PHÁÖN THÆÏ HAI: MÄI TRÆÅÌNG ÂÁÚT
Chæång 1: Nhæîng khaïi niãûm täøng quaït.
1. Âáút laì gç?
Âáút laì pháön voí ngoaìi cuía quaí âëa cáöu, thaình láûp do sæû biãún âäøi cuía âaï meû dæåïi aính hæåíng cuía caïc taïc nhán lyï,
hoïa, sinh váût...Do váûy âáút laì mäi træåìng nuäi dæåîng caïc loaìi cáy, laì khäng gian thêch håüp âãø con ngæåìi xáy dæûng
nhaì åí vaì caïc cäng trçnh khaïc. Âáút laì taìi nguyãn khäng thãø phuûc häöi, màûc duì con ngæåìi duìng nhiãöu tiãún bäü vãö
khoa hoüc kyî thuáût âãø caíi taûo.
2. Âënh nghéa mäi træåìng âáút.
Mäi træåìng âáút laì mäi træåìng sinh thaïi hoaìn chènh, bao gäöm váût cháút vä sinh sàõp xãúp thaình cáúu truïc nháút âënh.
Caïc thæûc váût, âäüng váût vaì vi sinh váût säúng trong loìng traïi âáút. Caïc thaình pháön naìy coï liãn quan máût thiãút vaì chàût
cheî våïi nhau. Mäi træåìng âáút âæåüc xem nhæ laì mäi træåìng thaình pháön cuía hãû mäi træåìng bao quanh noï gäöm
næåïc, khäng khê, khê háûu...
3. Nhæîng thaình pháön chuí yãúu cuía mäi træåìng âáút.
3.1. Thaình pháön vä sinh.
Thaình pháön naìy gäöm coï mäüt næîa laì caïc khoaïng cháút, phán næîa coìn laûi laì khäng khê vaì næåïc vaì mäüt êt cháút hæîu
cå tæì xaïc baî caïc âäüng thæûc váût coï trong âáút. Cháút khoaïng trong âáút coï âæåüc tæì sæû phán huîy âaï meû, vaì nguäön
khaïc âãún tæì säng häö, doìng chaíy âaûi dæång, caïc cån gioï baío, vaì tæì caïc nguäön khaïc... Tuìy theo kêch thæåïc cåî haût
ngæåìi ta chia thaình caït, buûi, seït, haût keo.
3.2. Thaình pháön hæîu sinh.
3.2.1. Vi sinh váût.
Vi sinh váût âáút gäöm vi sinh váût hiãúu khê, yãúm khê vaì hiãúm khê. Vi sinh váût laì hãû sinh váût quan troüng cuía mäi
træåìng âáút. Âoïng vai troì phán huîy âãø cung cáúp cháút hæîu cå.
3.2.2. Thæûc váût.
Thæûc váût säúng trong loìng âáút nhæ rãù cáy, thæûc váût khäng diãûp luûc, thæûc váût âån baìo.
Thæûc váût trãn màût âáút gäöm nhiãöu loaìi, hoü, bäü taûo nãn quáön xaî thæûc váût, mäùi daûng mäi træåìng âáút âàûc træng cho
hãû thæûc váût nháút âënh. Thê duû; coí nàng tháúy åí vuìng âáút pheìn,
3.2.3. Âäüng váût.
Âäüng váût trong vaì trãn loìng âáút nhæ: giun, chuäüt, mäúi, kiãún, sáu boü, cän truìng âeí træïng trong loìng âáút. Mäùi loaûi
âáút cuîng coï hãû âäüng váût nháút âënh nhæ caï sàûc ràòng åí vuìng âáút pheìn.... Caïc thaình pháön naìy liãn kãút thaình chuäùi
thæûc pháøm vaì nàng læåüng täön taûi táút yãúu trong mäi træåìng âáút.
4
3.2.4. Så âäö caïc thaình pháön trong mäi træåìng âáút
Âäüng váût Thæûc váût xanh
Aïnh saïng Khäng khê Con ngæåìi
Næåïc
Màût âáút
****************************************************************************************************
Âäüng váût
Næåïc ngáöm
Xaïc baî âäng thæûc váût Næåïc thäø nhæåîng
Rã ùcáy Khäng khê trong âáút
Caïc haût vä cå
Caïc haût soíi Vi sinh váût
Caïc haût keo
Dung dëch âáút Nhiãût læåüng vaì nhiãût âäü âáút
Caïc thaình pháön naìy taûo thaình mäüt dáy chuyãön thæûc pháøm vaì dáy chuyãön nàng læåüng, täön taûi táút yãúu trong mäi
træåìng âáút.
4. Quaï trçnh hçnh thaình vaì phaït triãøn mäi træåìng âáút.
Âáút âæåüc hçnh thaình tæì âaï meû trong caïc âiãöu kiãûn mäi træåìng nhæ thåìi gian, aïp suáút, nhiãût âäü, âäü áøm, gêo mæa,
vi sinh váût phán giaíi, vi sinh váût täøng håüp. Täøng hoìa vaì täø håüp cuía caïc yãúu täú mäi træåìng seî taûo nãn mäi træåìng
âáút nháút âënh.
Váût lyï, mæa, gêo Vi sinh váût
Âaï meû Våî vuûn Máùu cháút Âáút
Âáút
Máùu cháút
Âaï meû
Hoïa hoüc, nhiãût âäü Thæûc váût, âäüng váût
4.1. Cacï quaï trçnh âàûc træng.
· Quaï trçnh Feralit, âàûc træng cho vuìng nhiãût âåïi, trãn mäi træåìng håi chua vaì chua.
Tæïc laì quaï trçnh ræía träi vaì têch tuû Fe 2+ ,Al 3+ , Fe 3+
· Quaï trçnh Macgalit, âàûc træng vuìng coï âaï meû laì bazå. Saín pháøm cuía noï giaìu Ca, Mg phaín æïng trong mäi
træåìng âáút trung tênh hay kiãöm.
· Quaï trçnh Feralit-macgalit, laì trung gian giæîa hai quaï trçnh trãn trong âiãöu kiãûn nhiãût âåïi hoàûc aï nhiãût âåïi.
· Quaï trçnh Alit, xaíy ra trãn miãön nuïi cao, khê háûu laûnh áøm æåït, âáút giaìu muìn thä.
5
· Quaï trçnh Sialite, quaï trçnh tráöm têch, di chuyãøn tæì nhiãöu nåi âãø bäöi làõng taûo mäi træìång âáút giaìu caït vaì
nhiãöu saín pháøm bäöi tuû khaïc.
4.2. Caïc nhán täú aính hæåíng âãún quaï trçnh hçnh thaình âáút.
· Sinh váût laì yãúu täú chuí âaûo trong quaï trçnh hçnh thaình âáút, chuïng coï chæïc nàng täøng håüp vaì phán huîy cháút
hæîu cå. Cäú âënh âaûm tæì khäng khê vaì khê tråìi.
· Thæûc váût maìu xanh, cung cáúp xaïc baî våïi læåüng låïn 25 táún/nàm/ha trong ræìng nhiãût âåïi.
· Âäüng váût, nguyãn sinh âäüng váût, cän truìng, dãú, giun.
· Khê háûu, nhiãût âäü, læåüng mæa, doìng chaíy laìm xoïi moìn, bäúc håi, haûn haïn. Âëa hçnh, máùu cháút...
· Taïc âäüng con ngæåìi theo hæåïng têch cæûc seî tàng âäü phç, tàng cæåìng âa daûng sinh hoüc, nãúu theo hæåïng tiãu
cæûc seî laìm toaïi hoaï, xoïi moìn, sa maûc hoïa, laterit hoaï.
5. Sinh thaïi mäi træåìng âáút.
Mäi træåìng âáút tæû baín thán noï laì mäüt hãû phæïc taûp, trong âoï caïc thaình pháön sinh váût vaì phi sinh váût coï quan hãû
hæîu cå våïi nhau. Mäi træåìng âáút laì thãø tæû nhiãn phán bäú trong khoaíng khäng gian nháút âënh, gäöm coï sinh váût,
cháút vä cå vaì cháút hæîu cå, noï phán hoaï thaình caïc táöng khaïc nhau vãö sinh thaïi, tênh cháút váût lyï hoïa hoüc vaì âàûc
tênh sinh váût.
Ngoaìi ra táûp âoaìn sinh váût laì hãû sinh váût bao gäöm nhoïm taío coï khaí nàng quang håüp, nhoïm säúng nhåì sinh váût
khaïc, nhoïm phán giaíi nhæ vi khuáøn, náúm,. Mäi træåìng âáút mang tênh cháút hãû sinh thaïi hoaìn chènh.
Nghiãn cæïu sinh thaïi mäi træåìng âáút giuïp caïc nhaì nghiãn cæïu hiãøu biãút mäüt caïch khoa hoüc vaì toaìn diãûn vãö caïc
âàûc tênh cuía noï, vaì tæì âoï seî ráút hæîu êch trong viãûc sæí duûng âáút näng nghiãûp cuîng nhæ baío vãû mäi træåìng.
Caïc anh chë haîy cho biãút quaï trçnh naìo laì quan troüng nháút trong sæû hçnh thaình mäi træåìng âáút? Vç sao.
Chæång 2: Sæí duûng âáút vaì laûm duûng âát.
1. Taìi nguyãn âáút.
1.1 Taìi nguyãn âáút trãn thãú giåïi.
Täøng diãûn têch âáút tæû nhiãn trãn thãú giåïi khoaíng 14.800 triãûu ha, Theo âaïnh giaï cuía FAO - UNESCO sæû phán bäú
âáút thãú giåïi nhæ sau:
· 20% diãûn têch âáút åí vuìng quaï laûnh.
· 20% diãûn têch âáút åí vuìng quaï khä.
· 20% diãûn têch âáút åí vuìng quaï däúc
· 10% diãûn têch âáút coï táöng âáút moíng.
· 10% diãûn têch âáút åí vuìng träöng troüt âæåüc
· 20% diãûn têch âáút coï thãø laìm âäöng coí.
Do váûy khi khaío saït taìi nguyãn âáút thãú giåïi, coï 3 âàûc âiãøm chênh; âáút xáúu nhiãöu, âáút täút êt, vaì âáút phán bäú khäng
âäöng âãöu. Trong diãûn têch âáút träöng troüt cuîng coï 3 loaûi âáút: âáút coï nàng suáút cao 14%, âáút coï nàng suáút trung
bçnh 28%, âáút coï nàng suáút tháúp 58%. Tiãöm nàng âáút näng nghiãûp ngaìy caìng coï haûn, do båíi xaî häüi ngaìy caìng
6
vàn minh, trçnh âäü xaî häüi caìng cao, nhu cáöu caìng låïn, do váûy viãûc sæí duûng âáút näng nghiãûp cho xáy dæûng ngaìy
caìng tàng. Vç váûy viãûc måí räüng âáút seî coï mäüt säú tråí ngaûi låïn:
· Phaíi coï nguäön väún låïn.
· Khäng âæåüc xám canh vaìo âáút ræìng, vç ræìng âaî bë taìn phaï nhiãöu.
· Nhæîng vuìng âáút khai hoang laì nhæîng vuìng dán säú tháúp, nãn seî haûn chãú vãö læûc læåüng lao âäüng.
· Âäúi våïi caïc næåïc âaî phaït triãøn, sæí duûng âáút cáön phaíi tháûn troüng hån do âáút bë suy thoaïi nhiãöu, vaì gêa thaình
näng saín laûi quaï cao.
1.2 Taìi nguyãn âáút åí Viãût Nam.
Diãûn têch âáút tæû nhiãn åí Viãût nam laì 33 triãûu ha, trong âoï âáút näng nghiãûp khoaíng 6,9 triãûu ha chiãúm 21% so våïi
âáút tæû nhiãn. Theo säú liãûu cuía täøng cuûc quaín lê âáút âai, thç trong âáút näng nghiãûp, coï khoaíng 20% laì âáút täút, coìn
laì laì âáút coï nhiãöu tråí ngaûi cho saín xuáút: âáút däúc, âáút khä haûn, âáút uïng màûn, ngheìo dinh dæåîng...
Hiãûn traûng sæí duûng âáút åí viãût nam nhæ sau:
· Âáút näng nghiãûp 21,2%
· Âáút lám nghiãûp 29,19%
· Âáút chuyãn duìng 4,91%
· Loaûi âáút khaïc 44,88%
Nhçn chung, âáút cho saín xuáút näng nghiãûp ngaìy caìng êt, vaì phán bäú khäng âäöng âãöu, do váûy cáön tàng cæåìng
nhiãöu biãûn phaïp täøng håüp âãø sæí duûng hiãûu quaí âáút näng nghiãûp træåïc nhu cáöu måïi cuía xaî häüi Viãût nam. Cuîng
cáön tàng cæåìng mäüt säú cáy àn traïi coï gêa trë xuáút kháøu trãn nhæîng vuìng âáút thêch håüp âãø náng cao tyí lãû sæí duûng
âáút.
2. Caïc cå cáúu sæí duûng âáút.
Viãûc sæí duûng âáút cuía mäüt quäúc gia seî cho tháúy tçnh traûng phaït triãøn cuía quäúc gia vaì qua âoï nhæîng gêa trë cuía
âáút cuîng âæåüc biãøu hiãûn âáöy âuí qua caïc saín pháøm âæåüc taûo ra tæì viãûc sæí duûng naìy. Ngaìy nay trãn thãú giåïi caìng
chuï troüng âãún tyí troüng vaì hiãûu quaí sæí duûng âáút, hiãûu quaí sæí duûng âáút coìn thãø hiãûn åí viãûc baío vãû nguäön quyî âáút
vaì mäi træåìng âáút cho thãú hãû con chaïu mai sau.
2.1 Sæí duûng âáút âä thë.
Diãûn têch âáút âä thë ngaìy caìng tàng do sæû phaït triãøn cuía xaî häüi vaì nhu cáöu âä thë hoïa cuaí nhæîng næåïc âang phaït
triãøn. Vaí laûi do sæû gia tàng dán säú nãn âáút näng nghiãûp seî âæåüc sæí duûng cho nhu cáöu naìy. Váún âãö hiãûn nay cuía
caïc thaình phäú låïn laì cán âäúi laûi nhu cáöu phaït triãøn âä thë hoïa cuîng nhæ cán âäúi laûi læåüng cæ dán tæì näng thän
däön dáön vãö thaình phäú. Âáy laì viãûc laìm khäng dãù daìng vaì âoìi hoíi phaíi coï âënh hæåïng láu daìi trong tæång lai, vaì
nháút laì ngán saïch nhaì næåïc cho viãûc phaït triãøn näng thän, giuïp cho sæû phaït triãøn näng thän ngaìy caìng khäng
caïch biãût våïi phaït triãøn thaình thë. Sæí duûng âáút âä thë phaíi âæïng trãn quan âiãøm toaìn diãûn vaì giæî sæû cán âäúi haìi
hoìa giæîa thaình thë vaì näng thän, vaì luän âaím baío sæû phaït triãøn bãön væîng mäi træåìng.
2.2. Sæí duûng âáút näng thän.
Âáút näng thän seî bë hoang hoaï dáön do læûc læåüng sæí duûng âáút ngaìy caìng giaím. Thæûc ra âáút näng thän laì nguäön
taìi nguyãn vä cuìng quyï giaï nãúu nhæ chuïng ta biãút sæí duûng noï håüp lyï vaì cán âäúi. Quyî âáút näng thän åí mäùi næåïc
7
ráút khaïc nhau tuìy thuäüc vaìo trçnh âäü phaït triãøn cuía mäùi quäúc gia. Duì trong hoaìn caính naìo, theo thäng caïo
chung cuía liãn håüp quäúc nãn phuí âáút bàòng caïc thaím thæûc váût phuì håüp âáút âãø baío vãû taìi nguyãn âáút ngaìy caìng
bãön væîng hån. Traïnh sæû máút âáút vaì suy thoaïi âáút do sæû thiãúu hiãøu biãút vaì quan tám cuía cäüng âäöng.
2.3. Sæí duûng âáút ræìng.
Âáút ræìng giæî vai troì cæûc kyì quan troüng trong viãûc âiãöu hoìa khê háûu, âiãöu chènh næåïc
chaíy traìn, cung cáúp nguäön thæûc pháøm quyï giaï cho con ngæåìi cuîng nhæ âäüng thæûc váût. Ngoaìi ra noï coï thãø cung
cáúp nguäön âa daûng sinh hoüc cho con ngæåìi, âaïng kãø nháút laì vai troì loüc khäng khê cho mäi træåìng xung quanh,
nhiãöu nhaì khoa hoüc cho ràòng ræìng laì laï phäøi cho nhán loaûi. Saín pháøm ræìng thç vä cuìng phong phuï, tæì gäù cho
nhiãn liãûu, gäù cho cäng nghiãûp vaì xáy dæûng, gäù cho trang trê.. Hån næîa ræìng coï gêa trë vãö myî quan, vãö lëch sæí
cuîng nhæ vàn hoïa. Do váûy chuïng ta cáön phaíi sæí duûng vaì quaín lyï ræìng ngaìy caìng chàût cheî hån khäng chè âån
thuáön khai thaïc giaï trë kinh tãú, maì caïc gêa trë khaïc vä cuìng âa daûng vaì thuï vë
Hiãûn traûng vãö taìi nguyãn ræìng trãn thãú giåïi noïi chung vaì viãût nam ngaìy caìng åí mæïc baïo âäüng âoí. Diãûn têch ræìng
suy giaím theo cáúp säú nhán. Sæû thiãût haûi naìy do nhiãöu nguyãn nhán: chaïy ræìng, khai thaïc ræìng tuìy tiãûn, do cän
truìng vaì dëch bãûnh chè chiãúm tè lãû nhoí. Háûu quaí cuía viãûc suy giaím naìy khäng thãø tênh hãút âæåüc coï thãø nguy
hiãøm cho tênh maûng vaì taìi saín do båíi thiãn tai, luî luût liãn tiãúp xaíy ra.
Chênh vç váûy, cáön phaíi coï sæû quan tám âäöng bäü âãø sæí duûng vaì baío vãû taìi nguyãn ræìng hiãûu quaí hån. Cuû thãø laì:
· Ngàn chàûn naûn phaï ræìng, nháút laì ræìng âáöu nguäön. Xæí lyï thêch âaïng nhæîng ai phaï ræìng bæìa baíi.
· Láûp ra caïc khu baío vãû thiãn nhiãn, nháút laì caïc væåìn quäúc gia.
· Coï chênh saïch khen thæåíng këp thåìi vaì thêch âaïng cho nhán dán coï traïch nhiãûm baío vãû vaì chàm soïc ræìng,
chäúng chaïy ræìng
· Giaïo duûc tuyãn truyãön räüng raîi trong nhán dán baío vãû vaì chàm soïc ræìng cáy xanh.
· Thiãút láûp ræìng träöng måïi, ræìng phoìng häü, nhiãöu cäng viãn cáy xanh boïng maït.
· Thiãút láûp mä hçnh näng lám kãút håüp, laì phæång thæïc saín xuáút täút, cáön âæåüc nhán räüng raîi trong nhán dán.
2.4. Sæí duûng âáút coï váún âãö.
Âáút coï váún âãö laì âáút cho nàng suáút tháúp, hay laì âáút xáúu. Âáút naìy gáy ráút nhiãöu tråí ngaûi cho saín xuáút näng
nghiãûp. Âäúi våïi caïc nhaì khoa hoüc âáút, sæí duûng âáút coï váún âãö laì chiãún læåüc låïn cuía saín xuáút näng nghiãûp. Båíi vç
âáút coï váún âãö coï taïc âäüng maûnh meî âäúi våïi con ngæåìi vaì mäi træåìng do: giaím tiãöm nàng saín xuáút cuía hãû sinh
thaïi, phaï våî cán bàòng næåïc, nàng læåüng, váût cháút trong hãû sinh thaïi. Do váûy sæí duûng vaì quaín lyï âáút baûc maìu cáön
phaíi quan tám åí mäüt säú màût:
· Trãn âáút däúc cáön phaíi träöng cáy âãø chäúng xoïi moìn
· Cáön boïn phán chuäöng phán xanh âãø náng cao phç nhiãu âáút
· Cáön ngàn chàûn sæû xám nhiãùm màûn åí caïc vuìng dãù bë nhiãùm màûn
· Âáút pheìn tuìy theo tæìng âiãöu kiãûn cuû thãø: coï thãø ræía pheìn, eïm pheìn, träöng cáy hoa maìu chëu pheìn. Cáön phaíi
baío vãû mäi træåìng traïnh bë suy giaím do caíi taûo pheìn.
· Chuï yï cäng taïc khuyãún näng âãø giuïp ngæåìi näng dán hiãøu hån vãö maính âáút cuía mçnh âãø sæí duûng vaì quaín
trë hiãûu quaí hån.
2. Qui hoaûch sæí duûng âáút trong tæång lai.
8