc, hµnh chÝnh häc, x· héi häc, sö häc, nh©n häc, v¨n ho¸ häc, to¸n häc, vËt lý häc, c«ng nghÖ th«ng tin, cïng nhiÒu ngµnh khoa häc kh¸c. Mét c¸i nh×n hÑp hßi, thiÓn cËn th× chØ ®¹t ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ thiÓn cËn, hÑp hßi th«i. 5. VÒ tÇm quan träng cña thÓ chÕ, ®Õn nay c¸c nhµ nghiªn cøu, c¸c nhµ cÇm quyÒn, c¸c nhµ qu¶n lý vµ nh÷ng ng−êi d©n th−êng ®Òu thÊy thÓ chÕ cã tÇm quan träng to lín, c¬ b¶n, mét sè nhµ khoa häc cho r»ng tÇm quan träng cña thÓ chÕ lµ c¬ b¶n nhÊt, quyÕt ®Þnh nhÊt ®èi víi sù ph¸t triÓn cña mét ®Êt n−íc, mét chÕ ®é x· héi, nhÊt lµ vµo nh÷ng b−íc ngoÆt, nh÷ng thêi kú thay ®æi vÒ chÊt (c¶ b¶n chÊt vµ chÊt l−îng) cña mét quèc gia. TiÕp ®©y sÏ ®iÓm l¹i v¾n t¾t sù ph¸t triÓn cña quan niÖm vÒ thÓ chÕ tõ kho¶ng 250 n¨m nay, tøc lµ tõ gi÷a thÕ kû XVIII, trong c¸c häc thuyÕt kinh tÕ vµ trong ®êi sèng kinh tÕ cña c¸c d©n téc. Kinh tÕ häc cæ ®iÓn (tr−íc ®©y th−êng gäi lµ kinh tÕ chÝnh trÞ häc cæ ®iÓn), ®−îc gîi ý vµ b¸o tr−íc bëi nh÷ng nhµ t− t−ëng lín nh− Locke vµ Hume, ®· ra ®êi vµo gi÷a thÕ kû XVIII, víi nh÷ng vÞ chñ t−íng xuÊt s¾c lµ Smith, Ricardo, Marshall... Trªn nÒn t¶ng lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p luËn cña kinh tÕ häc cæ ®iÓn, vµo kho¶ng thËp kû thø 2 vµ thø 3 cña thÕ kû XIX, ®· xuÊt hiÖn kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn, mµ hai ®ãng gãp næi bËt nhÊt thêi Êy lµ kh¸i niÖm kinh tÕ cËn biªn (®Çu t− cËn biªn, gi¸ cËn biªn, lîi nhuËn cËn biªn...) vµ viÖc sö dông réng r·i c¸c c«ng thøc, c¸c m« h×nh to¸n vµo kinh tÕ. Hai nhµ kinh tÕ t©n cæ ®iÓn ho¹t ®éng tõ thêi Êy, ®Õn nay vÉn hay ®−îc nh¾c ®Õn lµ Walras vµ Pareto. Tõ ®Çu thÕ kû XIX ®Õn ®Çu thÕ kû XXI nµy, kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn tõng thêi gian vÉn cã nh÷ng b−íc tiÕn triÓn, vµ hiÖn nay vÉn ®ang lµ lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p luËn gi÷ vÞ trÝ −u tréi trong kinh tÕ häc, ®Æc biÖt lµ trong trµo l−u ®−îc mang tªn “trµo l−u chÝnh trÞ cña kinh tÕ häc”. CÇn nãi ngay r»ng c¸c nhµ kinh tÕ häc cæ ®iÓn vµ t©n cæ ®iÓn ®Òu cã biÕt ®Õn vÊn ®Ò thÓ chÕ, nhiÒu ng−êi cã nghiªn cøu vµ viÕt vÒ thÓ chÕ, thÝ dô tiªu biÓu lµ Adam Smith ®· cã c«ng tr×nh rÊt hay vµ s©u vÒ thÓ chÕ, chø kh«ng ph¶i lµ ng−êi chØ ®Ò x−íng bµn tay v« h×nh cña thÞ tr−êng. Tuy nhiªn, sù thËt kh«ng ai chèi c·i lµ kinh tÕ häc cæ ®iÓn vµ kinh tÕ häc t©n cè ®iÓn ®· 12
xem nhÑ vÊn ®Ò thÓ chÕ, kh«ng chó träng ®óng møc ®Õn thÓ chÕ, kh«ng dµnh cho thÓ chÕ vÞ trÝ vµ tÇm quan träng ®Ých ®¸ng. Së dÜ nh− vËy lµ v× kinh tÕ häc cæ ®iÓn, vµ nhÊt lµ kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn, cã ba ®Æc ®iÓm næi bËt sau ®©y: 1. Ph−¬ng ph¸p luËn lµ c¸ nh©n, lÊy t¸c nh©n kinh tÕ c¬ b¶n lµ tõng con ng−êi. Nãi râ h¬n, ®ã lµ “con ng−êi kinh tÕ” vèn cã trong mçi con ng−êi, “con ng−êi kinh tÕ” cã b¶n chÊt lµ: dù b¸o giái, ph¶n øng nhanh, ®iÒu chØnh tèt, hîp lý ho¸, vµ h−íng tíi tèi −u ho¸. Do ®ã, viÖc tõng con ng−êi lu«n lu«n theo ®uæi lîi Ých cña riªng m×nh, th«ng qua “bµn tay v« h×nh” cña thÞ tr−êng, sÏ ®−a ®Õn sù hîp lý ho¸ x· héi. Mét ph−¬ng ph¸p luËn nh− vËy tÊt nhiªn dµnh −u tiªn cho ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch vi m«. 2. §iÓn h×nh cña m« h×nh kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn lµ m« h×nh thÞ tr−êng c¹nh tranh thuÇn khiÕt vµ hoµn h¶o (tuyÖt ®èi kh«ng cã ®éc quyÒn, còng kh«ng cã yÕu tè h¹n chÕ c¹nh tranh), trong c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ hoµn toµn kh«ng cã chi phÝ giao dÞch (nãi c¸ch kh¸c, chi phÝ giao dÞch b»ng kh«ng (0). 3. Kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn c−êng ®iÖu ®Õn møc nhiÒu khi gÇn nh− tuyÖt ®èi ho¸ c¸c nh©n tè vËt chÊt (hoÆc vËt thÓ) cña s¶n xuÊt, chung quy l¹i lµ lao ®éng (c¬ b¾p) vµ vèn (d−íi c¸c h×nh thøc kh¸c nhau, kÓ c¶ ®Êt ®ai vµ tµi nguyªn thiªn nhiªn kh¸c còng ®−îc coi lµ nh÷ng lo¹i vèn). §−¬ng nhiªn, c¸c nhµ kinh tÕ häc cæ ®iÓn vµ t©n cæ ®iÓn kh«ng ph¶i kh«ng biÕt ®Õn c¸c nh©n tè nh− gi¸o dôc, ®µo t¹o, ph©n c«ng lao ®éng, tæ chøc vµ qu¶n lý, khoa häc vµ c«ng nghÖ... nh−ng hä ®· xem nhÑ nh÷ng nh©n tè Êy, mµ hä cho lµ nh©n tè ngo¹i sinh, chø kh«ng ph¶i nh©n tè néi sinh cña kinh tÕ. Theo sù tãm t¾t th« thiÓn, nh−ng kh«ng ®Õn nçi sai l¹c trªn ®©y, th× qu¶ lµ khã hiÓu r»ng mét lý luËn nh− vËy mµ l¹i gi÷ ®−îc vÞ trÝ −u tréi trong kinh tÕ häc hµng thÕ kû, cho ®Õn thêi ®−¬ng ®¹i. Tõ l©u, giíi kinh tÕ häc mét mÆt c«ng nhËn nh÷ng thµnh tùu hiÓn nhiªn cña kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn, song mÆt kh¸c ®· v¹ch râ r»ng nã qu¸ xa ®êi sèng thùc tÕ vµ bÊt lùc kh«ng gi¶i thÝch ®−îc cã søc thuyÕt phôc nguyªn nh©n cña thµnh qu¶ kinh tÕ kh¸c nhau gi÷a c¸c n−íc, nguyªn nh©n cña sù ph¸t triÓn, sù chËm ph¸t triÓn vµ sù tho¸i triÓn, ®Æc biÖt lµ kh«ng gi¶i thÝch ®−îc nh÷ng b−íc ngoÆt, nh÷ng thay ®æi vÒ chÊt cña c¸c nÒn kinh tÕ. Qu¶ thËt c¸c nhµ kinh tÕ häc cæ ®iÓn vµ t©n cæ ®iÓn ®· cã sù mï qu¸ng, ®ã kh«ng ph¶i lµ sù mï qu¸ng cña ng−êi kÐm tr×nh ®é, kh«ng biÕt nh×n, 13
kh«ng biÕt ph©n tÝch, mµ lµ sù mï qu¸ng cña hÖ thèng vµ ch©n trêi lý luËn. §· theo (thËm chÝ ®· ®Ò x−íng) hÖ thèng Êy vµ ë trong ch©n trêi Êy, th× ng−êi giái còng kh«ng nh×n thÊy nh÷ng g× ë ngoµi hÖ thèng, ngoµi ch©n trêi cña m×nh. Tõng cã nhiÒu lý luËn, nhiÒu häc thuyÕt kinh tÕ ra ®êi vµ ph¸t triÓn, kh¸c nhiÒu hoÆc thËm chÝ ®èi lËp h¼n víi kinh tÕ häc cæ ®iÓn vµ kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn. Næi tiÕng nhÊt, cã gi¸ trÞ nhÊt lµ kinh tÕ häc C.M¸c vµo gi÷a vµ nöa cuèi thÕ kû XIX, tiÕp ®ã lµ kinh tÕ häc Keynes vµo ®Çu thËp kû thø 3 cña thÕ kû XX. ë ®©y kh«ng ph¶i lµ chç nãi vÒ C.M¸c vµ Keynes, chØ xin nªu lªn r»ng: Cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vµ c¶ nh÷ng cuèn s¸ch phæ cËp ®· kª ra hµng mÊy chôc vÊn ®Ò kinh tÕ lín vµ võa, mçi vÊn ®Ò l¹i lÇn l−ît tr×nh bµy c¸c quan ®iÓm cña kinh tÕ t©n cæ ®iÓn, quan ®iÓm kinh tÕ C.M¸c, quan ®iÓm kinh tÕ Keynes, vµ ph©n tÝch so s¸nh ba quan ®iÓm Êy. Liªn quan ®Õn häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ, ®¸ng giíi thiÖu lµ mét sè nhµ kinh tÕ thÓ chÕ vµ sö kinh tÕ ®· kh¼ng ®Þnh rÊt cã c¨n cø vµ lý lÏ r»ng C.M¸c lµ nhµ kinh tÕ ®Çu tiªn ®· nghiªn cøu s©u vµ cã ph¸t hiÖn míi vÒ c¸c thÓ chÕ kinh tÕ vµ c¸c thÓ chÕ liªn quan ®Õn kinh tÕ, cã ng−êi døt kho¸t ®Æt vÞ trÝ lÞch sö cña C.M¸c lµ nhµ tiÒn bèi cña häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ, c¶ cò vµ míi. C¨n cø cña hä lµ nh÷ng thµnh tùu khoa häc cña C.M¸c vÒ vai trß cña lùc l−îng s¶n xuÊt vµ c¸c nh©n tè toµn diÖn hîp thµnh lùc l−îng s¶n xuÊt; vÒ vai trß cña quan hÖ s¶n xuÊt, ®Æc biÖt lµ cña chÕ ®é së h÷u vµ chÕ ®é ph©n phèi (tøc lµ nh÷ng thÓ chÕ kinh tÕ rÊt c¬ b¶n); vÒ quan hÖ (lóc phï hîp, lóc m©u thuÉn) gi÷a lùc l−îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt; vÒ mèi t−¬ng t¸c gi÷a c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th−îng tÇng (tøc lµ nh÷ng thÓ chÕ chÝnh trÞ, t− t−ëng, v¨n ho¸, x· héi). §−¬ng nhiªn, cÇn nhÊn m¹nh r»ng ph−¬ng ph¸p luËn cña kinh tÕ häc C.M¸c kh¸c h¼n ph−¬ng ph¸p luËn cña kinh tÕ häc thÓ chÕ, ®ã lµ hai hÖ thèng, hai ch©n trêi lý luËn kh¸c nhau, ®−a ®Õn nh÷ng kÕt qu¶ kh¸c nhau. Ngoµi kinh tÕ häc C.M¸c vµ kinh tÕ häc Keynes, còng cßn nh÷ng häc thuyÕt, nh÷ng tr−êng ph¸i kinh tÕ kh¸c, ®Òu cã ý ®Þnh v−ît qu¸ vµ thay thÕ, tõng phÇn hoÆc toµn bé kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn, bæ khuyÕt nh÷ng thiÕu sãt cña kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn. §¸ng kÓ h¬n c¶, cã lÏ lµ “lý thuyÕt t¨ng tr−ëng míi”, néi sinh ho¸ tiÕn bé khoa häc c«ng nghÖ vµo kinh tÕ, vµ häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ, nªu bËt vai trß rÊt to lín, nhiÒu khi quyÕt ®Þnh cña c¸c thÓ chÕ vµ sù thay ®æi thÓ chÕ trong thµnh qu¶ cña c¸c nÒn kinh tÕ. 14
Theo c¸ch gäi th«ng dông, häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ cò ra ®êi ë Mü vµo thËp kû thø 2 vµ thø 3 cña thÕ kû XX, víi nh÷ng nhµ khoa häc næi tiÕng lµ Veblen, Mitchell vµ nhÊt lµ Commons. Häc thuyÕt nµy ®−îc b¸o tr−íc vµ gîi ý rÊt nhiÒu bëi “tr−êng ph¸i lÞch sö” trong kinh tÕ häc ë §øc ®Çu thÕ kû XX. Ng−êi xuÊt s¾c nhÊt cña tr−êng ph¸i lÞch sö §øc lµ Gustav Schmoller, n¨m 1926 ®· ®−îc Schumpeter ®¸nh gi¸ lµ “cha ®Î” cña häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ Mü. Cßn häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi th× ra ®êi vµo thËp kû thø 7 cña thÕ kû XX ë Mü vµ mét sè n−íc kh¸c, tõ ®ã ph¸t triÓn ®Õn nay. Nh÷ng häc gi¶ næi bËt cña häc thuyÕt nµy lµ North, Williamson, Thomas, Weingast... VÒ häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ, nhÊt lµ häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi, xin nªu tãm t¾t mÊy ®iÓm: Ph−¬ng ph¸p luËn cña häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi lµ cè g¾ng thùc hiÖn mét sù c©n ®èi thÝch ®¸ng gi÷a c¸ nh©n (tõng con ng−êi) víi céng ®ång (c¸c cÊp, c¸c lo¹i), gi÷a ph©n tÝch vi m«, trung m« vµ vÜ m«. VÒ c¸ nh©n tõng con ng−êi, do coi träng c¸c thÓ chÕ kinh tÕ, x· héi, nªn con ng−êi cña häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi kh«ng ph¶i lµ con ng−êi kinh tÕ (homo - economicus), mµ lµ con ng−êi x· héi (homo - sociologicus), phong phó h¬n, toµn diÖn h¬n con ng−êi kinh tÕ. §ã lµ chç häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi kh¸c víi kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn vµ chõng mùc nµo gÇn h¬n víi kinh tÕ häc Keynes vµ kinh tÕ häc C.M¸c. Mét sè nhµ nghiªn cøu cho r»ng ph−¬ng ph¸p luËn cña häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi tuy cè g¾ng gi÷ c©n ®èi gi÷a c¸ nh©n vµ céng ®ång, song vÉn nÆng vÒ c¬ së c¸ nh©n h¬n, ®ã lµ chç nã gÇn víi kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn vµ xa víi kinh tÕ häc Keynes vµ kinh tÕ häc C.M¸c. Häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi, nh− c¸i tªn cña nã, ®i s©u nghiªn cøu c¸c thÓ chÕ vµ cã nhiÒu ph¸t hiÖn, næi bËt lµ vÒ n¨m ph¹m trï thùc tÕ vµ lý luËn sau ®©y: 1. Së h÷u vµ chÕ ®é së h÷u (víi c¶ hai t− c¸ch lµ thÓ chÕ thuÇn tuý kinh tÕ vµ thÓ chÕ ph¸p lý). ChÕ ®é së h÷u cã nhiÒu lo¹i, song chñ yÕu lµ së h÷u t− nh©n. Chó träng nghiªn cøu së h÷u lµ mét ®iÓm kh¸c biÖt lín gi÷a häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi víi kinh tÕ häc cæ ®iÓn vµ kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn, nh÷ng lý luËn nµy mÆc nhiªn coi së h÷u kinh tÕ lµ së h÷u t− nh©n vµ kh«ng nghiªn cøu g× së h÷u c¶, ngay ®Õn ng−êi næi tiÕng nhÊt cña kinh tÕ häc cæ ®iÓn lµ Adam Smith còng vËy. 15
Mét thµnh tùu quan träng cña viÖc nghiªn cøu vÒ së h÷u lµ sù hiÓu biÕt mèi quan hÖ gi÷a ng−êi chñ së h÷u vµ ng−êi ®¹i diÖn (gäi lµ “lý luËn vÒ ®¹i lý”), cã nh÷ng hÖ qu¶ thiÕt thùc trong ho¹t ®éng kinh tÕ. 2. Do chó träng ®Õn së h÷u mµ häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi ph¸t hiÖn vµ nghiªn cøu s©u vÒ chi phÝ giao dÞch c¸c lo¹i, ®iÒu tr¸i ng−îc víi kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn coi chi phÝ giao dÞch b»ng kh«ng (0). Nãi v¾n t¾t, chi phÝ giao dÞch lµ chi phÝ ph¸t sinh khi nh÷ng chñ së h÷u kh¸c nhau cung øng cho nhau s¶n phÈm hoÆc dÞch vô (qua mua b¸n, vay m−în, cÇm cè), hoÆc chuyÓn nh−îng, mua b¸n së h÷u víi nhau. Nh÷ng sù trao ®æi nh− vËy ®ßi hái c¸c c¸ nh©n, c¸c doanh nghiÖp, c¸c tæ chøc ph¶i cã th«ng tin, tèt nhÊt lµ th«ng tin cÇn vµ ®ñ, tøc lµ kh«ng thiÕu, kh«ng thõa; chi phÝ ®Ó cã th«ng tin (còng lµ mét lo¹i chi phÝ giao dÞch) cã thÓ rÊt cao. 3. ChÕ ®é së h÷u vµ chi phÝ giao dÞch thóc ®Èy sù nghiªn cøu cña häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi vÒ c¸c lo¹i hîp ®ång, bëi lÏ hîp ®ång lµ thÓ chÕ kinh tÕ rÊt phæ biÕn, g¾n liÒn víi së h÷u, giao dÞch vµ chi phÝ giao dÞch. 4. Häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi ®· xem träng nghiªn cøu c¸c tæ chøc, tøc lµ mÆt tæ chøc cña thÓ chÕ, ®Æc biÖt trong vµi thËp kû gÇn ®©y, tõ ®ã cã nh÷ng thµnh qu¶ nghiªn cøu quan träng vÒ nhµ n−íc, tæ chøc chÝnh phñ, nÒn hµnh chÝnh vµ c¶i c¸ch hµnh chÝnh, c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ, c¸c tæ chøc quèc tÕ... 5. Häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi kh«ng nghiªn cøu thÓ chÕ trong tr¹ng th¸i tÜnh, mµ trong tr¹ng th¸i ®éng, ®Æc biÖt nghiªn cøu sù thay ®æi thÓ chÕ, nguyªn nh©n, tiÕn tr×nh vµ hÖ qu¶ cña sù thay ®æi thÓ chÕ, nhÊt lµ t¸c ®éng cña sù thay ®æi thÓ chÕ ®èi víi c«ng cuéc ph¸t triÓn c¸c nÒn kinh tÕ c¸c quèc gia. Còng nh− ®èi víi c¸c häc thuyÕt kinh tÕ kh¸c, sù tãm t¾t trªn ®©y lµ th« thiÓn, rÊt kh«ng ®ñ, chØ lµ sù giíi thiÖu rÊt l−ít qua. Häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi ®· cã nh÷ng thµnh tùu lý luËn vµ thùc tiÔn quan träng, song còng cã nh÷ng giíi h¹n râ rÖt mµ chÝnh nhiÒu nhµ khoa häc næi tiÕng cña häc thuyÕt Êy ®· c«ng nhËn vµ ph©n tÝch. Còng nªn nªu lªn nhËn xÐt r»ng cho ®Õn nay, trong tÊt c¶ c¸c häc thuyÕt kinh tÕ cña loµi ng−êi, ch−a cã häc thuyÕt nµo thµnh c«ng nh− høa hÑn. NÕu chØ nãi mét ®iÒu vÒ giíi h¹n cña häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi, mµ t¹m g¸c nh÷ng vÊn ®Ò vÒ b¶n chÊt vµ nguyªn t¾c ph−¬ng ph¸p luËn, th× 16
®iÒu ®ã cã lÏ nh− sau: coi nhÑ thÓ chÕ lµ c¸i sai lín, cßn qu¸ c−êng ®iÖu thÓ chÕ lµ c¸i lÇm to. ë ®©y, mét lÇn n÷a chóng ta gÆp vÊn ®Ò møc, th−êng liªn hÖ chÆt víi vÊn ®Ò chÊt. TriÕt häc, khoa häc vµ thùc tiÔn cña loµi ng−êi cho chóng ta nhËn thøc r»ng: nhiÒu khi møc quan träng kh«ng kÐm g× chÊt, møc vµ chÊt lµ mét cÆp sinh ®«i trong sù ph¸t triÓn cña thiªn nhiªn, x· héi, kinh tÕ vµ con ng−êi. Mét ®iÒu ®¸ng chó ý cÇn ®−îc nhÊn m¹nh lµ: c¶i c¸ch thÓ chÕ vµ ph¸t triÓn kinh tÕ, x· héi ë c¸c lo¹i n−íc kh¸c nhau vµ ë n−íc ta ®· kh«ng chØ dùa vµo häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi, mµ ®· cè g¾ng vËn dông c¸c thµnh qu¶ tÝch cùc cña nhiÒu häc thuyÕt kinh tÕ, ë n−íc ta th× ®Æc biÖt chó träng vËn dông kinh tÕ häc C. M¸c, còng nh− vËn dông nhiÒu khoa häc cã liªn quan, nh− khoa häc vÒ nhµ n−íc, hµnh chÝnh häc, x· héi häc,... 17
Ba c¬ chÕ ®iÒu chØnh quan hÖ x∙ héi Kh¸i niÖm c¬ chÕ thÞ tr−êng, c¬ chÕ nhµ n−íc vµ c¬ chÕ céng ®ång: Adam Smith ®Æt tªn “bµn tay v« h×nh” cho uy lùc cña thÞ tr−êng tù ®éng ®iÒu tiÕt tµi nguyªn, t¹o nªn cña c¶i x· héi. Maynard Keynes ®Æt tªn “bµn tay h÷u h×nh” cho c¸c ho¹t ®éng cña nhµ n−íc ®iÒu hµnh chÝnh trÞ, duy tr× æn ®Þnh x· héi. Ngoµi ra, trong x· héi cßn cã mét bµn tay thø ba "b¸n v« h×nh” cña quan hÖ céng ®ång cã søc m¹nh ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi. Ba “bµn tay” nµy lµ ba thÕ lùc chÝnh ®iÒu chØnh hµnh vi, ®iÒu hµnh sù vËn ®éng vµ tiÕn ho¸ cña x· héi loµi ng−êi. Chóng vËn hµnh th«ng qua nh÷ng c¬ chÕ ®Æc tr−ng. Gi¶i thÝch c¸c m« thøc cña viÖc qu¶n lý giao dÞch t¹o nªn kinh tÕ g¾n kÕt phøc t¹p vµ ®a d¹ng cña thÕ giíi h«m nay, Hilton Root ®· nªu ra “ba c¬ cÊu chuÈn t¾c cña sù trao ®æi kinh tÕ” lµ céng ®ång, t«n ti trËt tù vµ thÞ tr−êng. Root x¸c ®Þnh: • Nguyªn t¾c cña quan hÖ céng ®ång dùa trªn tr¸ch nhiÖm ®èi víi céng ®ång vµ uy tÝn c¸ nh©n, • T«n ti trËt tù dùa trªn kÕ ho¹ch vµ mÖnh lÖnh, ph¸t triÓn m¹nh trong nh÷ng tæ chøc qu¶n lý theo chiÒu däc, trong nh÷ng x· héi thay thÕ giao dÞch tµi chÝnh b»ng dÞch vô, • ThÞ tr−êng ®Þnh ®o¹t bëi th−¬ng l−îng gi÷a ng−êi mua ng−êi b¸n, tÝnh to¸n dùa trªn th«ng tin tæng hîp cña gi¸ c¶1. Peter H. Calkins, trong “ChiÕn l−îc chuyÓn ®æi sang mét TrËt tù ThÕ giíi míi cho n¨m thÕ giíi N«ng th«n”, ®· ®−a ra quan ®iÓm vÒ nguyÖn väng cña loµi ng−êi h−íng tíi ba cùc lµ môc tiªu cña trËt tù thÕ giíi míi. §ã lµ trôc phóc lîi vËt chÊt cña thÞ tr−êng, trôc x· héi cña nhµ n−íc vµ trôc tinh thÇn, ®¹o ®øc cña “quan hÖ cã ®i, cã l¹i”. Ba trôc nµy chôm l¹i víi nhau t¹o thµnh mét kh«ng gian ba chiÒu, vµ theo Calkins th× c¸c céng ®ång, c¸c quèc gia trªn thÕ giíi trong nh÷ng thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh, ®Òu n»m ®©u ®ã trong kh«ng gian nµy. C¸c n−íc c«ng nghiÖp theo c¬ chÕ thÞ tr−êng n»m trªn vÞ trÝ cao cña trôc vËt chÊt. C¸c n−íc x· héi chñ nghÜa theo kinh tÕ kÕ ho¹ch ®· 18
tõng n»m ë møc cao cña trôc x· héi. Nh÷ng céng ®ång thæ d©n vµ c¸c n−íc “thÕ giíi thø ba” n»m ë ®iÓm cao cña trôc ®¹o ®øc h×nh thµnh trªn “quµ c¸p vµ sù cã ®i, cã l¹i”. XuÊt ph¸t tõ gi¶ ®Þnh vÒ “sù giíi h¹n cña tµi nguyªn sinh th¸i trªn trôc vËt chÊt vµ xung ®ét tiÒm n¨ng gi÷a tù do c¸ nh©n vµ luËt vµ trËt tù trªn trôc x· héi” t¸c gi¶ kÕt luËn r»ng: hÇu hÕt c¸c bèi c¶nh kinh tÕ thÕ giíi ®Òu bÞ ph¸t triÓn lÖch l¹c, thiªn vÒ thÞ tr−êng vµ nhµ n−íc1. NÕu sù nh×n nhËn cña Root chñ yÕu tõ gãc ®é qu¶n lý kinh tÕ, nh»m ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng th«ng tin vµ rµng buéc tr¸ch nhiÖm cña c¸c bªn tham gia giao dÞch ®Ó ®¶m b¶o cam kÕt vµ thùc hiÖn c¸c hîp ®ång cña m×nh trong t−¬ng lai, nÕu c¸ch diÔn gi¶i cña Calkins nh»m gi¶i thÝch c¸c ®Þnh chÕ ho¹t ®éng vµ xu h−íng ph¸t triÓn cña c¸c céng ®ång, c¸c quèc gia, c¸c nÒn kinh tÕ, th× trong cuèn s¸ch nµy, ba c¬ chÕ ®−îc xem xÐt d−íi mét gãc ®é kh¸c. §ã lµ nh÷ng c«ng cô ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi nãi chung cña con ng−êi, ho¹t ®éng chi phèi cña chóng thÓ hiÖn qua viÖc ®iÒu hµnh trËt tù, ho¹t ®éng x· héi; qu¶n lý kinh tÕ, ®iÒu phèi tµi nguyªn; gi¶i quyÕt m©u thuÉn, xung ®ét; ®Þnh h−íng ph¸t triÓn, vµ nhiÒu ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi kh¸c… T¸c ®éng ®iÒu chØnh cña c¸c c¬ chÕ ®−îc thùc hiÖn dùa trªn ba ho¹t ®éng lµ ®Þnh danh, th«ng tin vµ th−ëng ph¹t. Trong s¸ch kinh ®iÓn vÒ nghiªn cøu thÓ chÕ2, Douglass C. North ®· xem xÐt mét c¸ch tØ mØ vµ khoa häc c¸c h×nh thøc vËn ®éng cña thÓ chÕ (víi nghÜa lµ c¸c h×nh thøc giíi h¹n mµ con ng−êi t¹o ra ®Ó h×nh thµnh nªn quan hÖ qua l¹i cña m×nh) trong ho¹t ®éng kinh doanh cña thÞ tr−êng vµ ho¹t ®éng chÝnh trÞ cña nhµ n−íc. Trong khu«n khæ nghiªn cøu c¬ chÕ cña cuèn s¸ch nµy, kh«ng bµn ®Õn vÊn ®Ò tæ chøc. C¸c h×nh thøc tæ chøc chØ ®−îc xem xÐt d−íi gãc ®é nh÷ng t¸c nh©n tham gia c¸c giao dÞch x· héi. VÝ dô, còng lµ c¸c tæ chøc nhµ n−íc nh−ng khi t×m hiÓu quan hÖ kinh doanh gi÷a chóng víi nhau th× chóng ta xem xÐt c¬ chÕ thÞ tr−êng cña chóng; khi xem 1 Xem Hilton Root: S¸ch ch−a xuÊt b¶n, http://usembassy.state.gov/posts/vn1/wwwhirctavn.html .1 . Fulbright Economic Teaching Program: Economic Development, Readings. Course 2001 - 2002. 2 . Xem Douglassc. Nort : C¸c thÓ chÕ, sù thay ®æi thÓ chÕ vµ ho¹t ®éng kinh tÕ Nxb. Khoa häc x· héi vµ Trung t©m nghiªn cøu B¾c Mü, Hµ Néi, 1998. 19
xÐt khÝa c¹nh tranh chÊp quyÒn lùc chÝnh trÞ th× chóng ®−îc nh×n nhËn d−íi khÝa c¹nh c¬ chÕ nhµ n−íc; trong quan hÖ ngo¹i giao, hîp t¸c th× ®−îc nh×n b»ng con m¾t cña c¬ chÕ céng ®ång. N¨ng lùc cña ba “bµn tay” ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ s¶n xuÊt, quan hÖ chÝnh trÞ x· héi, c¸c mèi quan hÖ ph©n bè sö dông tµi nguyªn, th«ng tin, c«ng nghÖ,… thÓ hiÖn ë søc m¹nh vµ c¬ chÕ ho¹t ®éng cña chóng. Søc m¹nh cña mçi “bµn tay” thÓ hiÖn ë thùc lùc vµ kü n¨ng cña chóng. Søc m¹nh cña nhµ n−íc ngµy x−a ®−îc ®o l−êng b»ng sè l−îng d©n c−, quy m« l·nh thæ, qu©n sè binh sÜ... ngµy nay ®−îc so s¸nh b»ng møc t¨ng vµ quy m« GDP, chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi HDI, chi tiªu qu©n sù ...; Søc m¹nh cña mét thùc thÓ vÒ ho¹t ®éng thÞ tr−êng ®−îc ®o l−êng b»ng kh¶ n¨ng c¹nh tranh, kh¶ n¨ng tÝch tô t− b¶n, tr×nh ®é c«ng nghÖ, n¨ng lùc liªn th«ng bu«n b¸n, hiÖu qu¶ ®Çu t−, kh¶ n¨ng lan truyÒn tÝn hiÖu gi¸ c¶ ®Ó ®iÒu phèi tµi nguyªn, møc ®é tiÕt gi¶m chi phÝ giao dÞch,...; Søc m¹nh cña céng ®ång thÓ hiÖn ë kh¶ n¨ng ph©n cÊp, giao quyÒn, møc ®é tham gia ra quyÕt ®Þnh vµ tù huy ®éng lùc l−îng cña nh©n d©n, tr×nh ®é ho¹t ®éng tù gi¸c vµ tù chñ cña tæ chøc c¬ së,... H×nh thøc ho¹t ®éng cña c¬ chÕ nhµ n−íc lµ c¸c khu«n khæ cøng cña luËt ph¸p, quy ®Þnh vµ ho¹t ®éng can thiÖp vµo ho¹t ®éng kinh tÕ, x· héi. ThÞ tr−êng ho¹t ®éng theo h×nh thøc tù do, th«ng qua ho¹t ®éng bu«n b¸n, trao ®æi, c¸c bªn tham gia ®Òu cã lîi, c¹nh tranh trong kinh doanh hµng ho¸, dÞch vô. Céng ®ång võa dïng c¸c khung luËt lÖ quy ®Þnh, võa ph¸t huy vai trß tù chñ ®Ó tho¶ thuËn, x©y dùng c¸c cam kÕt vÒ nghÜa vô vµ quyÒn lîi. Tãm l¹i, n¨ng lùc t¸c ®éng x· héi cña thÕ lùc nhµ n−íc lµ kh¶ n¨ng rµng buéc, can thiÖp vµ x©y dùng, cña thÞ tr−êng lµ møc ®é liªn th«ng, c¹nh tranh vµ tù c©n ®èi, cña céng ®ång lµ n¨ng lùc giao tiÕp, ®µm ph¸n vµ tù ®iÒu chØnh. B¶n chÊt ho¹t ®éng cña ba c¬ chÕ Ho¹t ®éng cña c¬ chÕ thÞ tr−êng XÐt vÒ khÝa c¹nh th«ng tin, tÝn hiÖu chÝnh cña thÞ tr−êng lµ gi¸ c¶, ph¶n ¸nh “gi¸ trÞ kinh tÕ”, thÓ hiÖn møc ®é khan hiÕm cña hµng ho¸, dÞch vô ®−îc bu«n b¸n. M«i tr−êng lan truyÒn th«ng tin kinh doanh lµ khu vùc tham gia ho¹t ®éng giao dÞch th−¬ng m¹i. §Ó m« h×nh ho¸ c¸c ho¹t ®éng nµy, 20