Đề tài nghiên cứu khoa học: Phương pháp giải bài tập các quy luật di truyền của Men Đen trong dạy học và bồi dưỡng học sinh giỏi lớp 9 ở chương trình THCS

Chia sẻ: Ngọc Dung | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:10

Thêm vào BST

Báo xấu

158
lượt xem 33
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nhằm giúp cho học sinh có thêm kiến thức, hứng thú say mê trong học tập và ngày càng yêu thích môn Sinh học mà "Đề tài nghiên cứu khoa học: Phương pháp giải bài tập các quy luật di truyền của Men Đen trong dạy học và bồi dưỡng học sinh giỏi lớp 9 ở chương trình THCS" đã được nghiên cứu. Mời các bạn cùng tìm hiểu và tham khảo nội dung thông tin tài liệu.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Đề tài nghiên cứu khoa học: Phương pháp giải bài tập các quy luật di truyền của Men Đen trong dạy học và bồi dưỡng học sinh giỏi lớp 9 ở chương trình THCS

Ph¬ng ph¸p gi¶i bµi tËp c¸c quy luËt di truyÒn Lµ mét gi¸o viªn trùc tiÕp båi dìng ®éi tuyÓn häc sinh giái líp 9 cña nhµ trêng cña Men §en trong d¹y häc vµ båi dìng häc sinh giái líp 9 trong nhiÒu n¨m vµ còng ®· thu ®îc nh÷ng kÕt qu¶ nhÊt ®Þnh. T«i muèn trao ®æi víi ®ång nghiÖp ®Ó cïng n©ng cao nghiÖp vô chuyªn m«n, gãp phÇn ®µo t¹o c¸c em häc ë ch¬ng tr×nh thcs. sinh tèt h¬n. Chuyªn ®Ò “ Gi¶i bµi tËp vÒ quy luËt di truyÒn cña Men §en ”, lµ chuyªn ®Ò më I. §Æt vÊn ®Ò. ®Çu trong phÇn di truyÒn vµ biÕn dÞ. §Ó lµm tèt ®îc c¸c bµi tËp ë phÇn nµy häc sinh ph¶i n¾m v÷ng néi dung kiÕn thøc cña c¸c quy luËt di truyÒn, gi¶i thÝch ®îc c¬ së tÕ HiÖn nay, Khoa häc kÜ thuËt cã tèc ®é ph¸t triÓn cùc k× nhanh chãng, cø kho¶ng 3 – bµo häc cña mçi quy luËt, biÕt biÖn luËn ®Ó x¸c ®Þnh ®îc kiÓu gen cña bè mÑ, cña thÕ 5 n¨m khèi tri thøc l¹i t¨ng gÊp ®«i. Trong sù ph¸t triÓn chung ®ã th× Sinh häc cã gia tèc hÖ lai F1, F2, tõ ®ã viÕt ®îc s¬ ®å lai. Muèn lµm ®îc ®iÒu ®ã th× ph¶i cã sù say mª ph¸t triÓn nhanh nhÊt. Sù gia t¨ng khèi tri thøc cïng víi sù ®æi míi khoa häc sinh häc, høng thó víi bé m«n nãi chung vµ tham gia båi dìng trong ®éi tuyÓn häc sinh giái líp tÊt yÕu ph¶i ®æi míi vÒ ph¬ng ph¸p d¹y häc. 9 nãi riªng. Thùc tÕ cho thÊy mét vÊn ®Ò bÊt cËp “ Lµm thÕ nµo ®Ó gi÷ v÷ng c¸n c©n th¨ng Lµm thÕ nµo ®Ó cã thÓ khai th¸c x©y dùng, h×nh thµnh kiÕn thøc míi, më réng vµ b»ng gi÷a mét bªn lµ khèi tri thøc khæng lå víi mét bªn lµ thêi lîng cã h¹n chØ kh¾c s©u kiÕn thøc cho häc sinh, gióp c¸c em vËn dông tèt kiÕn thøc míi khi gi¶i thÝch trong mét tiÕt d¹y ”. §æi míi SGK ®· lµm t¨ng tri thøc nhng thêi lîng l¹i gi¶m, trong c¸c sù vËt, hiÖn tîng x¶y ra trong cuéc sèng nh: “ Giá nhµ ai, quai nhµ nÊy”, “ con khi ®ã cïng víi c¸c ph¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng khèi tri thøc cña c¸c em thu thËp nhµ t«ng kh«ng gièng l«ng còng gièng c¸nh”. Hay c¸c vÊn ®Ò vÒ bÖnh vµ tËt di ngµy mét nhiÒu lªn, ®iÒu ®ã ®· thóc ®Èy sù tß mß vµ kh¸t väng muèn kh¸m ph¸ tri thøc truyÒn nh: Bè mÑ kh«ng bÞ bÖnh b¹ch t¹ng nhng sinh con ra l¹i bÞ bÖnh b¹ch t¹ng vµ ë häc sinh qua tõng bµi häc. cã thÓ hoµn thµnh tèt c¸c d¹ng bµi tËp di truyÒn - biÕn dÞ, gióp häc sinh cã thªm høng Víi m«n sinh häc 9 khi tiÕp cËn víi c¸c kh¸i niÖm vÒ: quy luËt di truyÒn, gen, nhiÔm thó vµ say mª trong häc tËp, ngµy mét yªu thÝch m«n Sinh häc h¬n. §©y chÝnh lµ lÝ do s¾c thÓ, c«ng nghÖ tÕ bµo, c«ng nghÖ gen..... NhiÒu gi¸o viªn, nhÊt lµ gi¸o viªn d¹y ë c¸c mµ t«i chän ®Ò tµi “ Ph¬ng ph¸p gi¶i bµi tËp c¸c quy luËt di truyÒn cña Men §en trêng miÒn nói gÆp kh«ng Ýt khã kh¨n trong viÖc thùc hiÖn c¸c ph¬ng ph¸p d¹y häc. trong d¹y häc vµ båi dìng häc sinh giái líp 9 ë trêng THCS ”. Lµm thÕ nµo ®Ó tÝch cùc ho¸ viÖc d¹y, ®Ó häc sinh chñ ®éng t×m ra kiÕn thøc khi mµ c¸c ph¬ng tiÖn d¹y häc cßn thiÕu, khi mµ c¸c em cha cã dÞp lµm quen víi tin häc, cha mét lÇn ®îc øng dông c¸c phÇn mÒm hç trî d¹y häc nh: phÇn mÒm powerpoint, violet....trong d¹y häc ë nhµ trêng. Trong ch¬ng Di truyÒn vµ BiÕn dÞ – s¸ch gi¸o khoa sinh häc 9. BiÕn dÞ vµ Di truyÒn g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh sinh s¶n, liªn quan tíi c¸c c¬ chÕ di truyÒn vµ biÕn dÞ diÔn ra ë cÊp ®é ph©n tö vµ cÊp ®é tÕ bµo, th«ng tin di truyÒn ®îc lu gi÷ trong ADN ë tÕ bµo. Sù nh©n ®«i cña ADN lµ c¬ së ®a ®Õn sù nh©n ®«i cña nhiÔm s¾c thÓ. Sù nh©n ®«i vµ ph©n li cña NST ®a ®Õn sù ph©n bµo; chÝnh ph©n bµo lµ h×nh thøc sinh s¶n cña tÕ bµo. Nhê ®ã c¸c tÝnh tr¹ng cña thÕ hÖ tríc ®îc truyÒn l¹i cho c¸c thÕ hÖ sau. Víi mét l« gÝc cña kiÕn thøc trõu tîng nh vËy, häc sinh cha bao giê ®îc quan s¸t trong thùc tÕ, muèn quan s¸t nh×n thÊy chóng trªn tiªu b¶n th× buéc ph¶i cã kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö víi ®é phãng ®¹i lín, cha kÓ ®Õn cßn nhiÒu c«ng ®o¹n kÜ thuËt c«ng phu, phøc t¹p vµ tèn nhiÒu thêi gian. ThÕ nhng ë hÇu hÕt c¸c Trêng THCS cña chóng ta c¸c dông cô thÝ nghiÖm, ®å dïng d¹y häc cßn cha ®îc trang bÞ ®Çy ®ñ nhÊt lµ c¸c trêng ë vïng miÒn nói. V× vËy khi gi¶ng d¹y c¸c bµi ë ch¬ng nµy gi¸o viªn gÆp khã kh¨n liªn quan ®Õn ®å dïng d¹y häc. §èi víi ph¬ng ph¸p d¹y häc truyÒn thèng thêng ®îc ¸p dông khi gi¶ng d¹y c¸c bµi nµy lµ thuyÕt tr×nh, gi¸o viªn sö dông c¸c bøc tranh in s½n cho c¸c em quan s¸t – gi¸o viªn diÔn gi¶ng råi yªu cÇu c¸c em ghi chÐp l¹i c¸c ý c¬ b¶n. Víi c¸ch lµm nµy kh«ng ph¸t huy ®îc cao ®é tÝnh tÝch cùc, chñ ®éng s¸ng t¹o trong häc tËp vµ häc sinh còng kh«ng thÓ lµm tèt ®îc c¸c bµi tËp, nhÊt lµ trong viÖc båi dìng, lùa chän häc sinh giái. 1 2
II. Néi dung ®Ò xuÊt th«ng qua viÖc thiÕt lËp mèi quan hÖ gi÷a kiÓu gen, kiÓu h×nh cña P, F1, F2. Tõ ®ã häc sinh lÜnh héi ®îc c¸c tri thøc míi. “ Ph¬ng ph¸p gi¶i bµi tËp vÒ quy luËt di truyÒn cña Men §en 1. Lai mét cÆp tÝnh tr¹ng: trong d¹y häc vµ båi dìng häc sinh giái líp 9 Tríc hÕt lµ kh¾c s©u cho c¸c em c¸c kh¸i niÖm: CÆp tÝnh tr¹ng t¬ng ph¶n, phÐp lai thuËn nghÞch, ph¬ng ph¸p ph©n tÝch c¬ thÓ lai, gi¶i thÝch ®îc c¬ së tÕ bµo häc cña ®Þnh ë trêng THCS ”. luËt. a. Néi dung ®Þnh luËt ®ång tÝnh vµ ®Þnh luËt ph©n li A. Båi dìng niÒm say mª høng thó ®èi víi bé m«n. §Ó häc sinh n¾m ®îc néi dung cña ®Þnh luËt 1 vµ 2 cña Men §en, gi¸o viªn cã thÓ ra bµi tËp b»ng thÝ nghiÖm cña Men §en theo s¬ ®å lai sau, cho häc sinh nghiªn cøu ®Ó §©y lµ mét viÖc lµm cÇn thiÕt v× niÒm say mª høng thó ®èi víi bé m«n lµ ®éng lùc tr¶ lêi c©u hái: ®Ó häc sinh tÝch cùc chñ ®éng tiÕp thu kiÕn thøc, biÕn häc sinh thµnh chñ thÓ nhËn biÕt ThÝ nghiÖm ë c©y ®Ëu Hµ Lan kiÕn thøc. §ång thêi còng lµ mét qu¸ tr×nh cung cÊp, bæ sung c¸c kÜ n¨ng cÇn cã cña PhÐp lai 1. mét häc sinh giái m«n Sinh häc. §Ó t¹o niÒm say mª høng thó ban ®Çu cho häc sinh, t«i cè g¾ng chuÈn bÞ chu ®¸o ®å Pt/c : o H¹t tr¬n X o H¹t nh¨n ( thuÇn chñng) dïng d¹y häc nh: Tranh ¶nh, m¸y chiÕu, b¨ng h×nh vÒ c¬ së tÕ bµo häc cña c¸c quy luËt di truyÒn ®Ó c¸c em hiÓu râ ®îc b¶n chÊt cña c¸c phÐp lai: V× sao khi lai 2 cÆp bè mÑ  thuÇn chñng th× F1 l¹i ®ång tÝnh vµ F2 l¹i ph©n li, v× sao khi lai gi÷a hoa mµu ®á víi hoa F1: Gåm 253 h¹t tr¬n ( 100%) mµu tr¾ng l¹i xuÊt hiÖn hoa mµu hång....... Tõ ®ã ph¸t triÓn t duy l«gic, ý chÝ quyÕt t©m F1: Tù thô phÊn chÞu khã tham gia t×m hiÓu vµ tiÕp nhËn kiÕn thøc. §ång thêi t«i cßn chuÈn bÞ mét hÖ  thèng bµi tËp chi tiÕt võa søc víi møc ®é khã t¨ng dÇn, bµi tËp t«i ph©n chia thµnh c¸c F2: gåm 7324 h¹t ( Cã 5474 h¹t tr¬n + 1850 h¹t nh¨n ) d¹ng kh¸c nhau, mçi mét d¹ng cã mét c¸ch gi¶i riªng. Sau khi häc sinh ®· thµnh th¹o c¸c d¹ng bµi tËp, t«i ra d¹ng bµi tËp tæng hîp nh»m rÌn luyÖn cho c¸c em c¸c kÜ n¨ng PhÐp lai 2: nhËn biÕt c¸c d¹ng bµi tËp vµ c¸ch gi¶i phï hîp, thêng xuyªn chÊm bµi båi dìng, ph¸t hiÖn vµ khuyÕn khÝch ®éng viªn sù tiÕn bé cña c¸c em ®Ó qua mçi buæi båi dìng c¸c Pt/c: o H¹t tr¬n X o H¹t nh¨n em ngµy cµng tiÕn bé vµ quyÕt t©m h¬n.  F1: Gåm 253 h¹t tr¬n ( 100%) B. Qu¸ tr×nh båi dìng ph¬ng ph¸p gi¶i bµi tËp vÒ c¸c quy luËt F1: Tù thô phÊn di truyÒn cña Men §en Th«ng thêng trong c¸c giê luyÖn tËp, häc sinh thêng lµm c¸c bµi tËp ®· cho s½n  F2: gåm 7324 h¹t ( cã 5474 h¹t tr¬n + 1850 h¹t nh¨n ) trong s¸ch gi¸o khoa. C¸c bµi tËp nµy chØ ®¬n gi¶n lµ cñng cè nh÷ng kiÕn thøc vèn cã H·y so s¸nh 2 phÐp lai trªn? cã nhËn xÐt g× vÒ kÕt qu¶ cña 2 phÐp lai tõ F1 ®Õn F2? cña häc sinh. V× vËy, gi¸o viªn ph¶i tæ chøc “bµi to¸n nhËn thøc” cho häc sinh. ®ã lµ Qua so s¸nh 2 phÐp lai vÒ dÊu hiÖu gièng nhau vµ kh¸c nhau trong c¸ch bè trÝ thÝ ph¬ng ph¸p thiÕt lËp gi¶i bµi to¸n quy luËt di truyÒn díi d¹ng s¬ ®å lai tõ P  F1 nghiÖm vµ kÕt qu¶, häc sinh sÏ rót ra ®îc: F2. “Bµi to¸n nhËn thøc” lµ mét hÖ th«ng tin x¸c ®Þnh gåm hai tËp hîp g¾n bã chÆt chÏ + Kh¸c nhau: Lµ phÐp lai thuËn vµ phÐp lai nghÞch. víi nhau vµ t¸c ®éng qua l¹i víi nhau. + Gièng nhau: KÕt qu¶ phÐp lai thuËn vµ phÐp lai nghÞch gièng nhau + Nh÷ng ®iÒu kiÖn cña bµi to¸n: Lµ c¸c d÷ kiÖn vÒ kiÓu gen vµ kiÓu h×nh cña P hay F1: §ång tÝnh ( F1 gièng mét bªn bè hoÆc mÑ) kiÓu gen, kiÓu h×nh vµ tØ lÖ ph©n li cña chóng ë F1, F2. F2: Ph©n tÝnh víi tØ lÖ 3:1 + Yªu cÇu x¸c ®Þnh kiÓu gen, kiÓu h×nh cña P hoÆc cña F1, F2. “Bµi to¸n nhËn thøc” dïng ®Ó luyÖn tËp, ph¶n ¸nh mèi quan hÖ gi÷a c¸c quy luËt di NhËn xÐt: Khi thay ®æi vai trß lµm bè, lµm mÑ ë P th× vÉn thu ®îc kÕt qu¶ ë F1 vµ F2 truyÒn, ®Æc biÖt lµ quy luËt di truyÒn chi phèi mét cÆp tÝnh tr¹ng víi nhiÒu cÆp tÝnh gièng nhau. Tõ nhËn xÐt cña häc sinh, Gi¸o viªn cã thÓ híng cho hiÓu ®îc kh¸i niÖm tr¹ng. Th«ng qua ®ã häc sinh cµng nhËn thøc s©u s¾c h¬n b¶n chÊt cña c¸c quy luËt di phÐp lai thuËn nghÞch: “lµ phÐp lai thay ®æi vÞ trÝ lµm bè, lµm mÑ . ë c¸c bµi häc sau truyÒn. §èi víi quy luËt di truyÒn Men §en gi¸o viªn tæ chøc “ bµi to¸n nhËn thøc” phÐp lai thuËn nghÞch ®îc sö dông nhiÒu, v× vËy gi¸o viªn cÇn cho häc sinh hiÓu, n¾m ®îc kh¸i niÖm phÐp lai thuËn nghÞch. 3 4
MÆt kh¸c, kh¼ng ®Þnh cho häc sinh theo thÝ nghiÖm cña Men §en chØ xÐt gen trªn VËy trong trêng hîp F1 ®ång tÝnh th× cÇn biÕt tØ lÖ ph©n li kiÓu h×nh ë F2 nh thÕ nµo NST thêng, trong di truyÒn qua NST thêng th× vai trß cña tÕ bµo sinh dôc ®ùc vµ tÕ míi cã thÓ suy luËn vÒ quy luËt di truyÒn vµ mèi quan hÖ tréi – lÆn cña c¸c gen alen ë bµo sinh dôc c¸i lµ ngang nhau. Häc sinh rót ra ®îc sù gièng nhau cña hai phÐp lai trªn thÕ hÖ xuÊt ph¸t quy ®Þnh tÝnh tr¹ng ®ã. chÝnh lµ c¬ së ®Ó tù ph¸t triÓn néi dung ®Þnh luËt 1 vµ 2 cña Men §en. Sau khi häc sinh Qua ®ã so s¸nh 2 kh¸i niÖm tréi hoµn toµn vµ tréi kh«ng hoµn toµn ®Ó kh¾c s©u kiÕn ph¸t biÓu néi dung §Þnh luËt, gi¸o viªn tiÕp tôc nªu c©u hái: thøc vµ tù rót ra ®iÒu kiÖn nghiÖm ®óng víi ®Þnh luËt 1 vµ 2 cña Men §en. Trªn c¬ së ®ã - V× sao ®Þnh luËt 1 cña Men §en gäi lµ ®Þnh luËt tÝnh tréi ? häc sinh cñng cè l¹i ph¬ng ph¸p ph©n tÝch c¸c thÕ hÖ lai ®Ó nhËn ®Þnh c¸c quy luËt di - V× sao ®Þnh luËt 2 cña Men §en gäi lµ ®Þnh luËt ph©n li ? truyÒn. Häc sinh cã thÓ gi¶i quyÕt ®îc c©u hái trªn. - §Þnh luËt 1: Gäi lµ ®Þnh luËt tÝnh tréi v× F1 chØ biÓu hiÖn tÝnh tr¹ng cña 1 bªn bè hoÆc mÑ. TÝnh tr¹ng nµo ®îc biÓu hiÖn ë F1 gäi lµ tÝnh tr¹ng tréi, cßn tÝnh tr¹ng kh«ng ®îc biÓu hiÖn ë F1 gäi lµ tÝnh tr¹ng lÆn. b. Gi¶i thÝch định luËt 1 vµ 2. - §Þnh luËt 2: Gäi lµ ®Þnh luËt ph©n li v× F2 kh«ng chØ biÓu hiÖn tÝnh tr¹ng tréi mµ cßn §Ó häc sinh gi¶i thÝch ®îc ®Þnh luËt 1 vµ 2 trong lai mét cÆp tÝnh tr¹ng, gi¸o viªn biÓu hiÖn tÝnh tr¹ng lÆn. cÇn cho häc sinh n¾m ®îc thuyÕt “ giao tö thuÇn khiÕt ”, gi¶ thuyÕt nµy ®îc x¸c nhËn Gi¸o viªn: Cho häc sinh rót ra nhËn xÐt ®Þnh tÝnh vµ ®Þnh lîng tõ ®Þnh luËt ph©n li, qua bëi kiÕn thøc vÒ c¬ chÕ gi¶m ph©n. ®ã häc sinh kh¾c s©u ®îc néi dung ®Þnh luËt. ë ®©y gi¸o viªn cÇn ®a ra th«ng tin vÒ ho¹t ®éng cña NST trong gi¶m ph©n ®Ó tõ ®ã + NhËn xÐt ®Þnh tÝnh: F2 cã hiÖn tîng ph©n li, tÝnh tr¹ng lÆn ®îc biÓu hiÖn bªn c¹nh häc sinh gi¶i thÝch ®îc c¬ së tÕ bµo häc ( v× phÇn kiÕn thøc vÒ NST sÏ häc ë ch¬ng tÝnh tr¹ng tréi. sau). + NhËn xÐt ®Þnh lîng: Sù ph©n li diÔn ra theo tØ lÖ gÇn ®óng 1 tréi : 1 lÆn. Gi¸o viªn ®Æt c©u hái: NST tån t¹i trong tÕ bµo sinh dìng vµ tÕ bµo sinh dôc nh Trªn c¬ së ®ã, gi¸o viªn ®Æt c©u hái cho t×nh huèng tiÕp theo: thÕ nµo? - NÕu cã mét phÐp lai kh¸c, thu ®îc F1 ®ång tÝnh ta cã thÓ rót ra ®îc tÝnh tr¹ng ë + Trong tÕ bµo sinh dìng NST tån t¹i thµnh tõng cÆp t¬ng ®ång vµ gen quy ®Þnh F1 lµ tÝnh tr¹ng tréi kh«ng ? tÝnh tr¹ng còng tån t¹i thµnh tõng cÆp gen t¬ng øng . §a sè c¸c häc sinh sÏ nªu tÝnh tr¹ng ë F1 lµ tÝnh tr¹ng tréi ( dùa vµo ®Þnh luËt ®ång + Trong tÕ bµo sinh dôc ( giao tö ) NST tån t¹i thµnh tõng chiÕc trong cÆp, vËy gen tÝnh F1) Gi¸o viªn híng dÉn häc sinh nghiªn cøu thÝ nghiÖm trong s¸ch gi¸o khoa vÒ chØ tån t¹i thµnh tõng gen ( alen ). trêng hîp tréi kh«ng hoµn toµn ®Ó tù kiÓm tra gi¶ thuyÕt cña m×nh. + Ho¹t ®éng cña cÆp NST t¬ng ®ång trong gi¶m ph©n vµ trong thô tinh lµ: Sù nh©n VÝ dô : Lai gi÷a hai thø hoa d¹ lan thuÇn chñng ®«i, ph©n li cña cÆp NST t¬ng ®ång trong gi¶m ph©n vµ sù tæ hîp trong thô tinh dÉn Pt/c: Hoa ®á X Hoa tr¾ng ®Õn sù nh©n ®«i, ph©n li vµ tæ hîp cña cÆp gen t¬ng øng. §©y chÝnh lµ c¬ së tÕ bµo F1: 100% Hoa mµu hång häc cña ®Þnh luËt 1 vµ 2 cña Men §en. Qua ®ã häc sinh tù viÕt ®îc s¬ ®å lai cña ®Þnh F1 X F1: Hoa mµu hång x Hoa mµu hång luËt 1 vµ 2. c. §iÒu kiÖn nghiÖm ®óng vµ ý nghÜa cña ®Þnh luËt.  Khi x¸c ®Þnh ®iÒu kiÖn nghiÖm ®óng vµ ý nghÜa cña ®Þnh luËt 1 vµ 2 cña Men §en F2: 1 Hoa mµu ®á : 2 Hoa mµu hång : 1 Hoa mµu tr¾ng b»ng vÊn ®¸p, häc sinh dÔ dµng x¸c ®Þnh ®îc c¸c ®iÒu kiÖn nghiÖm ®óng dùa trªn c¬ Qua thÝ nghiÖm nµy, häc sinh sÏ ph¸t hiÖn, kh«ng ph¶i cø trêng hîp nµo F1 ®ång së hiÓu biÕt vÒ ph¬ng ph¸p ph©n tÝch c¸c thÕ hÖ lai vµ kh¸i niÖm tréi kh«ng hoµn toµn. tÝnh th× F1 sÏ lµ tÝnh tr¹ng tréi, ®iÒu nµy lµ mét lu ý quan träng ®Ó häc sinh tiÕp thu - C¸c cÆp bè mÑ ®em lai ph¶i thuÇn chñng vÒ cÆp tÝnh tr¹ng t¬ng ph¶n ®em lai. kiÕn thøc nh÷ng quy luËt di truyÒn sau: - TÝnh tr¹ng tréi ph¶i tréi hoµn toµn Gi¸o viªn ®Æt c©u hái: - Sè c¸ thÓ ®em lai ph¶i ®ñ lín Khi nµo cã thÓ x¸c ®Þnh ®îc tÝnh tr¹ng ë F1 lµ tÝnh tr¹ng tréi? Tuy nhiªn vÒ ý nghÜa cña ®Þnh luËt 1 vµ 2 häc sinh sÏ khã tr¶ lêi, v× c¸c em sÏ gÆp Häc sinh: Tr¶ lêi ®îc c©u hái nµy chÝnh lµ häc sinh ®· hiÓu ®îc quy luËt di truyÒn tréi kh¸i niÖm míi vÒ phÐp lai ph©n tÝch vµ ph¶i hiÓu ®îc v× sao phÐp lai ph©n tÝch lµ øng – lÆn ë §Þnh luËt 1 cña Men §en. dông cña ®Þnh luËt ®ång tÝnh vµ ph©n tÝnh cña Men §en. Häc sinh suy nghÜ vËn dông kiÕn thøc võa häc cho F1 lai víi nhau nÕu kÕt qu¶ ë kiÓu §Ó h×nh thµnh ®îc kh¸i niÖm vµ rót ra ®îc kÕt luËn vÒ phÐp lai ph©n tÝch, gi¸o viªn h×nh F2 lµ 3 : 1 th× cã thÓ kÕt luËn tÝnh tr¹ng ë F1 lµ tÝnh tr¹ng tréi. Cßn kh¸c tØ lÖ 3 : 1 cã thÓ dïng bµi tËp sau: th× kh«ng kÕt luËn ®îc. Bµi tËp. Cã hai phÐp lai ë ®Ëu Hµ Lan 5 6
PhÐp lai 1: Fa cao X thÊp Gi¸o viªn: Yªu cÇu mét häc sinh ®øng dËy ph©n tÝch d÷ liÖu bµi to¸n  nªu l¹i ph¬ng Fb 100% cao ph¸p gi¶i  thiÕt lËp c¸ch gi¶i  gi¸o viªn cïng häc sinh tiÕn hµnh gi¶i. Gv ®Æt c©u hái? Theo gi¶ thiÕt, em quy íc gen nh thÕ nµo? PhÐp lai 1: Fa cao X thÊp HS 1: Gen A : qu¶ ®á Fb 1 cao : 1 thÊp Gen a : qu¶ vµng H·y x¸c ®Þnh kiÓu gen cña Fa trong 2 trêng hîp trªn ? BiÕt r»ng gen quy ®Þnh H·y x¸c ®Þnh kiÓu gen cña P tÝnh tr¹ng th©n cao lµ tréi hoµn toµn so víi gen quy ®Þnh tÝnh tr¹ng th©n thÊp ? HS 2: C©y cµ chua qu¶ ®á thuÇn chñng cã kiÓu gen: AA - Dùa vµo ®Þnh luËt ®ång tÝnh F1, häc sinh rót ra ®îc Fa ë trêng hîp phÐp lai 1 lµ C©y cµ chua qu¶ vµng cã kiÓu gen: aa thuÇn chñng ( AA ), cßn dùa vµo ®Þnh luËt ph©n tÝch th× Fa ë phÐp lai 2 lµ kh«ng thuÇn Dùa vµo kiÓu gen cña P h·y thiÕt lËp s¬ ®å lai chñng ( Aa ). Qua x¸c ®Þnh kiÓu gen cña c©y th©n cao ë Fa ta thÊy trêng hîp tréi hoµn HS 3: P : AA X aa toµn th× tÝnh tr¹ng tréi cã thÓ cã kiÓu gen ®ång hîp tö ( AA) hoÆc kiÓu gen dÞ hîp ( Aa). Qu¶ ®á Qu¶ vµng Muèn x¸c ®Þnh kiÓu gen cña c¬ thÓ mang tÝnh tr¹ng tréi th× ta ph¶i dïng phÐp lai ph©n Gp: A a tÝch. F1: Aa (100% qu¶ ®á) VËy phÐp lai ph©n tÝch lµ g× ? F1 x F1: Aa x Aa Häc sinh tr¶ lêi: PhÐp lai tÝch lµ phÐp lai gi÷a c¸ thÓ mang tÝnh tr¹ng tréi víi c¸ thÓ Qu¶ ®á Qu¶ ®á mang tÝnh tr¹ng lÆn ®Ó x¸c ®Þnh kiÓu gen cña c¸ thÓ mang tÝnh tr¹ng tréi. Tõ ®ã n¾m ®îc ý nghÜa cña phÐp lai ph©n tÝch lµ g×? G F1: ½A, ½a ½A , ½a Nh vËy b»ng c¸ch th¾t vµ më c¸c m¾t xÝch theo trËt tù logic nhÊt ®Þnh, häc sinh sÏ F2: ¼ AA : 2/4 Aa : ¼ aa ®ãng vai trß lµ trung t©m t×m tßi, lÜnh héi tri thøc mét c¸ch thµnh th¹o theo tõng d¹ng TØ lÖ kiÓu gen: 1 : 2 : 1 kh¸c nhau. TØ lÖ kiÓu h×nh: 75% qu¶ ®á : 25% qu¶ vµng Sau khi häc sinh ®· n¾m ®îc c¸c kiÕn thøc vÒ néi dung cña ®Þnh luËt trong lai mét NÕu häc sinh cßn lóng tóng khi x¸c ®Þnh kÕt qu¶ kiÓu gen cña F2, gi¸o viªn híng dÉn cÆp tÝnh tr¹ng, gi¸o viªn b¾t ®Çu ph©n chia tõng d¹ng bµi tËp vµ ph¬ng ph¸p gi¶i ®Ó häc häc sinh ph¬ng ph¸p nh©n ®a thøc víi ®a thøc cña c¸c giao tö. sinh rÌn luyÖn c¸c kÜ n¨ng gi¶i bµi tËp mét c¸ch thµnh th¹o. §Ó hoµn thµnh c©u b, gi¸o viªn l¹i tiÕp tôc ®Æt c©u hái. * D¹ng 1: VËn dông ®Þnh luËt tÝnh tréi vµ ph©n tÝnh cña Men §en Theo kÕt qu¶ ë c©u a, em h·y cho biÕt cµ chua qu¶ ®á cã nh÷ng lo¹i kiÓu gen nµo? - Lo¹i 1. Bµi to¸n thuËn HS 4. KiÓu gen AA ( thuÇn chñng) vµ Aa ( kh«ng thuÇn chñng) Gi¶ thiÕt cho biÕt t¬ng quan tréi lÆn vµ cho biÕt kiÓu h×nh cña P. x¸c ®Þnh kÕt qu¶ lai ë VËy khi lai c©y cµ chua F1 víi cµ chua F2 cã mÊy s¬ ®å lai? thÕ hÖ F1 vµ F2 vÒ tØ lÖ kiÓu gen vµ kiÓu h×nh. HS 5. Cã 2 s¬ ®å lai: Ph¬ng ph¸p gi¶i: - S¬ ®å lai 1 . F1 x F2: Aa x AA Bíc 1: Quy íc gen ( NÕu bµi tËp ®· cho s½n quy íc gen th× sö dông quy íc gen ®· (qu¶ ®á) (qu¶ ®á) cho ) G: ½ A , ½ a A Bíc 2: X¸c ®Þnh kiÓu gen cña P ThÕ hÖ lai: ½ AA : ½ Aa Bíc 3: ViÕt s¬ ®å lai. Tû lÖ kiÓu h×nh: 100% qu¶ ®á Lu ý: NÕu bµi tËp cha cho biÕt t¬ng qua tréi lÆn th× ph¶i x¸c ®Þnh t¬ng quan tréi – Tû lÖ kiÓu gen: 1 : 1 lÆn tríc khi quy íc gen. - S¬ ®å lai 2. F1 x F2: Aa x Aa Häc sinh n¾m ®îc c¸c bíc gi¶i vµ ph©n tÝch bµi to¸n ®Ó tiÕn hµnh gi¶i. ë phÇn øng (qu¶ ®á) (qu¶ ®á) dông nµy gi¸o viªn ®a mét sè vÝ dô tõ ®¬n gi¶n ®Õn khã ®Ó kÝch thÝch sù ham mª s¸ng t¹o cña häc sinh. G: ½A, ½a ½A, ½a 1 2 1 VÝ dô 1. ë cµ chua, tÝnh tr¹ng qu¶ ®á lµ tréi hoµn toµn so víi tÝnh tr¹ng qu¶ vµng. Cho ThÕ hÖ lai: AA : Aa: aa c©y cµ chua qu¶ ®á thuÇn chñng thô phÊn víi c©y cµ chua qu¶ vµng? 4 4 4 a. X¸c ®Þnh kÕt qu¶ thu ®îc ë F1 vµ F2 Tû lÖ kiÓu gen: 1 : 2 : 1 b. Cho c©y cµ chua F1 lai víi c©y cµ chua qu¶ ®á F2 thu ®îc kÕt qu¶ nh thÕ nµo? 7 8
Tû lÖ kiÓu h×nh: 75% qu¶ ®á : 25 % qu¶ vµng TØ lÖ kiÓu gen: 1 : 2 : 1 §Ó luyÖn tËp cho häc sinh thµnh th¹o ph¬ng ph¸p gi¶i gi¸o viªn cã thÓ thay ®æi d÷ kiÖn TØ lÖ kiÓu h×nh: 75 % qu¶ trßn ; 25 % qu¶ bÇu dôc. c¸c bµi to¸n vµ cho häc sinh lµm t¬ng tù. Em cã nhËn xÐt g× vÒ kÕt qu¶ phÐp lai so víi gi¶ thiÕt ? Lo¹i 2: Bµi to¸n nghÞch Hs 6: kÕt qu¶ phÐp lai t¬ng tù nh gi¶ thiÕt. Gi¶ thiÕt cho biÕt kÕt qu¶ lai ë F1 vµ F2. x¸c ®Þnh kiÓu gen, kiÓu h×nh cña P vµ viÕt s¬ ®å D¹ng 2. Lai 1 cÆp tÝnh tr¹ng víi hiÖn tîng tréi kh«ng hoµn toµn . lai. Lo¹i 1: Bµi to¸n thuËn Ph¬ng ph¸p gi¶i: Gi¶ thiÕt cho biÕt t¬ng quan tréi lÆn vµ kiÓu h×nh cña P, x¸c ®Þnh kÕt qu¶ lai ë F1 , F2 Bíc 1: X¸c ®Þnh t¬ng quan tréi lÆn vÒ kiÓu gen vµ kiÓu h×nh. Bíc 2: Quy íc gen. Ph¬ng ph¸p gi¶i: Bíc 3: Ph©n tÝch tØ lÖ ph©n li kiÓu h×nh ë ®êi con ®Ó suy ra kiÓu gen cña bè mÑ. Bíc 1: Quy íc gen ( NÕu bµi tËp ®· cho s½n quy íc gen th× sö dông quy íc gen ®· Bíc 4: ViÕt s¬ ®å lai vµ nhËn xÐt kÕt qu¶. cho) Lu ý: NÕu bµi tËp cho s½n t¬ng quan tréi - lÆn th× ¸p dông lu«n bíc thø 2. Bíc 2: X¸c ®Þnh kiÓu gen cña P VÝ dô 2: Ngêi ta ®em lai cµ chua qu¶ trßn víi cµ chua qu¶ trßn. F1 thu ®îc: Bíc 3: ViÕt s¬ ®å lai. 315 c©y cµ chua qu¶ trßn Lu ý: NÕu bµi tËp cha cho biÕt t¬ng quan tréi lÆn th× ph¶i x¸c ®Þnh t¬ng quan tréi 105 c©y cµ chua qu¶ bÇu dôc lÆn tríc khi quy íc gen. BiÕt r»ng tÝnh tr¹ng h×nh d¹ng qu¶ do 1 cÆp gen quy ®Þnh. H·y gi¶i thÝch kÕt qu¶ vµ viÕt VÝ dô: ë c©y hoa d¹ lan h¬ng, mµu ®á lµ tréi kh«ng hoµn toµn so víi mµu hoa tr¾ng, s¬ ®å lai. cho hoa ®á lai víi hoa tr¾ng F1 cã kiÓu h×nh trung gian lµ hoa mµu hång. Gi¶i: a. H·y gi¶i thÝch sù xuÊt hiÖn cña hoa mµu hång Gv: yªu cÇu 1 häc sinh ph©n tÝch c¸c d÷ liÖu cña bµi to¸n, nªu c¸c bíc gi¶i bµi tËp. b. Cho 2 c©y hoa mµu hång ë F1 lai víi nhau thu ®îc c©y F2. Bíc 1: X¸c ®Þnh t¬ng quan tréi lÆn. H·y biÖn luËn vµ viÕt s¬ ®å lai tõ P ®Õn F2 ? H·y x¸c ®Þnh tØ lÖ kiÓu h×nh ë F1 lµ? Gi¶i. Hs 1: Qu¶ trßn 315 3 a. Gi¶i thÝch. = = Theo bµi ra, em h·y quy íc gen? Qu¶ bÇu dôc 105 1 Hs 1: Gen D: Hoa mµu ®á Theo ®Þnh luËt cña Men §en ta suy ra tÝnh tr¹ng nµo lµ tréi, tÝnh tr¹ng nµo lµ lÆn? Gen d: Hoa mµu tr¾ng Hs 2: TÝnh tr¹ng qu¶ trßn lµ tréi so víi tÝnh tr¹ng qu¶ bÇu dôc. V× gen D tréi kh«ng hoµn toµn so víi gen d nªn. H·y quy íc gen? KiÓu gen hoa ®á: DD Hs 3: Gen B: qu¶ trßn KiÓu gen hoa tr¾ng: dd Gen b: qu¶ bÇu dôc KiÓu gen hoa mµu hång: Dd. Bíc 2. Dùa vµo mèi t¬ng qua tréi lÆn, h·y biÖn luËn x¸c ®Þnh kiÓu gen cña P ? Khi cho lai hoa ®á víi hoa tr¾ng  F1 thu ®îc kiÓu h×nh trung gian lµ hoa mµu hång. Hs 4: F1 cã tØ lÖ kiÓu h×nh 3 : 1 chøng tá P ph¶i dÞ hîp tö vÒ 1 cÆp gen quy ®Þnh tÝnh b. X¸c ®Þnh kiÓu gen cña P: tr¹ng h×nh d¹ng qu¶. Suy ra kiÓu gen cña P lµ Bb. Hs 2: Do F1 thu ®îc toµn hoa mµu hång cã kiÓu gen Dd  nhËn 1 giao tö D tõ bè vµ 1 H·y viÕt s¬ ®å lai cña phÐp lai trªn: giao tö d tõ mÑ  kiÓu gen cña P lµ: Hs 5: P Bb x Bb Qu¶ trßn Qu¶ trßn P: DD x dd H·y thiÕt lËp vµ viÕt s¬ ®å lai? Gp : ½ B , ½b ½B ,½b Hs 3. P: DD x dd Hoa ®á Hoa tr¾ng 1 2 1 G: D d F1: BB : Bb : bb F1: Dd ( hoa mµu hång ) 4 4 4 F1 x F1: Dd x Dd 9 10
G: ½ D,½d ½D,½ d Qu¶ mµu hång Qu¶ mµu hång F2: ¼ DD ; 2/4 Dd ; ¼ dd. G F1: ½A , ½ a ½A, ½a TØ lÖ kiÓu gen: 1 : 2 : 1 F2: ¼ AA : 2/4 Aa : ¼ aa TØ lÖ kiÓu h×nh: 25 % hoa ®á ; 50 % hoa mµu hång ; 25 % hoa tr¾ng. 25 % qu¶ ®á : 50% qu¶ mµu hång : 25 % qu¶ ®á Sau khi gi¸o viªn ®a ra c¸c d¹ng bµi tËp, c¸ch gi¶i ë mçi d¹ng vµ giµnh thêi gian ®Ó Lo¹i 2: Bµi to¸n nghÞch c¸c em luyÖn tËp thµnh th¹o th× gi¸o viªn chuyÓn sang c¸c d¹ng bµi tËp tæng hîp gi÷a Gi¶ thiÕt cho biÕt t¬ng quan tréi lÆn vµ kÕt qu¶ lai ë F1 , F2. X¸c ®Þnh kiÓu gen, kiÓu hiÖn tîng tréi hoµn toµn víi hiÖn tîng tréi kh«ng hoµn toµn trong phÐp lai 2 cÆp tÝnh h×nh cña P vµ viÕt s¬ ®å lai. tr¹ng. Ph¬ng ph¸p gi¶i: 2. Lai hai cÆp tÝnh tr¹ng. Bíc 1: Quy íc gen. ( NÕu bµi tËp ®· cho s½n quy íc th× sö dông quy íc gen ®· cho) §èi víi d¹ng bµi tËp nµy phøc t¹p h¬n v× ph¶i xÐt sù di truyÒn cña nhiÒu cÆp tÝnh Bíc 2: Ph©n tÝch tØ lÖ ph©n li kiÓu h×nh ë ®êi con ®Ó suy ra kiÓu gen cña bè mÑ. tr¹ng trong 1 c¬ thÓ lai. §Ó häc sinh n¾m v÷ng vµ gi¶i quyÕt nhanh c¸c d¹ng bµi tËp nµy Bíc 3: ViÕt s¬ ®å lai vµ nhËn xÐt kÕt qu¶. tríc hÕt gi¸o viªn ph¶i cho häc sinh gi¶i thÝch ®îc s¬ së tÕ bµo häc cña ®Þnh luËt. VÝ dô: ë c©y d©u t©y, tÝnh tr¹ng qu¶ ®á lµ tréi kh«ng hoµn toµn víi tÝnh tr¹ng qu¶ tr¾ng. Gi¸o viªn nªu c©u hái: Cho lai gi÷a 2 c©y d©u t©y cha râ mµu qu¶ ®îc thÕ hÖ lai F1 ®ång nhÊt vÒ kiÓu h×nh Trong thÝ nghiÖm lai 2 cÆp tÝnh tr¹ng cña Men §en khi tiÕn hµnh ë c©y ®Ëu Hµ Lan cho F1 tù thô phÊn ®îc F2 gåm: ( H¹t vµng - tr¬n víi h¹t xanh – nh¨n). F1 ®ång tÝnh h¹t vµng – tr¬n, F2 thu ®îc 16 tæ 102 c©y d©u t©y qu¶ ®á hîp giao tö cã 4 kiÓu h×nh víi tØ lÖ 9 : 3 : 3 : 1. 207 c©y d©u t©y qu¶ mµu hång VËy c¬ thÓ F1 ph¶i cho mÊy lo¹i giao tö khi gi¶m ph©n? TØ lÖ mçi lo¹i giao tö lµ 99 c©y d©u t©y qu¶ tr¾ng. bao nhiªu? Gi¶i thÝch kÕt qu¶ thu ®îc vµ viÕt s¬ ®å lai. BiÕt r»ng tÝnh tr¹ng mµu qu¶ do 1 cÆp gen §©y lµ kiÕn thøc träng t©m cña viÖc x¸c ®Þnh c¸c lo¹i giao tö ë F1 vµ tØ lÖ gi÷a chóng. quy ®Þnh. Hs: Tr¶ lêi Gi¶i: Do ë F2 cã 16 tæ hîp giao tö nªn c¬ thÓ F1 ph¶i cho 4 lo¹i giao tö ( v× 4 x 4 = 16 ) vµ Bíc 1. Dùa vµo gi¶ thiÕt, em h·y quy íc gen? tØ lÖ mçi lo¹i giao tö b»ng nhau chiÕm 25 %. Hs 1: Gen A Qu¶ ®á C¬ thÓ F1 cho 4 lo¹i giao tö víi tØ lÖ b»ng nhau. VËy 2 cÆp gen quy ®Þnh 2 cÆp tÝnh Gen a Qu¶ tr¾ng tr¹ng nµy cïng n»m trªn 1 cÆp NST t¬ng ®ång hay n»m trªn 2 cÆp NST t¬ng ®ång Sù xuÊt hiÖn cña kiÓu h×nh qu¶ mµu hång do hiÖn tîng gen A kh«ng tréi hoµn toµn so kh¸c nhau? V× sao? víi gen a  kiÓu gen cña c©y qu¶ mµu hång lµ Aa. - C©u hái nµy buéc häc sinh ph¶i suy nghÜ vµ rót ra ®îc 2 cÆp gen nµy ph¶i n»m trªn Bíc 2. Em h·y x¸c ®Þnh tØ lÖ ph©n li kiÓu h×nh ë F2 ? 2 cÆp NST t¬ng ®ång kh¸c nhau th× míi h×nh thµnh 4 lo¹i giao tö cã tØ lÖ b»ng nhau. Hs 2: Qu¶ ®á : Qu¶ mµu hång : Qu¶ tr¾ng = 102 : 207 : 99 ViÖc h×nh thµnh 4 lo¹i giao tö nµy chÝnh lµ do sù ph©n li ®éc lËp vµ tæ hîp tù do cña c¸c  1 : 2 : 1 cÆp NST t¬ng ®ång khi c¬ thÓ F1 gi¶m ph©n h×nh thµnh giao tö. Häc sinh hiÓu, n¾m Dùa vµo tØ lÖ ph©n li kiÓu h×nh ë F2 h·y x¸c ®Þnh kiÓu gen cña F1? ®îc vÊn ®Ò nµy chÝnh lµ hiÓu ®îc b¶n chÊt cña quy luËt . Khi ®ã häc sinh dÔ dµng viÕt Hs 3: F1 ph¶i cã kiÓu gen Aa ( qu¶ mµu hång) ®îc c¬ së tÕ bµo häc cña ®Þnh luËt b»ng s¬ ®å lai. H·y x¸c ®Þnh kiÓu gen cña P - Nªu c¬ së tÕ bµo häc cña ®Þnh luËt ph©n li ®éc lËp cña c¸c cÆp tÝnh tr¹ng? Hs 4: V× F1 ®ång tÝnh vÒ qu¶ mµu hång nªn P ph¶i cã kiÓu h×nh qu¶ ®á (AA) vµ qu¶ Hs: Sù ph©n li ®éc lËp cña c¸c cÆp tÝnh tr¹ng lµ do sù ph©n li ®éc lËp vµ tæ hîp tù do cña tr¾ng (aa) c¸c cÆp NST t¬ng ®ång trong gi¶m ph©n vµ thô tinh dÉn ®Õn sù ph©n li ®éc lËp vµ tæ H·y viÕt s¬ ®å lai minh ho¹? hîp tù do cña c¸c cÆp gen t¬ng øng. Hs 5. Gi¸o viªn: Cho häc sinh rót ra tØ lÖ kiÓu gen, kiÓu h×nh ë F2 sau khi viÕt s¬ ®å lai. P: AA x aa Cho häc sinh nhËn xÐt mèi liªn quan gi÷a lai 1 cÆp tÝnh tr¹ng, 2 cÆp tÝnh tr¹ng, 3 cÆp Qu¶ ®á Qu¶ tr¾ng tÝnh tr¹ng vµ nhiÒu cÆp tÝnh tr¹ng ®Ó x¸c ®Þnh c«ng thøc tæng qu¸t vÒ: G: A a F1: Aa ( 100% qu¶ mµu hång ) F1 x F1: Aa x Aa 11 12
D  ABCD + Sè lîng c¸c lo¹i giao tö + Sè tæ hîp c¸c lo¹i giao tö + Sè lîng c¸c lo¹i kiÓu h×nh víi a cÆp tÝnh tr¹ng vµ víi a cÆp gen dÞ hîp. C d  ABCd + TØ lÖ ph©n li kiÓu h×nh + Sè lîng c¸c lo¹i kiÓu gen B D  ABcD + TØ lÖ ph©n li kiÓu gen c A d  ABcd Sè cÆp Sè lo¹i Sè tæ hîp Sè lîng TØ lÖ ph©n Sè lîng TØ lÖ ph©n li gen dÞ giao tö ®êi con c¸c lo¹i li kiÓu kiÓu gen kiÓu gen hîp kiÓu h×nh h×nh C D  AbCD 1 2¹ 4¹ 2¹ ( 3 + 1) ¹ 3¹ (1 + 2 + 1)¹ 2 2 4 2 ( 3 + 1) 3 ( 1 + 2 + 1) d  AbCb 3 2 4 2 (3+1) 3 ( 1 + 2 + 1) b . .. .. .. . D  AbcD . .. .. . .. c a 2ª 4ª 2ª (3 + 1)ª 3ª ( 1 + 2 + 1)ª d  Abcd ë phÇn bµi tËp x¸c ®Þnh vÒ tØ lÖ kiÓu h×nh, kiÓu gen, sè lo¹i giao tö, gi¸o viªn híng dÉn häc sinh viÕt theo s¬ ®å c©y. VÝ dô: H·y x¸c ®Þnh c¸c lo¹i giao tö trong phÐp lai sau: Aa Bb Cc Dd x Aa Bb Cc Dd §Çu tiªn gi¸o viªn híng dÉn häc sinh: D  aBCD + X¸c ®Þnh sè cÆp gen dÞ hîp cña bè, mÑ. + X¸c ®Þnh sè lo¹i giao tö cña bè, mÑ. C d  aBCd ë vÝ dô trªn cã 4 cÆp gen dÞ hîp vµ tæng sè lo¹i giao tö ë mçi bªn bè, mÑ lµ 2 4 = 16 TiÕp theo lµ viÕt s¬ ®å c©y: D  aBcD B c a d  aBcd D  abCD C d  abCd b D  abcD c d abcd 13 14
Nh vËy b»ng c¸ch vÏ s¬ ®å c©y, häc sinh dÔ dµng x¸c ®Þnh ®îc mçi bªn c¬ thÓ bè - G F1: ¼ AB ; ¼ Ab ; ¼ aB ; ¼ ab ¼ AB ; ¼ Ab ; ¼ aB ; ¼ ab mÑ sÏ cho 16 lo¹i giao tö lµ: ABCD, ABCd, AbcD, ABcd, AbCD, AbCd, AbcD, Abcd, aBCD, aBCd, aBcD, aBcd, abCD, abCd, abcD, abcd, trong thêi gian ng¾n nhÊt mµ F2: 1/16 AABB kh«ng bÞ nhÇm lÉn 2/16 AABb 9/16 qu¶ ®á, trßn T¬ng tù nh ë phÐp lai mét cÆp tÝnh tr¹ng, ë phÐp lai 2 cÆp tÝnh tr¹ng, gi¸o viªn còng 2/16 AaBB ph©n chia thµnh c¸c d¹ng bµi tËp vµ ®a ph¬ng ph¸p gi¶i cho tõng d¹ng, th«ng qua c¸c 4/16 AaBb vÝ dô cô thÓ häc sinh sÏ ®îc luyÖn tËp kÜ n¨ng gi¶i to¸n. a. D¹ng 1: Bµi to¸n thuËn 1/16 AAbb Gi¶ thiÕt cho biÕt kiÓu h×nh cña P. X¸c ®Þnh kiÓu gen vµ kiÓu h×nh cña ®êi con? 2/16 Aabb 3/16 qu¶ ®á, dµi Ph¬ng ph¸p gi¶i: Bíc 1. X¸c ®Þnh t¬ng quan tréi lÆn ë tõng tÝnh tr¹ng. 1/16 aaBB Bíc 2. Quy íc gen. 2/16 aaBb 3/16 qu¶ vµng, trßn Bíc 3. X¸c ®Þnh kiÓu gen cña P. Bíc 4. ViÕt s¬ ®å lai ®Ó x¸c ®Þnh kiÓu gen vµ kiÓu h×nh ë ®êi con. 1/16 aabb : 1/16 qu¶ vµng, dµi. VÝ dô: Cho lai 2 gièng cµ chua thuÇn chñng qu¶ ®á – trßn víi qu¶ vµng - dµi. D¹ng 2. Bµi to¸n nghÞch F1 thu ®îc 100% cµ chua qu¶ ®á – trßn. Khi cho 2 thø cµ chua F1 lai víi nhau, h·y Gi¶ thiÕt cho biÕt kÕt qu¶ lai á ®êi con, x¸c ®Þnh kiÓu gen vµ kiÓu h×nh cña P. x¸c ®Þnh tØ lÖ kiÓu gen, kiÓu h×nh ë F2. ViÕt s¬ ®å lai minh ho¹ cho c¸c phÐp lai trªn! Ph¬ng ph¸p gi¶i. Gi¶i. Bíc 1: X¸c ®Þnh t¬ng quan tréi lÆn Gi¸o viªn híng dÉn häc sinh gi¶i bµi to¸n theo tõng bíc b»ng hÖ thèng c©u hái dÉn Bíc 2: Quy íc gen d¾t. Bíc 3: XÐt tØ lÖ ph©n li kiÓu h×nh ë ®êi con trªn tõng tÝnh tr¹ng ®Ó suy ra kiÓu gen cña Bíc 1: Dùa vµo kÕt qu¶ ë F1, em h·y x¸c ®Þnh mèi t¬ng quan tréi lÆn vÒ cÆp tÝnh bè, mÑ. tr¹ng , mµu s¾c qu¶ vµ h×nh d¹ng qu¶. Bíc 4: X¸c ®Þnh kiÓu gen cña bè mÑ Hs 1. Theo ®Þnh luËt ®ång tÝnh cña Men §en, tÝnh tr¹ng qu¶ ®á lµ tréi hoµn toµn so víi Bíc 5: ViÕt s¬ ®å lai ®Ó x¸c ®Þnh kiÓu gen vµ kiÓu h×nh ë ®êi con. tÝnh tr¹ng qu¶ vµng, qu¶ trßn lµ tréi hoµn toµn so víi qu¶ dµi. VÝ dô: ë lóa tÝnh tr¹ng th©n cao lµ tréi hoµn toµn so víi th©n thÊp, h¹t dµi lµ tréi hoµn Bíc 2: Dùa vµo mèi t¬ng quan tréi lÆn cña c¸c cÆp tÝnh tr¹ng ë trªn, em h·y quy íc toµn so víi h¹t trßn. Trong mét sè phÐp lai ë F1, ngêi ta thu ®îc kÕt qu¶ nh sau: gen. ë phÐp lai 1: Hs 2: Gen A: Qu¶ ®á 75% c©y lóa th©n cao, h¹t trßn Gen a: Qu¶ vµng 25% c©y lóa th©n thÊp, h¹t trßn. Gen B: Qu¶ trßn ë phÐp lai 2: Gen b: Qu¶ dµi 75% c©y lóa th©n thÊp, h¹t dµi Bíc 3: H·y x¸c ®Þnh kiÓu gen cña P 25% c©y lóa th©n thÊp, h¹t trßn. Hs 3: Do P thuÇn chñng nªn. Cho biÕt c¸c gen quy ®Þnh c¸c tÝnh tr¹ng ®ang xÐt n»m trªn c¸c NST kh¸c nhau. H·y Qu¶ ®á, trßn cã kiÓu gen: AABB x¸c ®Þnh kiÓu gen cña P vµ F1. Qu¶ vµng, dµi cã kiÓu gen aabb. Gi¶i. Bíc 4. H·y viÕt s¬ ®å lai minh ho¹ cho phÐp lai trªn. Bíc 1: Theo gi¶ thiÕt, ta quy íc gen nh thÕ nµo? Hs 4. Hs 1. Gen A: Th©n thÊp P: qu¶ ®á, trßn x qu¶ vµng, dµi Gen a: Th©n thÊp AABB aabb Gen B: H¹t dµi G: AB ab Gen b: H¹t trßn. F1: AaBb ( qu¶ ®á, trßn) Bíc 2: H·y x¸c ®Þnh tØ lÖ ph©n li kiÓu h×nh cña tõng phÐp lai. F1 x F1: qu¶ ®á, trßn x qu¶ ®á, trßn AaBb AaBb 15 16
Hs 2. PhÐp lai 1: H·y x¸c ®Þnh tØ lÖ ph©n li kiÓu h×nh cña c¸c cÆp tÝnh tr¹ng trong c©y F1 víi 1 thø kh¸c thu ®îc F2 cã tØ lÖ ph©n li vÒ kiÓu h×nh lµ: 3 : 6 : 3 :1 : 2 : 1. H·y phÐp lai 1. biÖn luËn vµ viÕt s¬ ®å lai minh ho¹ tõ P ®Õn F2. * TÝnh tr¹ng kÝch thíc: cao 75 3 Gi¶i. = =  kiÓu gen: Aa x Aa Gi¸o viªn: Yªu cÇu häc sinh ph©n tÝch c¸c d÷ kiÖn cña bµi to¸n, nhËn biÕt d¹ng bµi to¸n ThÊp 25 1 vµ nªu c¸c bíc gi¶i. * TÝnh tr¹ng h×nh d¹ng h¹t: h¹t trßn = 100%  kiÓu gen: bb x bb Bíc 1: X¸c ®Þnh t¬ng quan tréi lÆn? - XÐt c¶ 2 cÆp tÝnh tr¹ng: kiÓu gen cña P lµ: Aabb x Aabb Hs 1. Theo gi¶ thiÕt Pt/c Th©n cao, hoa tr¾ng x th©n thÊp, hoa ®á. Hs 3. PhÐp lai 2: H·y x¸c ®Þnh tØ lÖ ph©n li kiÓu h×nh cña c¸c cÆp tÝnh tr¹ng trong phÐp F1: 100% th©n cao, hoa hång. lai 2 ? Do ®ã th©n cao lµ tréi hoµn toµn so víi th©n thÊp, tÝnh tr¹ng mµu s¾c di truyÒn trung * TÝnh tr¹ng kÝch thíc: Th©n thÊp = 100%  kiÓu gen cña P: aa x aa gian. * TÝnh tr¹ng h×nh d¹ng h¹t: h¹t dµi 75 3 Bíc 2. Dùa vµo mèi t¬ng quan tréi lÆn, em h·y quy íc gen ? em cã kÕt luËn g× vÒ vÞ = =  kiÓu gen: Bb x Bb trÝ cña gen trªn NST ? h¹t trßn 25 1 Hs 2. Gen A : Th©n cao  kiÓu gen cña P: aaBb x aaBb Gen a : Th©n thÊp Bíc 3: Dùa vµo tû lÖ ph©n li kiÓu h×nh cña c¸c phÐp lai trªn, h·y x¸c ®Þnh kiÓu gen cña Gen B : Hoa ®á  kiÓu gen BB P? Gen b : hoa tr¾ng  kiÓu gen bb Hs 4. ë phÐp lai 1: Aabb x Aabb  Bb: Hoa mµu hång. ë phÐp lai 2: aaBb x aaBb Mçi gen n»m trªn 1 NST nªn c¸c gen di truyÒn ®éc lËp, hai cÆp tÝnh tr¹ng nµy di Bíc 4: ViÕt s¬ ®å lai minh ho¹ cho 2 phÐp lai trªn. truyÒn theo quy luËt ph©n li ®éc lËp. Hs 5. PhÐp lai 1: Bíc 3. X¸c ®Þnh kiÓu gen cña P ? Hs 3. Th©n cao, hoa tr¾ng: Aabb P Aabb x Aabb Th©n cao, h¹t trßn x Th©n cao, h¹t trßn Th©n thÊp, hoa ®á: aaBB  S¬ ®å lai: P Th©n cao, hoa tr¾ng x Th©n thÊp, hoa ®á G: ½ Ab , ½ ab ½ Ab , ½ ab Aabb aaBB F1: ¼ Aabb : ¼ Aabb : ¼ Aabb : ¼ aabb G: Ab aB 75% th©n cao, h¹t trßn : 25% th©n thÊp, h¹t trßn F1: AaBb ( 100% Th©n cao, hoa mµu hång ) Hs 6. PhÐp lai 2: Bíc 4: X¸c ®Þnh kiÓu gen cña c©y ®em lai víi F1 ? P aaBb x aaBb Hs 4. F2 cã tØ lÖ kiÓu h×nh: 3 : 6 : 3 : 1 : 2 : 1 = 3(1 : 2 : 1) : 1 : 2 : 1 Th©n thÊp, h¹t dµi x Th©n thÊp, h¹t dµi = ( 3 : 1) (1 : 2 : 1) G: ½ aB , ½ ab ½ aB , ½ ab VËy tÝnh tr¹ng h×nh d¹ng th©n ph©n li víi tØ lÖ 3 : 1 F1: ¼ aaBB : ¼ aaBb : ¼ aaBb : ¼ aabb  kiÓu gen F1: Bb x Bb. 75% th©n thÊp, h¹t dµi : 25% th©n cao, h¹t dµi. VËy kiÓu gen ®em lai víi c©y F1 lµ: AaBb. Bíc 5: ViÕt s¬ ®å lai ? F1 ®em lai víi c©y th©n cao, hoa mµu hång. D¹ng 3: Bµi tËp kÕt hîp gi÷a hiÖn tîng tréi hoµn toµn vµ hiÖn tîng tréi kh«ng F1: Th©n cao, hoa mµu hång x Th©n cao, hoa mµu hång hoµn toµn trong phÐp lai 2 cÆp tÝnh tr¹ng. AaBb AaBb G: ¼ AB , ¼ aB , ¼Ab , ¼ ab ¼ AB , ¼ Ab , ¼ aB , ¼ ab §Ó gi¶i ®îc d¹ng bµi tËp nµy, häc sinh ph¶i kÕt hîp nhuÇn nhuyÔn c¸c c¸ch gi¶i mµ gi¸o viªn ®· giíi thiÖu. 1/16 AABB VÝ dô: ë 1 loµi thùc vËt, tiÕn hµnh lai 2 thø gièng c©y thuÇn chñng: C©y th©n cao, hoa F2: 2/16 AaBB 3/16 Th©n cao, hoa ®á. tr¾ng víi c©y th©n thÊp, hoa ®á thu ®îc ®ång lo¹t c©y th©n cao, hoa mµu hång. §em lai 17 18
2/16 AaBb 6/16 Th©n cao, hoa mµu hång tõ ®ã øng dông ®Ó gi¶i ®îc c¸c d¹ng bµi tËp vÒ lai 1 cÆp tÝnh tr¹ng vµ lai nhiÒu cÆp tÝnh 4/16 AaBb tr¹ng mµ sÏ giµnh thêi gian ®Ó tËp trung vµo khai th¸c, më réng, ®µo s©u c¸c kiÕn thøc träng t©m, ph¸t huy tèi ®a ®îc tÝnh tÝch cùc, chñ ®éng s¸ng t¹o trong häc tËp cña c¸c 1 /16 Aabb 3/16 Th©n cao, hoa tr¾ng em. 2/16 Aabb 1/16 aaBB : 1/16 Th©n thÊp, hoa ®á 2/16 aaBb : 2/16 Th©n thÊp, hoa mµu hång 1/16 aabb : 1/16 Th©n thÊp, hoa tr¾ng Nh vËy, b»ng viÖc tæ chøc thùc hiÖn “ Bµi to¸n nhËn thøc” th«ng qua nh÷ng ho¹t ®éng tÝch cùc cña häc sinh trong viÖc gi¶i c¸c d¹ng bµi tËp x¸c ®Þnh kiÓu gen, kiÓu h×nh vµ viÕt s¬ ®å lai trong lai mét cÆp tÝnh tr¹ng vµ 2 cÆp tÝnh tr¹ng, gi¸o viªn chØ cã vai trß dÉn d¾t, trî gióp th«ng qua viÖc thay ®æi c¸c d÷ kiÖn cña bµi to¸n, b»ng c¸c c©u hái gîi më nh»m gióp häc sinh tù kh¸i qu¸t ra c¸c kh¸i niÖm, c¸c quy luËt vµ mèi liªn hÖ gi÷a c¸c quy luËt di truyÒn. “Bµi to¸n nhËn thøc” ë ®©y ®îc cÊu thµnh tõ c¸c phÐp lai mét cÆp tÝnh tr¹ng hay nhiÒu cÆp tÝnh tr¹ng, dùa trªn ph¬ng ph¸p ph©n tÝch c¸c thÕ hÖ lai. Mçi “bµi to¸n nhËn thøc” ®Òu t¹o nªn mét t×nh huèng cã vÊn ®Ò. Nhê ®ã sù tÝch cùc ho¸ trong ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh ®îc ph¸t huy vµ chÊt lîng lÜnh héi tri thøc vÒ c¸c quy luËt di truyÒn ®îc n©ng cao. III. KÕt qu¶ cña viÖc ¸p dông ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y trªn. Qua thùc tÕ gi¶ng d¹y, t«i thÊy: Tríc ®©y, khi sö dông ph¬ng ph¸p d¹y häc truyÒn thèng víi c¸c bµi gi¶ng cã kiÕn thøc trõu tîng nh c¸c bµi trong quy luËt di truyÒn Men §en, häc sinh kh«ng cã høng thó häc tËp, tØ lÖ häc sinh n¾m ®îc bµi rÊt thÊp, nhÊt lµ c¸c líp A3( líp ®¹i trµ), cßn ®èi víi c¸c em tham gia båi dìng Häc sinh giái th× kÕt qu¶ thêng kh«ng cao. Tõ khi chuyÓn sang sö dông ph¬ng ph¸p gi¶i bµi tËp b»ng c¸ch ph©n lo¹i theo tõng d¹ng th× c¸c em ®· høng thó, say mª vµ bÞ cuèn hót qua tõng bµi to¸n gi¶i. Tõ chç nhiÒu em ghÐt häc m«n Sinh häc nay ®· trë thµnh nh÷ng häc sinh rÊt ham mª häc Sinh häc, c¸c em hµo høng tham gia mäi tiÕt häc, v× thÕ hiÖu qu¶ giê d¹y kh«ng ngõng ®îc n©ng lªn. §Æc biÖt lµ ®· h×nh thµnh mét c©u l¹c bé yªu m«n Sinh häc, c¸c em ®· tiÕn hµnh ghÐp cµnh vµ cho thô phÊn gi÷a c¸c gièng Ng« kh¸c nhau, ®· thu ®îc nh÷ng kÕt qu¶ nhÊt ®Þnh. Tõ ®ã ®· tho¶ m·n sù tß mß cña c¸c em khi thÊy trong vên ngoµi hoa hång ®á, cßn thÊy xuÊt hiÖn c¸c b«ng hoa mµu hång, mµu tr¾ng, trong bÇy gµ ngoµi c¸c con mµu l«ng n©u, cßn cã l«ng ®en vµ l«ng vµng. Trong viÖc båi dìng häc sinh giái khi gi¶ng d¹y ë chuyªn ®Ò nµy, gi¸o viªn kh«ng ph¶i mÊt nhiÒu thêi gian ®Ó “gi¶ng gi¶i” cho c¸c em hiÓu vÒ néi dung cña ®Þnh luËt vµ 19 20