Đặc điểm hình thái và giải phẫu một số loài trong chi solanum L. ở Việt Nam

Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 1 * 2011<br /> <br /> ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI VÀ GIẢI PHẪU MỘT SỐ LOÀI<br /> TRONG CHI SOLANUM L. Ở VIỆT NAM<br /> Trần Thị Thu Thủy, Liêu Hồ Mỹ Trang*<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Mục tiêu: Solanum L. là chi lớn nhất và đặc trưng của họ Cà (Solanaceae). Đề tài bước đầu khảo sát đặc<br /> điểm hình thái và giải phẫu của 7 loài có ở Việt Nam: S. americanum Mill., S. coagulans Forssk., S. diphyllum<br /> L., S. melongena L. var. esculentum Ness. cultivar Bride và cultivar Kermit., S. pseudocapsicum L., S. spirale<br /> Roxb. và S. torvum Sw..<br /> Phương pháp nghiên cứu: Mô tả các đặc điểm hình thái và giải phẫu. Xác định tên khoa học dựa trên các<br /> khóa định loài và mẫu tiêu bản khô được lưu trữ tại Viện Sinh học nhiệt đới TP. Hồ Chí Minh.<br /> Kết quả: Chi Solanum L. có một số đặc điểm đặc biệt như: Cây cỏ hay gỗ nhỏ. Lá đơn, mọc so le ở dưới và<br /> từng đôi ở đoạn mang hoa. Cụm hoa ngoài nách lá. Hoa đều, lưỡng tính hay đôi khi có thêm hoa đực, mẫu 5. Đài<br /> hợp. Tràng hình bánh xe. Nhị đính trên ống tràng, bao phấn xếp chụm thành một ống quanh vòi nhụy, mở bằng<br /> lỗ ở đỉnh. Lá noãn 2, đặt lệch, dính nhau thành bầu trên có 2 ô, thai tòa lồi. Quả mọng, hạt hình dĩa, mầm cong.<br /> Lông che chở đa bào thẳng hay phân nhánh. Libe quanh tủy hiện diện. Tinh thể calci oxalat dạng cát.<br /> Kết luận: Có thể nhận diện các loài trong chi Solanum L. dựa trên đặc điểm hình thái và giải phẫu.<br /> Từ khóa: Solanum, hình thái, giải phẫu.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> MORPHOLOGICAL AND ANATOMICAL CHARACTERISTICS OF SOME SPECIES<br /> IN GENUS SOLANUM L. IN VIETNAM<br /> Tran Thi Thu Thuy, Lieu Ho My Trang<br /> * Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Vol. 15 - Supplement of No 1 - 2011: 476 - 480<br /> Objectives: Solanum L. is the biggest and specific genus of the family Solanaceae. Our subject is<br /> researching morphological and anatomical characteristics of 7 species in Viet Nam such as: S. americanum Mill.,<br /> S. coagulans Forssk., S. diphyllum L., S. melongena L. var. esculentum Ness. cultivar Bride và cultivar Kermit.,<br /> S. pseudocapsicum L., S. spirale Roxb. and S. torvum Sw..<br /> Research methods: Description of morphological and anatomical characteristics. The scientific names of<br /> species were determined by using the keys to species and comparing with herbarium type species in the Tropical<br /> Biology Institute HoChiMinh City.<br /> Results: The genus Solanum L. are herbs or small trees. Leaves simple, alternate below, but becoming paired<br /> towards the inflorescence. Inflorescences extra-axillary. Flowers bisexual or sometimes andromonoecious,<br /> actinomorphic, 5-merous. Corolla rotate or stellate. Stamens inserted high in corolla tube; anthers often connivent<br /> around style, dehiscing by apical pores. Ovary 2 locular with enlarged placentae; ovules axile, numerous. Berries<br /> mostly juicy; seeds discoid, embryo strongly curved. Hairs simple, branched, or stellate. Internal phloem present.<br /> The calci oxalate crystals in gtain of sand.<br /> Conclusion: Distinguishing the species of the genus Solanum L. relies on morphological and anatomical<br /> characteristics.<br /> *Khoa Dược Đại Học Y Dược Thành phố Hồ Chí Minh<br /> Tác giả liên lạc: ThS. Liêu Hồ Mỹ Trang<br /> ĐT: 0909269326<br /> <br /> 476<br /> <br /> Email: lieuhomytrang@gmail.com<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Khoa<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 1 * 2011<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Keywords: Solanum, morphology, anatomy.<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Solanum L. là chi lớn nhất và đặc trưng của<br /> họ Cà (Solanaceae) với 1000-2000 loài (trong<br /> tổng số 3000-4000 loài trong họ) phân bố trên<br /> toàn thế giới, trong đó 30 loài có ở Việt Nam(5).<br /> Trên thế giới, cũng như ở Việt Nam, đã có rất<br /> nhiều nghiên cứu về chi Solanum ở nhiều lĩnh<br /> vực: thực vật học, sinh học, y dược học,… cho<br /> thấy đây là một chi quan trọng. Đề tài được thực<br /> hiện để góp phần bổ sung vào nguồn tài liệu về<br /> Thực vật Dược, phục vụ cho công tác giảng dạy<br /> và nghiên cứu.<br /> <br /> PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> Mẫu vật dùng để nghiên cứu là mẫu tươi<br /> gồm các bộ phận: rễ, thân, lá, hoa và quả của các<br /> loài trong chi Solanum L.. Nghiên cứu được tiến<br /> hành qua các giai đoạn:<br /> - Thu thập 3-5 mẫu cây cho mỗi loài. Chụp<br /> hình và ghi nhận đặc tính sinh thái. Mô tả đặc<br /> điểm hình thái và giải phẫu các bộ phận, minh<br /> họa bằng các hình chụp và các hình vẽ.<br /> - Xác định tên khoa học các loài dựa trên<br /> theo các khóa định loài trong chi Solanum trong<br /> các tài liệu(1,2,3,4,5), đối chiếu với mẫu tiêu bản khô<br /> lưu trữ tại Viện Sinh học nhiệt đới TP. HCM.<br /> <br /> KẾT QUẢ<br /> Khảo sát bước đầu trên 8 mẫu: Solanum<br /> americanum Mill. (Lù lù đực, Hột mít), S.<br /> coagulans Forssk. (Cà gai), S. diphyllum L. (Cà<br /> hai lá), S. melongena L. var. esculentum Ness.<br /> (Cà tím) cultivar Bride và cultivar Kermit, S.<br /> pseudocapsicum L. (Cà sơri), S. spirale Roxb. (Cà<br /> xoắn, Chanh trường), S. torvum Sw. (Cà dại<br /> hoa trắng).<br /> <br /> Đặc điểm chung<br /> Hình thái<br /> Cây cỏ hay gỗ nhỏ. Lá đơn, mọc so le; đoạn<br /> mang hoa có hiện tượng lôi cuốn lá nên mỗi<br /> mấu có một đôi gồm một lá to và một lá nhỏ<br /> mọc thành góc 900; đáy phiến không đối xứng.<br /> Cụm hoa ngoài nách lá. Hoa đều, lưỡng tính,<br /> mẫu 5. Lá đài 5, dính nhau ở phía dưới, tiền khai<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Khoa<br /> <br /> van. Cánh hoa 5, tràng hình bánh xe, tiền khai<br /> van. Nhị 5, rời, dài bằng nhau, đính trên ống<br /> tràng và xếp xen kẽ cánh hoa; bao phấn xếp<br /> chụm vào nhau thành một ống thẳng đứng bao<br /> quanh vòi nhụy, mở bằng lỗ ở đỉnh và có thể<br /> kéo dài thành một khe mở ngắn khi bao phấn<br /> già. Lá noãn 2, đặt lệch so với mặt phẳng đối<br /> xứng của hoa, dính nhau thành bầu trên có 2 ô,<br /> mỗi ô nhiều noãn, đính noãn trung trụ, thai tòa<br /> lồi; vòi nhụy 1, vượt ra khỏi bao phấn. Quả<br /> mọng có đài tồn tại hay đồng trưởng; hạt nhiều,<br /> hình dĩa, mầm cong.<br /> <br /> Cấu tạo giải phẫu<br /> Rễ: Nội bì khung Caspary rõ. Trụ bì có sợi<br /> hay tế bào mô cứng rải rác, vách dày hay mỏng.<br /> Gỗ cấp 2 chiếm tâm; tia ruột rõ. Gỗ cấp 1 không<br /> phân biệt được hay xếp thành bó dưới gốc tia<br /> ruột. Tinh thể calci oxalat dạng cát rất nhiều<br /> trong tế bào mô mềm và libe. Thân: Biểu bì với<br /> lớp cutin mỏng, phẳng hay có răng cưa nhỏ,<br /> thường mang lông che chở và lông tiết. Lông che<br /> chở đa bào thẳng hay phân nhánh. Lông tiết<br /> gồm chân 1 (2) tế bào và đầu nhiều tế bào. Hạ bì<br /> gồm 1-2 lớp tế bào xếp chừa những khuyết nhỏ.<br /> Mô dày góc. Mô mềm vỏ gồm những lớp tế bào<br /> xếp chừa những đạo hay khuyết nhỏ. Sợi hay tế<br /> bào mô cứng vách dày nhiều hay ít, thường xếp<br /> thành từng cụm, ít khi riêng lẻ. Libe và gỗ cấp 2<br /> xếp thành vòng liên tục. Libe quanh tủy luôn<br /> hiện diện, là những cụm nhỏ phía dưới gỗ cấp 1,<br /> phía dưới có hay không có những cụm sợi mô<br /> cứng. Mô mềm ruột gồm những tế bào xếp chừa<br /> những đạo hay khuyết nhỏ. Tinh thể calci oxalat<br /> dạng cát rất nhiều trong tế bào mô mềm và libe.<br /> Lá: Biểu bì, lông che chở và lông tiết tương tự<br /> như ở thân. Hạ bì liên tục dưới biểu bì trên, gián<br /> đoạn ở biểu bì dưới. Mô dày góc. Libe và gỗ xếp<br /> thành hình vòng cung ở giữa, gỗ xếp ở trên và<br /> libe ở dưới. Libe quanh tủy là những cụm nhỏ ở<br /> phía trên gỗ cấp 1. Sợi mô cứng dưới libe và trên<br /> libe quanh tủy. Phiến lá có cấu tạo dị thể không<br /> đối xứng. Mô giậu một lớp tế bào. Tinh thể calci<br /> oxalat dạng cát rất nhiều trong tế bào mô mềm<br /> và libe (Hình 1 và 2).<br /> <br /> 477<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 1 * 2011<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> 1a<br /> <br /> 2a<br /> <br /> 3a<br /> <br /> 4a<br /> <br /> 1b<br /> <br /> 2b<br /> <br /> 3b<br /> <br /> 4b<br /> <br /> Hình 1. Cấu tạo giải phẫu của Solanum americanum Mill.<br /> 1: Rễ (a: vi phẫu, b: tế bào mô cứng), 2: Thân (a: vi phẫu, b: gỗ cấp 1 và libe quanh tủy), 3: Cuống lá (a: vi phẫu, b: tế<br /> bào chứa calci oxalat), 4: Lá (a: vi phẫu, b: một phần cung libe gỗ)<br /> <br /> 1a<br /> <br /> 2a<br /> <br /> 3a<br /> <br /> 4a<br /> <br /> 1b<br /> <br /> 2b<br /> <br /> 3b<br /> <br /> 4b<br /> <br /> Hình 2 Cấu tạo giải phẫu của Solanum melongena L. var. esculentum Ness<br /> 1: Rễ (a: vi phẫu, b: tế bào mô cứng), 2: Thân (a: vi phẫu, b: gỗ cấp 1 và libe quanh tủy), 3: Cuống lá (a: vi phẫu, b: tế<br /> bào chứa calci oxalat), 4: Lá (a: vi phẫu, b: một phần cung libe gỗ)<br /> <br /> Những điểm khác biệt<br /> - Hình thái: Các mẫu khảo sát có thể chia<br /> thành 3 nhóm:<br /> <br /> 478<br /> <br /> Nhóm 1 (S. americanum, S. diphyllum, S.<br /> spirale và S. pseudocapsicum): Lá có kích thước<br /> nhỏ, thường dài < 10 cm và ngang < 5 cm; đáy<br /> phiến kéo dài xuống cuống, không đối xứng; bìa<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Khoa<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 1 * 2011<br /> thường nguyên. Hoa nhỏ, đường kính hoa nở<br /> thường < 1cm. Tất cả hoa trong cụm hoa cùng<br /> một loại, lưỡng tính; hai lá noãn đặt xéo so với<br /> <br /> A1<br /> <br /> B1<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> mặt phẳng đối xứng, bầu 2 ô, vòi nhụy vươn dài<br /> ra khỏi ống tạo bởi các bao phấn (Hình 3).<br /> <br /> A2<br /> <br /> A3<br /> <br /> B2<br /> B3<br /> Hình 3. Solanum americanum Mill. (A) và Solanum spirale Roxb. (B)<br /> <br /> A4<br /> <br /> B4<br /> <br /> 1: đôi lá, 2: hoa, 3: vòi nhụy vươn khỏi ống bao phấn, 4: mặt cắt ngang của bầu<br /> <br /> A1<br /> <br /> B1<br /> <br /> A2<br /> <br /> A3<br /> <br /> A4<br /> <br /> A5<br /> <br /> B2<br /> B3<br /> B4<br /> B5<br /> Hình 4. Solanum coagulans Forssk. (A) và S. melongena L. var. esculentum Ness (B)<br /> <br /> 1: lá, 2: hoa lưỡng tính, 3: hoa đực, 4: lỗ mở ở đỉnh bao phấn, 5: hoa đực mở, 6: mặt cắt ngang của bầu<br /> <br /> Nhóm 2 (S. coagulans, S. melongena): Lá có<br /> kích thước to, thường dài > 10 cm và ngang > 5<br /> cm; hai bên đáy phiến lệch nhau một đoạn; bìa<br /> có thùy hình lông chim. Hoa to, đường kính hoa<br /> nở thường > 2 cm, màu tím, bầu noãn có vách<br /> giả chia thành nhiều ô. Hoa trong cụm hoa có<br /> hai loại: 1 hoa ở gốc sẽ phát triển thành quả, gắn<br /> trực tiếp vào thân, to, bầu noãn to và vòi nhụy<br /> vươn dài ra khỏi ống tạo bởi các bao phấn (hoa<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Khoa<br /> <br /> lưỡng tính); 3-4 hoa còn lại (hoa ngọn) họp<br /> thành chùm ngắn trên một cuống riêng, không<br /> tạo quả, hơi nhỏ hơn, bầu noãn nhỏ và vòi nhụy<br /> ngắn ẩn bên trong ống tạo bởi các bao phấn (hoa<br /> đực) (Hình 4).<br /> Nhóm 3 (S. torvum): Trung gian giữa hai<br /> nhóm trên. Lá có kích thước to, thường dài > 10<br /> cm và ngang > 5 cm; hai bên đáy phiến lệch<br /> <br /> 479<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 1 * 2011<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> nhau một đoạn; bìa có thùy hình lông chim. Hoa<br /> to, đường kính hoa nở thường > 1cm nhưng < 2<br /> cm, màu trắng. Tất cả hoa trong cụm hoa cùng<br /> một loại, lưỡng tính. Bầu cấu tạo bởi hai lá noãn<br /> <br /> 1<br /> <br /> dính nhau, phía trên bầu 2 ô, phía gốc đôi khi<br /> bầu có 4 ô; vòi nhụy vươn dài ra khỏi ống tạo<br /> bởi các bao phấn (Hình 5).<br /> <br /> 2<br /> 3<br /> Hình 5. Solanum torvum Sw.<br /> <br /> 4<br /> <br /> 1: cành có đôi lá và hoa, 2: hoa, 3: vòi nhụy vươn khỏi đỉnh ống bao phấn, 4: mặt cắt ngang gốc bầu<br /> <br /> - Cấu tạo giải phẫu nhìn chung chỉ vài khác<br /> biệt về lông che chở: Lông đa bào thẳng, 3-4 tế<br /> bào (Hình 6.1: S. americanum) hay 2 tế bào (Hình<br /> 6.2: S. diphyllum). Lông dạng như cây phân<br /> nhánh, trục giữa gồm 2-nhiều tế bào xếp chồng<br /> lên nhau theo hàng dọc; nhánh thường ngắn và<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2<br /> <br /> cong, gồm 1-2 (3-4) tế bào (Hình 6.3: S.<br /> pseudocapsicum). Lông dạng gồm chân và đầu;<br /> chân gồm 2-nhiều tế bào xếp chồng lên nhau<br /> theo hàng dọc; đầu gồm các tế bào tập trung ở<br /> đỉnh và mọc tỏa thành hình sao (Hình 6.4: S.<br /> melongena và 6.5: S. torvum).<br /> <br /> 3<br /> 4<br /> Hình 6. Một số dạng lông che chở<br /> <br /> 5<br /> <br /> 1: Solanum americanum, 2: S. diphyllum, 3: S. pseudocapsicum L., 4: S. melongena, 5: S. torvum Sw.<br /> <br /> KẾT LUẬN<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> Chi Solanum L. có một số đặc điểm đặc trưng<br /> về hình thái và giải phẫu; các đặc điểm này giúp<br /> xác định chi. Những điểm khác biệt giữa các loài<br /> về hình thái và lông che chở có thể được sử<br /> dụng để nhận định loài.<br /> <br /> 1.<br /> 2.<br /> <br /> 3.<br /> 4.<br /> 5.<br /> <br /> 480<br /> <br /> (Deysson G. (1965), Eléments d’ anatomie des plantes vasculaires,<br /> SEDES, Paris, pp. 230-231.<br /> Bonati G. (1992), Solanacées In Flore générale de l’Indo-Chine,<br /> Tome IV, Fasicule 1-3, Masson et Cie Editeurs, Paris, pp. 313330.<br /> http:// eFloras. org (Solanaceae In Flora of China, Vol. 17).<br /> Phạm Hoàng Hộ (2000), Cây cỏ Việt Nam, Quyển II, NXB Trẻ,<br /> Thành phố Hồ Chí Minh, tr. 755-770.<br /> Võ Văn Chi (2004), Từ điển thực vật thông dụng, Tập II, NXB<br /> Khoa học và Kỹ thuật, Hà nội, tr. 2293-2301.<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Khoa<br /> <br />