Đề tài: Đánh giá khả năng đáp ứng miễn dịch của đàn gia cầm sau khi tiêm phòng vaccine cúm AH5N1 tại tỉnh Nghệ An

Chia sẻ: Le Chi Hung Cuong | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:68

Thêm vào BST

Báo xấu

394
lượt xem 79
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chăn nuôi gia cầm là nghề truyền thống của nước ta và là nguồn thu nhập quan trọng đối với các hộ gia đình ở nông thôn. Ngành chăn nuôi gia cầm ở Việt Nam theo những tài liệu để lại đã có từ 3200 – 3500 năm trước (Nguyễn Đăng Vang 2002).

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Đề tài: Đánh giá khả năng đáp ứng miễn dịch của đàn gia cầm sau khi tiêm phòng vaccine cúm AH5N1 tại tỉnh Nghệ An

BÁO CÁO THỰC TẬP Đề tài: Đánh giá khả năng đáp ứng miễn dịch của đàn gia cầm sau khi tiêm phòng vaccine cúm AH5N1 tại tỉnh Nghệ An 1
MỤC LỤC PHẦN 1 ................................ ....................................................................................................................4 MỞ ĐẦU ..................................................................................................................................................5 1.1. Đặt vấn đề................................................................................................ ................................ ..........5 1.2. Mục tiêu của đề tài ................................ ................................ ................................ ............................6 PHẦN 2 ................................ ....................................................................................................................7 TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ........................................................................................7 2.1. Giới thiệu chung về bệnh cúm gia cầm .............................................................................................7 2.1.1. Khái niệm về bệnh cúm gia cầm ......................................................................................................7 2.1.2. Lịch sử bệnh cúm gia cầm...............................................................................................................7 2.1.3. Tình hình dịch bệnh cúm A/H5N1 trên thế giới ..............................................................................8 2.1.4. Tình hình dịch bệnh cúm A/H5N1 ở Việt Nam ...............................................................................9 2.1.5. Những kết quả nghiên cứu đã đạt được về bệnh cúm gia cầm ở Việt Nam [5] ....................................... 11 2.2. Đặc điểm virus học của virus cúm A phân type H5N1 gây bệnh ở gia cầm ................................... 12 2.2.1. Phân loại ....................................................................................................................................... 12 2.2.2. Tên gọi của virus cúm A/H5N1 ................................................................ ................................ ..... 13 2.2.3. Cấu trúc của virus cúm A/H5N1 ................................ ................................................................... 13 2.2.4. Sự biến đổi gen di truyền của virus cúm A/H5N1 .......................................................................... 15 2.2.5. Các type, phân type và các chủng của virus cúm A/H5N1 ................................ ............................. 16 2.2.6. Sự nhân lên của virus cúm A/H5N1 trong tế bào ký chủ ............................................................... 17 2.2.7. Đặc tính nuôi cấy virus cúm A/H5N1 ............................................................................................ 18 2.2.8. Độc lực và sức kháng của virus ................................................................ ................................ ..... 18 2.3. Dịch tễ học ....................................................................................................................................... 20 2.3.1. Phân bố dịch bệnh [1] ................................................................................................................... 20 2.3.2. Động vật cảm nhiễm...................................................................................................................... 20 2.3.3. Vật mang virus [1] ......................................................................................................................... 21 2.3.4. Sự truyền lây [2] ............................................................................................................................ 21 Hình 3. Mối quan hệ lây nhiễm và thích ứng các loài vật chủ của virus cúm A. ................................ ..22 2.4. Triệu chứng và bệnh tích ................................................................................................................ 23 2
2.4.1. Triệu chứng ................................ ................................ ................................................................... 23 2.4.2. Bệnh tích ....................................................................................................................................... 25 2.5. Chẩn đoán ....................................................................................................................................... 25 2.5.1. Dựa vào đặc điểm dịch tễ................................ ............................................................................... 25 2.5.2. Dựa vào triệu chứng, bệnh tích [3]................................ ................................................................ 26 2.5.3. Các phương pháp chẩn đoán phòng thí nghiệm ............................................................................ 26 2.6. Phòng bệnh ................................ ................................ ...................................................................... 30 2.6.1. Về chăn nuôi .................................................................................................................................30 2.6.2. Về thú y ................................ ................................ ......................................................................... 31 2.6.3. Kiểm soát dịch bệnh ...................................................................................................................... 32 + Tuyên truyền cho tất cả các chủ vật nuôi biết cách phát hiện và phòng chống bệnh cúm gà. .......... 33 2.7. Miễn dịch chống virus cúm [14] ................................ ...................................................................... 34 2.7.1. Đáp ứng miễn dịch không đặc hiệu ............................................................................................... 34 2.7.2. Đáp ứng miễn dịch đặc hiệu.......................................................................................................... 37 PHẦN 3 ................................ .................................................................................................................. 40 ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................ ....................... 40 3.1. Đối tượng nghiên cứu ...................................................................................................................... 40 3.2. Thời gian và địa điểm nghiên cứu ................................ ................................................................... 40 3.3. Nội dung nghiên cứu ................................ ................................ ................................ ....................... 40 3.4. Nguyên liệu và phương pháp nghiên cứu ................................ ................................ ....................... 40 3.4.1. Thiết bị, dụng cụ và hóa chất ................................................................ ................................ ........ 40 3.4.2. Phương pháp nghiên cứu ................................................................ ................................ .............. 41 3.5. Phương pháp xử lý số liệu ................................ ............................................................................... 43 PHẦN 4 ................................ .................................................................................................................. 44 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ...................................................................................... 44 4.1. Kết quả kiểm tra hiệu giá kháng thể của gia cầm sau tiêm phòng vaccine cúm A/H5N1 đợt 1 ..... 44 4.1.1. Kết quả đánh giá khả năng miễn dịch ở gà ................................................................................... 44 Bảng 1: Kết quả kiểm tra khả năng đáp ứng miễn dịch của gà sau khi tiêm phòng vaccine cúm A/H5N1 đợt 1 ................................ ................................ ......................................................................... 45 4.1.2. Kết quả đánh giá khả năng miễn dịch ở vịt ................................................................................... 47 3
Bảng 2: Kết quả kiểm tra khả năng đáp ứng miễn dịch của vịt sau khi ti êm phòng vaccine cúm A/H5N1 đợt 1 ................................ ................................ ......................................................................... 48 4.2. Kết quả kiểm tra hiệu giá kháng thể của gia cầm sau tiêm phòng vaccine cúm A/H5N1 đợt 2 ..... 49 4.2.1. Kết quả đánh giá khả năng miễn dịch ở gà ................................................................................... 49 Bảng 3: Kết quả kiểm tra khả năng đáp ứng miễn dịch của gà sau khi tiêm phòng vaccine cúm A/H5N1 đợt 2 ................................ ................................ ......................................................................... 50 4.2.2. Kết quả đánh giá khả năng miễn dịch ở vịt ................................................................................... 51 Bảng 4: Kết quả kiểm tra khả năng đáp ứng miễn dịch của vịt sau khi ti êm phòng vaccine cúm A/H5N1 đợt 2 ................................ ................................ ......................................................................... 52 4.3. So sánh tỷ lệ bảo hộ giữa gà và vịt sau tiêm phòng vaccine cúm A/H5N1 ...................................... 54 Bảng 5: Kết quả tổng hợp khả năng đáp ứng miễn dịch ở gà và vịt ..................................................... 54 4.4. Đáp ứng miễn dịch ở gà và vịt theo quy mô chăn nuôi sau tiêm phòng vaccine cúm A/H5N1 ...... 55 Bảng 6: Đánh giá khả năng miễn dịch của gà và vịt sau tiêm phòng ................................ .................... 56 PHẦN 5 ................................ .................................................................................................................. 59 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ ................................ ................................ ................................ .................... 59 5.1. Kết luận ................................................................................................ ................................ ........... 59 5.2. Đề nghị ................................ ................................ ............................................................................ 59 PH ẦN 1 4
MỞ ĐẦU 1.1. Đặt vấn đề Chăn nuôi gia cầm là nghề truyền thống của nước ta và là nguồn thu nhập qu an trọng đối với các hộ gia đình ở nông thôn. Ngành chăn nuôi gia cầm ở Việt Nam theo những tài liệu để lại đã có từ 3200 – 3500 năm trư ớc (Nguyễn Đăng Vang 2002). Đối với một nước có nền kinh tế hơn 90 % là sản xuất nông nghiệp như Việt Nam thì chăn nuôi gia cầm không những là ngành không thể thiếu mà còn đóng một vai trò h ết sức quan trọng trong cơ cấu ngành ngh ề của đất nước. Theo số liệu thống kê tại thời điểm 01/10/2009 của tổng cục thống kê, tổng đàn gia cầm của Việt Nam có kho ảng 280,18 triệu con [29 ]. Cùng với sự phát triển của các ngành nghề khác trong cả nước thì chăn nuôi gia cầm cũng đang trên đà phát triển nhanh cả về số lượng và chất lượng. Bên cạnh sự phát triển thì chăn nuôi gia cầm hiện nay còn phải đối mặt với nhiều nguy cơ, trong đó có n guy cơ xảy ra dịch cúm gia cầm A/H5N1. Dịch cúm gia cầm đã và đang gây thiệt hại rất to lớn về kinh tế, lẫn con người. Dịch cúm gia cầm xuất hiện lần đầu tiên tại Việt Nam vào cuối tháng 12/2003, bắt đầu từ các tỉnh Hà Tây, Long An và Tiền Giang, sau đó lây lan sang nhiều tỉnh th ành khác trong cả nước. Trong vòng hai tháng d ịch đã xu ất hiện tại 2.574 xã, phư ờng thuộc 381 quận, huyện, thị xã của 57 tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương. Tổng số gia cầm mắc bệnh, chết và tiêu hu ỷ là 43,9 triệu con chiếm 16,9% tổng đàn, trong đó gà có 30,4 triệu con và thu ỷ cầm là 13,5 triệu con. Ngoài ra còn có 14,76 triệu con chim cút và các loài chim khác bị chết và tiêu hu ỷ. Cúm gia cầm là một bệnh truyền nhiễm nguy hiểm có tốc độ lây lan rất nhanh với tỷ lệ chết cao trong đ àn gia cầm bị nhiễm bệnh. Bệnh xảy ra khắp nơi trên thế giới, gây thiệt hại nặng nề về mặt kinh tế và có ảnh hưởng lớn đến tình hình kinh tế, chính trị, xã hội… Bệnh cúm gia cầm thể độc lực cao HPAI (High Pathogenic Avian Influenza) được tổ chức dịch tễ thế giới (OIE) xếp vào bảng A các bệnh truyền nhiễm cực kỳ nguy hiểm. Từ cuối năm 2003 trở lại đây bệnh cúm gia cầm đã, đang và dự đoán trong nhiều năm nữa vẫn là mối đe dọa nguy hiểm cho sự phát triển của ngành chăn nuôi gia cầm ở nước ta và cho sức khoẻ cộng đồng. Do đó phòng chống d ịch cúm gia cầm là một trong những chương trình phòng chống dịch bệnh cấp quốc gia. Ngoài các biện pháp về an toàn sinh học trong chăn nuôi như tiêu hu ỷ đ àn gia 5
cầm nhiễm bệnh, cấm lưu thông tiêu thụ, … thì việc sử dụng vaccine tiêm phòng để tạo đáp ứng miễn dịch chủ động chống lại bệnh cúm là một biện pháp hỗ trợ tích cực và không thể thiếu trong việc phòng và hạn chế bệnh. Vì thế trong công tác phòng và chống dịch việc giám sát khả năng đáp ứng miễn dịch với vaccine của gia cầm là nhiệm vụ bắt buộc. Riêng đối với tỉnh Nghệ An , kể từ năm 2007, dịch cúm gia cầm xảy ra đ ã làm chết và tiêu hủy 66.281 con. Năm 2008 dịch xuất hiện ở 4 huyện Hưng Nguyên, Nghi Lộc, Quỳnh Lưu, Diễn Châu đã làm ch ết và tiêu hủy 5 .025 con gia cầm. Năm 2009 dịch xảy ra tại Đô Lương, số gia cầm ốm chết phải tiêu hủy là 946 con. Ch ỉ tính riêng 2 tháng đầu năm 2010 dịch lại xu ất hiện ở Nghi Lộc, Nam Đàn và thành phố Vinh , tổng số gia cầm ốm chết buộc phải tiêu hủy là 4.486 con. Trước tình hình đó chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài “Đánh giá khả năng đáp ứng miễn dịch của đàn gia cầm sau khi tiêm phòng vaccine cúm A/H5N1 tại tỉnh Nghệ An”. 1.2. Mục tiêu của đề tài Mục tiêu của đề tài là xác định hiệu giá kháng thể của gà, vịt sau tiêm phòng vaccine cúm A/H5N1. Qua đó đánh giá khả năng bảo hộ của đàn gia cầm được tiêm vaccine cúm năm 2009 tại tỉnh Nghệ An trong khuôn khổ dự án sử dụng vaccine cúm A/H5N1 giai đoạn III (2009 - 2010) của quốc gia. 6
PH ẦN 2 TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 2.1. Giới thiệu chung về bệnh cúm gia cầm 2.1.1. Khái niệm về bệnh cúm gia cầm Bệnh cúm ở gia cầm (Avian Influenza) còn gọi là bệnh cúm gà hay cúm loài chim. Là một b ệnh truyền nhiễm gây ra bởi virus cúm type A thuộc họ orthomyxoviridae. Virus cúm gia cầm gây bệnh cho gà, vịt, ngan, ngỗng, gà tây, chim cút, đà điểu, các loài chim cảnh và chim hoang dã. Và n guy hiểm hơn bệnh có thể lây sang người và một số lo ài thú khác. Trước đây b ệnh này còn được gọi là bệnh d ịch tả gà (fowl plague) nhưng từ hội nghị quốc tế lần thứ nhất về bệnh cúm gia cầm tại Beltsville - Mỹ năm 1981 đã thay thế tên này bằng tên bệnh cúm gia cầm độc lực cao (HPAI - Highty Pathogenic Avian Inluenza) để chỉ các virus cúm type A có độc lực mạnh, gây lây lan nhanh, tỷ lệ tử vong cao [2]. 2.1.2. Lịch sử bệnh cúm gia cầm Năm 412 trước công nguyên, Hippocrates đã mô tả về bệnh cúm. Năm 1680 một vụ đại dịch cúm đã được mô tả kỹ và từ đó đến nay đã xảy ra 3 1 vụ đại dịch. Trong hơn 100 năm qua đã xảy ra 4 vụ đại dịch cúm vào các năm 1889, 1918, 1957, 1968. Bệnh cúm gia cầm thể độc lực cao (HPAI) được phát hiện lần đầu tiên ở Italia vào năm 1878 và được đặt tên là bệnh dịch hạch gà, bệnh gây tỷ lệ tử vong rất cao ở đàn gia cầm. Đến năm 1901, virus b ệnh nguyên được Centanny Samnozzi xác định là một tác nhân virus q ua lọc. Nh ư ng ph ải đ ến n ăm 1955 m ới xác đ ịnh đ ư ợc virus đ ó chính là virus cúm t yp e A ( H7N1 và H7N7 ) gây ch ết nhiều g à, gà tây và các loài khác. Qua nhiều n ăm nghiên cứu các nh à khoa học đã phát hiện ra rằng bệnh dịch nghiêm trọng nhất xảy ra với gà là những chủng gây bệnh cao thuộc phân type H5 và H7 như ở Scotland năm 1959 là H5N1, ở Mỹ năm 1983 - 1984 là H5N2. Cuối thập kỷ 60, phân type H1N1 đã ph át hiện ở lợn và có liên quan đ ến nh ững ổ dịch ở gà tây với biểu hiện đặc trưng là những triệu chứng ở đ ường hô hấp và giảm đ ẻ [2 ]. 7
Vào giữa thế kỷ 20, bệnh đ ã xuất hiện ở hầu hết các nước Châu Âu, Nga, Bắc Phi, Trung Đông Châu Á, Nam và Bắc Mỹ. Virus cúm gia cầm subtype H5 đã được tìm thấy ở Canada vào năm 1966 và vùng Wisconsin thuộc nước Mỹ n ăm 1968. Từ năm 1977, nhiều subtype thuộc virus cúm A như H5 và H7 đ ã được phân lập và mô tả. Trong năm 1972, virus cúm gia cầm đ ã đ ược phát hiện từ vịt chạy đồng qua chương trình giám sát virus b ệnh Newcastle và theo dõi chim hải âu ở Australia. Đầu năm 1996, bệnh cúm gia cầm đư ợc thông báo ở trên ngỗng. Năm 1997, dịch xảy ra ở Hồng Kông, được xác định là do virus H5N1 gây ra và đ ã phải tiêu hu ỷ khoảng 1,5 triệu con gà [26]. 2.1.3. Tình hình d ịch bệnh cúm A/H5N1 trên thế giới Cúm A/H5N1 là một virus có độc lực cao, và gây bệnh trên người trong các vụ dịch cúm gà những năm 1996 - 2008, đặc biệt ác liệt là do virus cúm A/H5N1 thể độc lực cao (HPAI, highly pathogenic avian influenza) gây ra kể từ năm 2003 cho đến nay và phát sinh nhiều nhóm, phân nhóm (clade) có độc lực rất cao. Chủng virus cúm A/H5N1 được phát hiện lần đầu tiên gây bệnh dịch trên gà tại Scotland vào năm 1959. Từ đó cho đến nay, H5 và N1 đ ã có thay đ ổi lớn xét về cấu trúc thành phần gen và kháng nguyên miễn dịch. Sau gần 40 năm không phát hiện, cúm A/H5N1 xuất hiện tại Quảng Đông (1996), và Hồng Kông (1997) với biến đổi sâu sắc, không những gây chết gia cầm mà còn thích ứng và gây chết người bệnh. Có thể coi dòng virus cúm A/H5N1 từ 1996 đến nay là cúm A/H5N1 hiện đại mới xuất hiện. Đặc biệt, từ 2003 đến nay, virus H5N1 gây ra dịch cúm trên gia cầm tại Hồng Kông, Trung Quốc và lây lan sang hàng chục quốc gia trên thế giới ở châu Á, châu Âu và châu Phi. Cúm A/H5N1 giai đoạn 2003 đến nay, cơ bản về cấu trúc vẫn như trư ớc đó, nhưng xét về độc lực (tính gây bệnh), loài vật chủ nhiễm bệnh, tính kháng nguyên - m iễn dịch và mức độ truyền lây có nhiều nét đặc trưng hơn và khác với nhiều biến chủng H5N1 trước đây. Từ cuối 2005, cúm A/H5N1, chủ yếu là các chủng virus thuộc phân dòng Thanh Hải (nguồn gốc vùng Bắc Trung Quốc) bắt đầu lan sang một số nước vùng Trung Á, trong đó có Nga, rồi tràn ngập Đông Âu và xâm nhập vào các nước vùng Tiểu Á, bao gồm Thổ Nhĩ Kỳ, các nước Bắc- Trung Phi, đ ặc biệt Ai Cập và Nigeria là các nước chịu thiệt hại nhiều nhất. Nhằm ngăn chặn dịch bệnh lây lan, trong hơn mười năm qua, trên thế giới đã có hàng trăm triệu gia cầm đã b ị tiêu hủy, gây thiệt hại nặng nề cho ngành chăn nuôi và kinh tế. Đặc biệt, số người nhiễm và tử vong do virus cúm A/H5N1 mỗi năm một cao hơn, theo thống kê số 8
người bị nhiễm cúm gia cầm H5N1 báo cáo với Tổ chức Y tế thế giới (WHO), từ năm 2003 đ ến tháng 6/2008, đã có tới 385 trường hợp mắc cúm A/H5N1, trong đó, 243 trường hợp đã tử vong chiếm tới 63,11%. Việt Nam và Indonesia là các 2 quốc gia có số người nhiễm và tử vong cao nhất do virus cúm A/H5N1 trên thế giới. Trong số 16 nước có người chết do cúm gia cầm, Indonesia và Việt Nam đ ược WHO xác đ ịnh là quốc gia “điểm nóng” có th ể cúm A/H5N1 có được các điều kiện thuận lợi để tiến hóa thích nghi lây nhiễm và trở th ành virus của người [24]. 2.1.4. Tình hình d ịch bệnh cúm A/H5N1 ở Việt Nam Dịch cúm gia cầm A/H5N1 bùng phát tại Việt Nam vào cuối tháng 12/2003 ở các tỉnh phía Bắc, sau đó đã nhanh chóng lan tới hầu hết các tỉnh/thành trong cả nước chỉ trong một thời gian ngắn. Đây là lần đầu tiên d ịch cúm gia cầm A/H5N1 xảy ra tại Việt Nam, có tới hàng chục triệu gia cầm bị tiêu hủy, gây thiệt hại nặng nền tới nền kinh tế quốc dân. Tính đ ến cuối năm 2009, dịch cúm gia cầm liên tục tái bùng phát hàng năm tại nhiều địa phương trong cả nước, có thể phân chia thành các đợt dịch lớn như sau: Từ cuối tháng 12 nă m 2003 đến hết tháng 01 năm 2004 : Cuối tháng 12 năm 2003 dịch cúm gia cầm xuất hiện tại các tỉnh Hà Tây, Tiền Giang, Long An và sau đó lây nhanh sang các tỉnh An Giang, Vĩnh Long, Bến Tre, Đồng Tháp, Cần Th ơ, Hậu Giang. Giữa tháng 1 năm 2004 dịch xảy ra ở Thành Phố Hồ Chí Minh và các tỉnh miền Đông Nam Bộ như Bình Dương, Tây Ninh, Đồng Nai. Tại m iền Bắc d ịch xu ất hiện ở Hà Nội, Bắc Ninh, Nam Định, Sơn La, Hòa Bình, Thanh Hóa, Hà Nam, Phú Thọ tiếp đó là các tỉnh miền Trung và Tây Nguyên [11]. Từ ngày 01 đ ến ngày10 tháng 2 năm 2004: Dịch bùng phát rất nhanh, xảy ra trên quy mô lớn và diễn biến rất phức tạp. Bình quân mỗi ngày có khoảng 150 - 230 xã, 15 - 20 huyện phát sinh ổ dịch mới trên phạm vi cả nước. Ngày cao điểm nhất có 267 xã, 20 huyện thị phát sinh ổ dịch mới. Số gia cầm phải tiêu hủy h àng ngày từ 2 - 3 triệu con, ngày cao điểm nhất là 06/02 /2004 phải tiêu hủy đến 4 triệu con [11]. Từ ngày 11 tháng 02 đến ngày 27 tháng 2 năm 2004: Tính đến ngày 27 tháng 02 dịch bệnh đ ã xảy ra ở 2.574 xã, phường (chiếm 24.6 % số xã, phường), 381 huyện, thị (chiếm 60 %) thuộc 57 tỉnh, th ành phố [11]. Tình hình dịch trong năm 2005: Được chia làm nhiều đợt nhỏ: 9
Đợt dịch thứ nhất: Từ ngày 01/01 - 29/04, dịch xẩy ra ở 670 xã tại 182 huyện thu ộc 35 tỉnh , thành phố trong cả n ư ớc. Tổng số gia cầm mắc bệnh , ch ết và tiêu h ủy là 1 .847 .213 con , trong đó : 470.495 gà, 825 .689 vịt, n gan và 551 .029 chim cút. Đợt 2: Từ ngày 29/06 - 32/08, dịch xẩy ra ở 14 xã, 12 huyện thuộc 8 tỉnh, thành phố. Số gia cầm tiêu hủy là 12.164 con trong đó 5.294 gà và 6.870 vịt, ngan. Đợt 3: Từ ngày 01/10 - 15/12, dịch xẩy ra ở 305 xã, phường của 108 quận, huyện thuộc 24 tỉnh, thành phố. Số gia cầm tiêu hủy là 3.972.943 con, trong đó 1.338.523 gà, 2.135.116 vịt, ngan và 499.304 chim cút, bồ câu, chim cảnh . Đợt dịch cuối năm : Dịch xẩy ra chủ yếu trên đàn gia cầm chăn nuôi nhỏ lẻ chưa đư ợc bảo hộ bằng vaccine [11]. Tình hình dịch cuối năm 2006 và đầu 2007: Đợt 1: Từ ngày 06/12/2006 - 07/03/2007, dịch xẩy ra trên 83 xã, phường của 33 huyện, qu ận thuộc 11 tỉnh, thành. Tổng số gia cầm mắc bệnh , ch ết và tiêu hủy là 103.094 con, trong đó 13.622 gà, 89.472 vịt, ngan. Hai tỉnh nặng nhất là Cà Mau và Bạc Liêu. Đợt 2: Từ 01/05 - 23/08/2007, dịch xẩy ra ở 167 xã, phường của 70 huyện , qu ận thuộc 23 tỉnh , thành. Tổng số gia cầm mắc bệnh chết và tiêu hủy là 2.294.849 con, trong đó 21 .525 gà, 264.549 vịt, 8.775 ngan. Dịch nặng nhất ở Nghệ An, Nam Định và Điện Biên. Dịch tái phát lại vào ngày 01/10/2007 tại 15 xã của 9 huyện thuộc 6 tỉnh. Tổng số gia cầm mắc bệnh, chết, tiêu hủy là 8 .850 con, trong đó 1.024 gà, 7.826 vịt [11]. Từ đầu tháng 5 đ ến 21/06/2007: Dịch xẩy ra trên 60 xã của 18 tỉnh trong cả nước bắt đầu từ Ngh ệ An sau đó đến Nam Định, Bắc Giang, Đồng Tháp, Cần Th ơ, Ninh Bình, Vĩnh Phúc, Hà Nam, Quảng Nam, Hưng Yên, Thái Bình, Phú Thọ, Hà Tĩnh, Cao Bằng [11]. Từ cuối năm 2007 đến đầu 2008 : Dịch cúm gia cầm đ ã xuất hiện tại 17 tỉnh, thành trong cả nư ớc gồm Hà Nội, Hà Nam, Hải Dương, Lào Cai, Long An, Nam Định, Ninh Bình, Phú Thọ, Quảng Bình, Qu ảng Nam, Quảng Ninh, Quảng Trị, Sóc Trăng, Thái Nguyên, Trà Vinh, Tuyên Quang, Vĩnh Long [11]. Tình hình dịch năm 2008: 10
Năm 2008 d ịch cúm gia cầm đ ã xuất hiện tại 80 xã thuộc 54 huyện, quận, thị xã của 27 tỉnh, thành phố. Tổng số gia cầm chết và buộc phải tiêu hủy là 106.580 con (gồm gà, ngan, vịt) [28 ]. Tình hình dịch năm 2009: Năm 2009, dịch cúm gia cầm đ ã xảy ra ở 68 xã, phư ờng, thị trấn của 34 huyện, thị xã thuộc 17 tỉnh, thành với tổng số gia cầm mắc bệnh, chết và tiêu hủy trên 127.000 con [25]. 2.1.5. Những kết quả nghiên cứu đã đạt được về bệnh cúm gia cầm ở Việt Nam [5] 2.1.5.1. S ự lưu hành virus cúm gia cầm ở Việt Nam Virus cúm gia cầm H5N1 gây bệnh cho gia cầm ở Việt Nam có nguồn gố c từ Trung Quốc thuộc gennotyp Z. Trong các năm tiếp theo của ổ dịch , virus vẫn tiếp tục xâm nhập từ Trung Quốc vào Việt Nam, có thể thông qua đường nhập lậu gia cầm. Loại virus xâm nh ập về sau này, ngoài gennotyp Z có cả gennotyp G (loại virus chuyên lưu hành ở Quảng Tây và Hồ Nam (Trung Quốc)). Virus lưu hành ở Việt Nam luôn biến đổi cấu trúc di truyền. Chỉ riêng đo ạn gen tại vị trí tách (cleavage site) đã có 5 cấu trúc khác nhau. Các loại virus lưu hành ở Việt Nam bao gồm H3, H4, H5, H6, H9, H11 và H12. Sự biến đổi di truyền của virus cúm H5N1 tại Việt Nam đã xảy ra tại vị trí thụ thể của virus với tế b ào. Virus H5N1 gây bệnh cho gia cầm năm 2003 vẫn tiếp tục tồn tại ở Việt Nam . Các lo ại virus lưu hành ở phía Nam đã phát triển thành một nhóm riêng (nhóm S), và khác với nhóm virus (nhóm N) lưu hành ở phía Bắc. Virus cúm H5N1 có tính kháng nguyên rất đa dạng từ khi xuất hiện tại Việt Nam và đã xuất hiện một số chủng có tính kháng nguyên hoàn toàn khác và được phân vào nhóm kháng n guyên HA Clade 2 hoặc Genotyp G. Mặc d ù lợn là động vật mẫn cảm với virus cúm và có thể là nơi gây ra sự tổ hợp của virus cúm H5N1 với virus cúm người để tạo ra một chủng virus mới gây đại dịch. Nhưng n ghiên cứu đ ã cho th ấy t ỷ lệ lợn nhiễm virus H5N1 là rất thấp. Nói cách khác khả năng nhiễm và phát bệnh ở lợn do H5N1 là không đáng kể. Hơn nữa lợn được gây bệnh thực nghiệm không phát bệnh lâm sàng và không làm lây lan virus sang lợn tiếp xúc. Virus H5N1 có th ể tồn tại lâu h ơn trong môi trường so với các loại virus cúm khác. Điều quan trọng là trong điều kiện môi trường b ình thường (nước sông suối, 11
ở nhiệt độ 20 - 30 0C) virus chỉ bị mất hoạt lực sau 90 giờ, trong môi trường có chất hữu cơ virus có th ể tồn tại lâu hơn. Đối với virus trong cơ thể gia cầm bệnh đ ược chôn dưới đất chúng chỉ giữ được tính gây nhiễm không quá 5 ngày. Để làm nâng cao tính nhạy cảm của phương pháp chẩn đoán nên chẩn đoán virus cúm bằng phương pháp RT-PCR, trong đó xác định virus type A trước (thông qua xác định gen M) sau đó mới xét nghiệm các đặc tính subtype khác. Đã phát hiện cầy h ương tại rừng Cúc Phương bị chết do virus H5N1. Điều n ày cho thấy cần phải có các biện pháp an toàn sinh học cho các vườn quốc gia và nhất là các sở thú. Đã chế tạo th ành công kháng nguyên HA H5N1 dùng trong giám sát huyết thanh cúm gia cầm. Mặt khác cũng đã ch ế tạo thành công kháng huyết thanh kháng H5N1 dùng trong nghiên cứu và chẩn đoán bệnh. Đã khảo sát chất sát trùng Alpha Terpineol từ tinh dầu tràm có khả năng sát khuẩn và làm giảm sự nhân lên của virus H5N1 trên môi trường tế bào. 2.1.5.2. Kết quả nghiên cứu phát triển vaccine phòng bệnh cúm gia cầm tại Việt Nam Đã nghiên cứu th ành công: - Quy trình sản xuất vaccine cúm A/H5N1. - Quy trình bảo quản và sử dụng vaccine cúm A/H5N1 . - Quy trình tiếp truyền giống gốc và sản xuất giống cấp một. 2.2. Đặc điểm virus học của virus cúm A phân type H5N1 gây bệnh ở gia cầm 2.2.1. Phân loại Virus nói riêng cũng như virus cúm nói chung thường được phân loại chủ yếu theo tính kháng nguyên. Khi dùng ph ản ứng kết tủa trên th ạch hoặc kết hợp bổ thể người ta thấy có 3 nhóm virus khác nhau và đặt tên cho 3 nhóm là virus A, B, và C. Dùng phản ứng ngăn trở ngưng kết hồng cầu người ta thấy virus type A lại có nhiều loại khác nhau. Trên cơ sở kết quả của phản ứng ức chế ngưng kết hồng cầu, khi phát hiện ra rằng kháng thể kháng ngưng kết hồng cầu là kháng th ể được tạo ra để chống lại protein HA nhưng không ức chế toàn bộ các virus type A. Từ đó virus type A được chia ra các type phụ (subtype) trên cơ sở có phản ứng HI đặc hiệu. Cho đến năm 2004 tổng số subtype chia theo khả năng ngưng kết hồng cầu là 16. Cũng như vậy với protein NA, người ta phát hiện ra 9 loại NA có tính kháng nguyên khác nhau và được đặt tên là từ N1 cho đến N9. Virus cúm type A là kết qu ả sự tổ hợp giữa 2 loại protein n ày. Chính vì vậy chúng ta có virus cúm đặt tên là HxNy. Việc phân loại virus như trên do ủ y ban định danh quốc tế tiến hành [6]. 12
Các lo ại virus cúm rất đa dạng, có thể chúng có cùng danh hiệu nhưng không chắc có cùng nguồn gốc và về gen di truyền chúng có sự khác nhau. Với virus H5N1 đang gây b ệnh đại dịch cho gia cầm, có nguồn gốc từ Châu Á được gọi tên đầy đủ là "virus H5N1 dòng Châu Á" nh ằm phân biệt với các loại H5N1 khác. Virus H5N1 lại đư ợc phân loại chi tiết hơn nữa. Có 2 kiểu phân loại virus cúm dòng Châu Á (theo quy định của WHO) đó là: Phân loại theo kiểu gen: Virus cúm dòng Châu Á ph ải có 2 đoạn RNA chịu trách nhiệm tổng hợp protein HA và NA có nguồn gốc từ virus cúm H5N1 phân lập từ ngỗng ở Quảng Đông (Trung Quốc) vào năm 1996. Tùy theo nguồn gốc của 6 đoạn gen còn lại mà người ta đặt tên cho kiểu gen của virus đó. Tại Việt Nam cho đến nay chúng ta đã phát hiện có 3 kiểu gen, đó là Z, G, và V. Phân lo ại theo nhóm kháng nguyên: Do sự biến đổi di truyền liên tục n ên protein HA của virus cúm H5N1 dòng Châu Á có tính kháng nguyên thay đổi. Bằng phản ứng HI xác định hiệu giá kháng thể của các loại virus cúm H5N1 dòng Châu Á thì các virus cúm có hiệu giá kháng thể ch ênh lệch nhau không quá 1log được phân vào cùng một nhóm kháng nguyên. Khi hiệu giá HI lệch 2log trở lên thì virus sẽ thuộc nhóm kháng nguyên khác. Hiện nay đã có đến 9 nhóm kháng nguyên khác nhau [6]. 2.2.2. Tên gọi của virus cúm A/H5N1 Tên của virus cúm được đặt theo quy ước quốc tế bắt đầu bằng type virus, và subtype (ngh ĩa là theo tên gọi của protein HA và NA). Như vậy chúng ta viết: virus type A H5N1. Tên của từng chủng virus được viết bắt đầu từ tên type, tên loài động vật mà từ đó virus đ ược phân lập, tên địa phương nơi phân lập được (tên nước, tên tỉnh, hoặc tên bang), sau đó ký hiệu riêng của phòng thí nghiệm nơi phân lập đư ợc, năm phân lập và đ ể trong ngoặc tên chung của virus. Ví dụ: A/DK/VNM/450/06[H5N1]. Riêng với virus cúm phân lập từ người thì không cần để tên đ ộng vật nữa, ví dụ A/Việt Nam/1303/03[H5N1] [6]. 2.2.3. Cấu trúc của virus cúm A/H5N1 2.2.1.1. Cấu trúc chung [6]. Vius cúm gà có tên khoa học là Avian Influenza virus, thuộc họ Orthomyxoviridae, là họ virus đa hình thái, có vỏ ngoài, genome là RNA đơn. Hạt virus có d ạng hình khối tròn hình trứng hoặc dạng khối kéo dài, đường kính khoảng 80 - 120nm, nhiều khi virus có dạng hình sợi dài đ ến vài µm. Phân tử lượng của hạt virus khoảng 4,6 - 6,4 Dalton. 13
Vỏ ngoài của virus là một màng lipid. Trên màng này có hai lo ại p rotein là Hemagglutinin (HA) và Neuraminidase (NA). Bên trong virus có hai thành ph ần gồm axit nhân loại RNA v à protein. RNA của virus cúm là sợi đơn gồm 7 hoặc 8 đo ạn riêng biệt, các sợi RNA này được bao bọc bởi các protein chủ yếu là NP (Nucleo protein) và protein M (Mactrix) tạo ra Nucleocapsid. Các protein của virus bao gồm và có chức năng sau: HA: Là một trimer có bản chất glycoprotein typ e1 có chức năng bám dính vào thụ thể tế bào. NA: Là m ột tetramer có nhiệm vụ cắt axit sialic, giúp HA gắn vào thụ thể và giúp giải phóng RNA từ endosom (thể nội b ào) và tạo hạt virus mới. M2: Là tetramer có chức năng tạo khe H+ nh ằm giúp cởi vỏ virus. M1: Tập hợp các th ành phần của virus và gây ra hiện tư ợng nảy chồi để giải phóng virus mới hình th ành. PB1, PB2, NP và PA: Có nhiệm vụ bảo vệ, sao chép và phiên dịch RNA. NS2 kết hợp với M1 có nhiệm vụ chuyển RNA từ trong nhân tế bào ra ngoài nguyên sinh chất. NS2 là protein không cấu trúc (không là đơn vị tạo thành h ạt virus) được tổng hợp trong quá trình nhân lên của virus và có nhiệm vụ cắt xén RNA và kích thích sự phiên mã trong quá trình nhân lên của virus. 2.2.1.2. Cấu trúc gennom [24]. Hệ gen của virus cúm chứa duy nhất Axit ribonucleic (RNA) một sợi, có cấu trúc là sợi âm, ký hiệu là SS (-) RNA (Negative single stranded RNA). Sợi âm RNA có đ ộ dài 10.000 - 15.000 nucleotit, không được nối với nhau tạo thành một sợi RNA hoàn chỉnh m à phân chia thành 7 - 8 phân đo ạn có cấu trúc riêng biệt, mà mỗi một phân đoạn là một gen chịu trách nhiệm cho mỗi một loại protein của virus. Phân đoạn 1 - 3 m ã hóa cho protein P B1, PB2 và PA là các loại protein có chức năng là Enzyme po lymeraza, trong đó PB1 có phân tử lượng tính toán là 87 x 10 3 Da, PB2 có phân tử lượng tính toán là 84 x 103 Da và PA có phân tử lượng tính toán là 83 x 10 3 Da. Phân đoạn 4 mã hóa cho protein hemagglutinin (HA) với phân tử lượng là 63 x 103 Da (không được glycosyl hóa), 72 x 10 3 Da n ếu được glycosyl hóa. Phân đoạn 5 mã hóa cho protein nucleoprotein (NP) với phân tử lượng tính toán là 56 x 10 3 Da. 14
Phân đoạn 6 là gen chịu trách nhiệm tổng hợp protein enzyme neuraminidase (NA) với phân tử lượng tính toán là 50 x 103 Da. Phân đoạn 7 m ã hóa cho hai tiểu phần protein đệm (matrix protein M1 và M2), trong đó phân tử lượng tính toán của M1 là 28 x 103 Da và của M2 là 11 x 10 3 Da. Phân đoạn 8 có độ dài tương đối ổn định 890 (nucleotit) trong các biến chủng cúm A, mã hóa cho 2 tiểu phần protein không cấu trúc NS1 và NS2 (Nonstructural protein, NS), trong đó phân tử lượng tính toán của NS1 là 27 x 103 Da và của NS2 là 14 x 103 Da. Hình 1. Các dạng h ình thái khác nhau dư ới kính hiển vi điện tử (A), mô hình cấu tạo hạt virus (B), cấu trúc của phức hợp ribonucleoprotein RNP (C) của virus cúm A. 2.2.4. Sự b iến đổi gen di truyền của virus cúm A/H5N1 Virus cúm liên tục biến đổi về gen di truyền tạo ra virus mới. Cơ ch ế của sự biến đổi đó là: Thay đổi do đột biến điểm: Việc phân chia virus H5N1 dòng Châu Á theo nhóm kháng nguyên như nói ở trên chính là kết quả của đột biến điểm của đoạn gen HA. Khi virus nhân lên trong tế b ào ký chủ sẽ có sự sai lệch trong sao chép dẫn đ ến thay đổi một hoặc nhiều nucleotid, dẫn đến thay đổi cấu trúc của m ã di truyền và protein HA. Sự thay đổi này làm tính kháng nguyên thay đ ổi theo. Việc thay đ ổi không chỉ xảy ra ở gen HA m à còn ở các gen khác. Do vậy hàng năm nhóm chuyên gia về cúm của WHO thường phải xem xét và ch ọn ra loại virus mới để sản xuất vaccine thay thế cho chủng virus năm trước [6]. Thay đổi do tổ hợp: Khi 2 virus cúm type A cùng nhiễm vào trong một tế bào, chúng đ ều tổng hợp ra h àng ngàn phân tử protein và đoạn RNA của chính mình. Để hình thành một hạt virus cần tổ hợp 8 đoạn RNA và các lo ại protein. Lúc 15
này không phải đoạn RNA của virus nào thì theo nhau làm thành một hạt virus giống với virus thế hệ trư ớc, mà chúng tự sắp xếp miễn sao có đủ 8 đoạn RNA bất kể của virus nào. Kết quả là virus khi hình thành có thể có tất cả 8 đoạn RNA đ ều là của một trong hai loại virus bố mẹ hoặc có một số đoạn RNA của virus n ày và số còn lại của virus kia. Do sự biến đổi liên tục n ên virus cúm luôn luôn được coi là mới. Về mặt kháng nguyên, sự thay đổi này làm cho con người dù đã được tiêm phòng nhưng vẫn có thể mắc bệnh cúm nhưng ở dạng nhẹ. Sự thay dổi do đột biến điểm là một quá trình thay đ ổi từ từ nhưng thường xuyên của tính kháng nguyên nên đòi hỏi hàng năm người ta phải chọn chủng virus thích hợp để làm vaccine. Trong khi đó, sự thay đổi do tổ hợp, ví dụ chúng ta đang mắc bệnh cúm do H3N2 gây ra nay n ếu xuất hiện H5N3 ch ẳng hạn thì con người chưa tiếp xúc với H5 b ao giờ nên khi mắc bệnh bệnh sẽ rất nặng và có khả năng sinh ra đại dịch ở người. Tuy nhiên không nh ất thiết phải có quá trình tổ hợp mới sinh ra đại dịch. Virus cúm dòng Châu Á đ ang lưu hành hiện nay chẳng hạn có thể chỉ cần một vài đột biến điểm sao cho nó có thể lây lan dễ dàng giữa người với người là có khả năng sinh ra đ ại dịch [6]. 2.2.5. Các type, phân type và các chủng của virus cúm A/H5N1 Virus cúm gồm có 3 type và chúng được phân biệt khác nhau dựa vào những điểm khác biệt về kháng nguyên ở nhân và lớp protein matrix. Một điểm khác biệt quan trọng giữa các type virus cúm là khả năng nhiễm và gây nhiễm ở các loài vật khác nhau. Ví dụ virus cúm typ e A đã được phát hiện và xác định là gây bệnh ở các loài động vật có vú và các loài chim, bao gồm: người, lợn, ngựa, chồn, các loài động vật có vú ở biển và một loạt các loài gia cầm và chim hoang dã. Trong đó virus cúm type B và C ph ần lớn được xác định là gây bệnh ở người và rất hiếm khi có th ể xác định có mặt ở các lo ài động vật khác như hải âu và lợn [4]. Ngoài ra khi so sánh với các type virus cúm B, C, virus cúm type A đư ợc coi là đ ã xác định rõ đặc tính cũng như kh ả năng gây bệnh ở người và động vật vì chúng gây ra các đ ại dịch không thể lư ờng trước với tỉ lệ chết cao. Về lý thuyết có thể suy luận ra rằng có thể hình thành hàng nghìn chủng virus cúm có chứa cả HA và NA khác nhau và mỗi chủng virus này đ ều có những đặc điểm riêng và có khả năng gây bệnh khác nhau. Tuy nhiên đến thời điểm hiện tại mới chỉ phát hiện đư ợc một lượng rất nhỏ các chủng virus cúm type A ở n gười trên toàn thế giới bao gồm: H1N1, H1N2, H3N2, và gần đây là chủng H5N1. Mặc dù vậy người có thể bị nhiễm bởi cả 3 typ e virus cúm A, B, C [4]. 16
Mặt kh ác dựa vào khả năng gây b ệnh ở động vật, cũng như đặc tính di truyền phân tử đặc hiệu, người ta phân loại các chủng virus cúm gia cầm thuộc type A thành 2 nhóm chính: đó là chủng virus độc lực cao (H5, H7, và gần đây là H9) có thể gâ y nhiễm với tỷ lệ chết lên đến 100% số gia cầm và các chủng virus cúm gia cầm độc lực thấp, thường gây bệnh nhẹ ở các loài gia cầm. Tuy nhiên các chủng virus cúm gia cầm độc lực thấp đ ược xem là có tiềm năng rất cao để tiến hóa thành các chủng có độ c lực cao. Trong số các chủng virus độc lực cao các chủng H5, H7 bao gồm: H5N1, H7N7, H7N3 đã được xác định là các chủng virus cúm có độc lực cao và con người cũng có thể bị nhiễm các chủng virus này với các biểu hiện bệnh lý khác nhau nhẹ (H7N3, H7N7) cho tới nặng và thậm chí bị chết (H7N7, H5N1) [4]. 2.2.6. Sự nhân lên của virus cúm A/H5N1 trong tế bào ký chủ Quá trình nhân lên của virus cúm chia ra nhiều giai đoạn , gồm có giai đoạn bám dính, xâm nhập, tổng hợp protein và RNA (pha sớm và pha muộn), lắp ráp và giải phóng virus (hình 2 ). Sự bám dính của virus cúm vào tế b ào ký chủ bắt đầu bằng sự bám dính không đặc hiệu do các loại đường có trên protein HA quyết định. Tại đây vai trò của mối liên kết α 2 - 3 hay α 2 - 6 quyết định mức độ bám dính. Sau đó các men p roteaza có trong ký chủ sẽ cắt đôi protein HA tại điểm cắt và giúp cho protein này bám vào thụ thể của tế bào ký chủ. Sau khi có mối liên kết HA - thụ thể thì men neuraminidase (NA) của virus sẽ cắt các axit sialic của tế b ào (tamin flu có tác dụng ức chế NA tức là ức chế quá trình này). Khi virus bám vào thụ thể, tạo ra thông tin cho quá trình ẩm b ào bắt đầu. Mảng tế bào tại n ơi có virus bám vào sẽ lõm vào trong tạo thành một túi nhỏ, miệng túi khép lại và virus được nằm trong một quả cầu nhỏ gọi là endosome. Màng của endosome như vậy chính là màng tế bào được lộn ngư ợc vào trong. Người ta gọi quá trình này là quá trình ẩm bào. Trong nguyên sinh ch ất màng endosome này sẽ sát nhập với màng của lysosome. Môi trường bên trong lysosome sẽ toan hóa giúp cho màng lipid của virus sát nh ập với m àng c ủa lysosome. Mặt khác , p rotein M2 của v irus sẽ b ơm H+ v ào bên trong virus làm cho ph ần b ên trong c ủa virus sẽ toan hóa. Nếu ta coi virus n hư một cái túi th ì miệng túi sẽ gắn với m àng lysosome , sau đó chiếc túi này đư ợc mở ra và lộn ngư ợc ra giải phóng nucleocaps id của virus vào trong nguyên sinh ch ất [6]. 17
Hình 2: Cơ chế xâm nhiễm và nhân lên của virus cúm A trong tế bào chủ. 2.2.7. Đặc tính nuôi cấy virus cúm A/H5N1 Phần lớn các chủng virus có thể phát triển ổn định ở trứng gà có phôi hoặc ở các loại tế bào mầm. Đây chính là đặc điểm quan trọng để nhân giống virus trong phòng thí nghiệm để nghiên cứu, bảo tồn cũng như để sản xuất vaccine. Đối với các chủng virus cúm cũng có những đặc tính như vậy. Tuy nhiên, virus cúm type A chỉ phát triển ở trong môi trường tế bào không có huyết thanh chứa trypsin. Một số hệ thống tế bào kể cả dòng tế bào MDCK cần được nuôi cấy ở trong môi trường không có huyết thanh có chứa trypsin để tách các protein HA của virus giúp cho việc hình thành các khuẩn lạc. Một số loại môi trường tế bào như tế bào gan HepG2 của người, tế bào thận phôi lợn (ESK) và tế bào thận gà (CK) cũng đã được chứng minh là có nhiều hứa hẹn và nhạy cảm hơn đối với virus cúm gia cầm [19]. 2.2.8. Độc lực và sức kháng của virus 2.2.8.1. Độc lực của virus Để đánh giá độc lực của virus cúm người ta sử dụng phương pháp gây bệnh cho gà 3 - 6 tuần tuổi bằng cách tiêm tĩnh mạch 0,2ml nước trứng đ ã được gây nhiễm virus với tỉ lệ pha lo ãng 1/10, sau đó đánh giá m ức độ bệnh của gà đ ể cho điểm (chỉ số IVPI), đ iểm tối đa là 3 và đó là virus có độc lực cao nhất. Theo quy định của ủy ban Châu Âu [30 ] thì những virus có chỉ số IVPI từ 1 ,2 trở lên là thuộc nhóm virus có độc lực cao. Căn cứ vào chỉ số IVPI các nhà khoa học đ ã thống nhất chia virus cúm làm 3 loại: - Loại virus có độc lực cao: Nếu sau 10 ngày tiêm tĩnh mạch cho gà mà làm chết 75 - 100% gà th ực nghiệm, virus gây cúm gà phải làm ch ết 20% số gà m ẫn 18
cảm thực nghiệm và phát triển tốt trên môi trường tế b ào xơ phôi gà và tế bào th ận trong đ iều kiện môi trường nuôi cấy không có trypsin. - Loại virus có độc lực trung bình : Là những chủng virus gây dịch cúm gà với triệu chứng lâm sàng rõ rệt nhưng gây ch ết không quá 15% số gà bị nhiễm bệnh tự nhiên và không quá 20 % số gà mẫn cảm thực nghiệm. - Loại virus có độc lực thấp : Là những virus phát triển tốt trong cơ th ể gà, có thể gây ra dịch cúm nhưng không có triệu chứng lâm sàng rõ rệt và không tạo ra bệnh tích đại thể, không làm chết gà. Tuy nhiên trong thực tế virus cúm ở lo ài chim được phân chia theo tính gây bệnh với hai mức độ độc lực: - Loại có độc lực thấp (LPAI): Là lo ại virus khi phát triển trong cơ thể bị nhiễm, có thể gây bệnh cúm nhẹ, không có triệu chứng lâm sàng điển hình và không làm chết vật chủ. Đây là lo ại virus lây truyền rộng rãi và tạo n ên các ổ bệnh trong tự nhiên của virus cúm A. Loại này có thể trao đổi gen với các chủng virus có độc lực cao đồng nhiễm trên cùng một tế bào, và trở thành lo ại virus HPAI nguy hiểm. - Loại có độc lực cao (HPAI): Là lo ại virus cúm A có khả năng gây tổn thương nhiều cơ quan nội tạng trong cơ th ể bị nhiễm, trên gia cầm chúng thư ờng gây chết 100% số gia cầm bị nhiễm trong vòng 48 h sau nhiễm. HPAI lây lan nhanh hơn LPAI và gây ch ết cao hơn với các loài họ nhà chim. Từ 1959 đến 2001 trên toàn thế giới đã có 19 chủng cúm A của lo ài lông vũ được phân lập có độc lực cao thuộc loại HPAI, trong đó, một số đã lây nhiễm và thích ứng gây b ệnh trên người [24]. 2.2.8.2. S ức đề kháng của virus Virus cúm type A tương đ ối nhạy cảm với các chất hóa học như fomalin, axit pha loãng, ete, sodium desoxycholat, hydroxylamon, ... [2]. Những chất sát trùng thông thường như : NaOH 2 %, Formol 3%, Crezin 5%, Chloramin B 3 %, Cồn 70 - 900, vôi bột hoặc nước vôi 10%, nước xà phòng đ ặc, ... đều diệt được virus cúm gia cầm. Người ta có thể dùng các chất này đ ể tổng tẩy uế chuồng trại, dụng cụ chăn nuôi và các thiết bị chăn nuôi khi cơ sở bị đe dọa [4]. Virus không bền với nhiệt độ [32 ]: - Ở 50 - 600C chỉ vài phút là virus mất độc tính, ở 700C virus chết ngay, ở 40C virus tồn tại được 35 ngày, trong th ịt đông lạnh virus tồn tại đư ợc 23 ngày, nhiệt độ bảo tồn của virus là -700C đến - 800C. 19
- Virus có th ể sống trong chu ồng gà t ới 35 ngày, trong phân gia c ầm b ệnh tới 3 tháng . Điều kiện ngoại cảnh có ảnh hưởng rõ rệt đến sức đề kháng của virus cúm H5N1. Virus thường sống lâu hơn trong không khí ở độ ẩm tương đối thấp, trong phân ở đ iều kiện nhiệt độ thấp và độ ẩm cao [4]. 2.3. Dịch tễ học 2.3.1. Phân bố dịch bệnh [1] Virus cúm gia cầm phân bố khắp thế giới trong các loài gia cầm, d ã cầm và động vật có vú. Sự phân bố và lưu hành của virus cúm gia cầm rất khó xác định chính xác. Sự phân bố bị ảnh hưởng của cả lo ài vật nuôi và hoang dã, tập quán chăn nuôi gia cầm, đ ường di trú của dã cầm, mùa vụ và hệ thống báo cáo dịch bệnh. Sự lưu hành cũng bị ảnh hưởng của những nguyên nhân tương tự và sự khác nhau của các quốc gia về hệ thống, phương pháp n ghiên cứu. Sự phân bố và lưu hành virus cúm gia cầm đã xảy ra trong phạm vi toàn cầu do sự di trú của các dã cầm, do đó rất khó dự đoán khi nào virus xuất hiện, gây thành dịch cho đàn gia cầm nuôi và việc ngăn chặn sự tiếp xúc giữa các loài dã cầm với loài gia cầm nuôi có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển chăn nuôi gia cầm. 2.3.2. Động vật cảm nhiễm Tất cả các lo ài gia cầm (gà, vịt, ngan, chim cút, vẹt, bồ câu, chim hoang dã đặc biệt là thủy cầm di trú) đ ều mẫn cảm với virus cúm type A. Ngoài ra virus cúm type A còn gây bệnh cho nhiều loài động vật có vú như lợn, ngựa, chồn, hải cẩu, thú hoang dã và cả con người. Lợn mắc bệnh cúm thường do phân typ e H1N1 và H3N3. Loài chồn cảm nhiễm cao với virus cúm. Trong một ổ d ịch tại một trại nuôi chồn ở Thụy Điển đã phân lập virus cúm type A H4N1, chồn mắc bệnh 100% nhưng chỉ chết 3%. Phân type n ày đang lưu hành trong các loài gia cầm [1]. Vịt nuôi cũng bị nhiễm virus cúm nhưng ít phát bệnh do vịt có sức đề kháng với virus bệnh, kể cả những chủng có độc lực cao gây bệnh nặng cho gà tây. Tuy nhiên năm 1961 ở Nam Phi đã phân lập được virus cúm type A H5N1 gây bệnh cho cả gà và vịt [1]. Phần lớn các loài gia cầm non đều mẫn cảm với virus cúm type A Hiện nay đ ã phân lập được virus cúm từ vịt bầu, ngỗng, chim cút, gà nh ật, gà lôi, gà gô , ... 20