Gia đình Việt Nam trên con đường công nghiệp hóa và hiện đại hóa - Vũ Khiêu

X· héi häc sè 4(72), 2000 5<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> gia ®×nh viÖt nam trªn con ®−êng<br /> c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa<br /> <br /> <br /> Vò Khiªu<br /> <br /> <br /> NghÞ quyÕt Héi nghÞ Trung −¬ng lÇn thø 5 võa qua ®· ®Æt vÊn ®Ò gia ®×nh ë mét tÇm<br /> quan träng trong sù nghiÖp x©y dùng v¨n hãa vµ ph¸t triÓn vÒ mäi mÆt cña ®Êt n−íc. VÊn ®Ò<br /> ®Æt ra lµ ph¶i t¹o ra ®êi sèng lµnh m¹nh ë c¸c ®¬n vÞ c¬ së, ®Çu tiªn lµ gia ®×nh, gi÷ g×n vµ<br /> ph¸t huy nh÷ng ®¹o ®øc tèt ®Ñp cña gia ®×nh ViÖt Nam, coi träng x©y dùng gia ®×nh v¨n hãa<br /> vµ x©y dùng mèi quan hÖ kh¨ng khÝt gi÷a gia ®×nh, nhµ tr−êng vµ x· héi.<br /> GÇn ®©y, gia ®×nh kh«ng chØ næi lªn nh− mét vÊn ®Ò quan träng vµ cÊp thiÕt cña riªng<br /> ViÖt Nam mµ cßn lµ vÊn ®Ò ®ang ®−îc ®Æt ra víi c¸c d©n téc trªn toµn thÕ giíi.<br /> Loµi ng−êi ®· tõ gi· thÕ kû XX ®Ó b−íc vµo thÕ kû XXI. VÊn ®Ò gia ®×nh ngµy cµng trë<br /> nªn phong phó, ®a d¹ng vµ phøc t¹p. ë mäi n¬i, mäi lóc, gia ®×nh ®Òu chøng tá søc m¹nh cña<br /> nã. Nã cã thÓ x©y dùng vµ còng cã thÓ ph¸ ho¹i. Nã ®em l¹i h¹nh phóc cho con ng−êi còng<br /> nh− gieo r¾c nh÷ng ®iÒu bÊt h¹nh. Kh«ng lóc nµo b»ng lóc nµy, vÊn ®Ò gia ®×nh ®−îc ®Æt ra<br /> víi mét ý nghÜa phæ qu¸t ë c¶ ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y. Nã kh«ng chØ mang tÝnh cÊp thiÕt<br /> cña hiÖn t¹i mµ cßn g¾n liÒn víi qu¸ khø vµ gãp phÇn quyÕt ®Þnh ®èi víi t−¬ng lai.<br /> LÞch sö c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa cña c¸c d©n téc ®Òu g¾n liÒn víi nh÷ng biÕn<br /> ®æi s©u s¾c cña gia ®×nh, ®Òu chÞu sù t¸c ®éng k×m h·m hay thóc ®Èy, tiÕn bé hay b¶o thñ<br /> cña gia ®×nh.<br /> Sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa ë c¸c n−íc ph−¬ng<br /> T©y tr−íc ®©y ®· nhanh chãng xãa bá nh÷ng nÒn nÕp cæ truyÒn trong x· héi trung ®¹i,<br /> nh÷ng tËp qu¸n lçi thêi, nh÷ng hiÖn t−îng ph¶n nh©n v¨n trong ®êi sèng gia ®×nh. ViÖc<br /> nµy thùc tÕ ®· gãp phÇn thóc ®Èy sù ph¸t triÓn ®i lªn cña x· héi c«ng nghiÖp hãa vµ<br /> hiÖn ®¹i hãa. Sù tho¸t ly ®êi sèng gia ®×nh míi ®Çu thùc sù lµ mét hiÖn t−îng gi¶i<br /> phãng cho c¸ nh©n ®· dÇn dÇn trë thµnh mét sù nghÌo nµn trong ®êi sèng tinh thÇn, sù<br /> thiÕu thèn vÒ t×nh c¶m, sù c« ®¬n, tÎ nh¹t trong cuéc ®êi. Trong t×nh h×nh nµy, vÊn ®Ò<br /> gia ®×nh nhiÒu lóc ®· ®−îc ®Æt ra nh− mét sù luyÕn tiÕc ®èi víi qu¸ khø, mét nhu cÇu<br /> trong cuéc sèng hiÖn ®¹i.<br /> ë mét sè n−íc ph−¬ng §«ng, c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa l¹i diÔn ra víi nhiÒu<br /> nÐt kh¸c biÖt so víi ph−¬ng T©y. Gia ®×nh cò víi nh÷ng quy t¾c cæ truyÒn, víi quan hÖ g¾n bã<br /> gi÷a c¸c thµnh viªn, víi trËt tù trªn d−íi, víi sù phôc tïng ®èi víi ng−êi gia tr−ëng ®· ®−îc<br /> duy tr× vµ vËn dông nh− mét nh©n tè tÝch cùc trong c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa. Nh−ng<br /> ph¶i ch¨ng kiÓu gia ®×nh nµy cã thÓ tån t¹i m·i víi thêi gian, ph¶i ch¨ng m©u thuÉn gi÷a míi<br /> vµ cò, gi÷a sù lçi thêi cña qu¸ khø vµ sù ®ßi hái cña t−¬ng lai sÏ tr¸nh khái ®−îc mét sù bïng<br /> næ s©u s¾c vµ m¹nh mÏ.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 6 Gia ®×nh ViÖt Nam trªn con ®−êng c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa<br /> <br /> ViÖt Nam lµ mét n−íc chËm tiÕn ®ang ®i vµo c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa víi ®Çy rÉy<br /> nh÷ng khã kh¨n. Tuy nhiªn ViÖt Nam còng cã nh÷ng thuËn lîi to lín lµ víi sù nç lùc vµ s¸ng t¹o,<br /> ViÖt Nam cã thÓ tr¸nh ®−îc nh÷ng sai lÇm cña ng−êi ®i tr−íc vµ xö lý vÊn ®Ò gia ®×nh mét c¸ch<br /> khoa häc, hîp lý, ph¸t huy ®−îc truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc, g¹t bá ®−îc nh÷ng nh©n tè l¹c<br /> hËu ®Ó gia ®×nh ViÖt Nam trë thµnh nh©n tè tÝch cùc cho c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa võa thÓ<br /> hiÖn b¶n s¾c v¨n hãa cña d©n téc, võa phï hîp víi xu h−íng tiÕn bé cña nh©n lo¹i.<br /> Gia ®×nh ViÖt Nam lµ mét vÊn ®Ò khoa häc. B−íc ®Çu chØ nªn tËp trung vµo mét sè<br /> vÊn ®Ò c¬ b¶n vµ cÊp thiÕt chung quanh mèi quan hÖ gi÷a gia ®×nh vµ v¨n hãa.<br /> Tr−íc hÕt, cÇn nhËn ®Þnh vµ kh¸i qu¸t l¹i toµn bé thùc tr¹ng, diÔn biÕn, quan ®iÓm<br /> vµ gi¶i ph¸p chung quanh vÊn ®Ò gia ®×nh vµ v¨n hãa trong ph¹m vi d©n téc vµ nh©n lo¹i<br /> h«m nay. CÇn ph©n tÝch vµ so s¸nh ®Æc ®iÓm h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña gia ®×nh trong lÞch<br /> sö ph−¬ng §«ng, ph−¬ng T©y vµ ë ViÖt Nam.<br /> Cuèi cïng, ®¸nh gi¸ ®óng thùc tr¹ng vÒ gia ®×nh ViÖt Nam trong qu¸ tr×nh c«ng<br /> nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc ta hiÖn nay. Tõ ®ã nªu lªn ®−îc nh÷ng ®iÓm ®Æc thï cña<br /> gia ®×nh ViÖt Nam tõ trong qu¸ khø l©u ®êi ®Õn t×nh h×nh vµ nhiÖm vô cña gia ®×nh ViÖt<br /> Nam h«m nay vµ ngµy mai.<br /> T«i xin cã mét vµi ý kiÕn vÒ ba vÊn ®Ò sau ®©y:<br /> 1. Nh÷ng vÊn ®Ò gia ®×nh ®ang ®−îc ®Æt ra hiÖn nay ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y.<br /> 2. VÊn ®Ò khai th¸c truyÒn thèng gia ®×nh ë c¸c n−íc ph−¬ng §«ng<br /> 3. Nh÷ng vÊn ®Ò cña gia ®×nh ë ViÖt Nam h«m nay vµ mai sau.<br /> A. Gia ®×nh ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y<br /> ë ph−¬ng T©y gÇn ®©y, vÒ mÆt khoa häc cã nh÷ng ph¸t hiÖn míi, t×m tßi míi t¸c ®éng<br /> thªm ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò gia ®×nh. D©n téc häc nªu lªn tÝnh phæ biÕn cña cÊu tróc cæ truyÒn vÒ<br /> d©n téc. T©m sinh lý ®i s©u vµo vÊn ®Ò tÝnh dôc. Nh÷ng ý kiÕn vµ nh÷ng kÕt luËn khoa häc tõ<br /> nh÷ng c¸ch tiÕp cËn nãi trªn còng ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn nhËn thøc vÒ ®Æc ®iÓm vµ nh÷ng<br /> biÕn ®æi trong quan hÖ gia ®×nh.<br /> Trong c¸c n−íc ph−¬ng T©y, qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, ®« thÞ hãa ®· ®em l¹i nhiÒu<br /> hËu qu¶ c¶ tÝch cùc vµ tiªu cùc trong sù biÕn ®æi c¸c mÆt: tÝnh chÊt gia ®×nh, c¬ cÊu gia ®×nh<br /> vµ sinh ho¹t gia ®×nh.<br /> Nh÷ng quan hÖ míi vÒ mÆt tÝnh dôc do t¸c ®éng cña sù ®æi míi vµ sù t¨ng tr−ëng cña<br /> nÒn v¨n minh còng ®· vÊp ph¶i nhiÒu ph¶n øng vÒ mÆt t©m lý x· héi. Tuy nhiªn, nh÷ng<br /> ph¶n øng nµy vÉn kh«ng ng¨n chÆn næi sù h×nh thµnh nh÷ng nh©n tè míi cña ®êi sèng x· héi<br /> vµ t¸c ®éng cña nã ®Õn nh÷ng quan hÖ gia ®×nh, cïng c¬ cÊu h«n nh©n vµ quan hÖ nam n÷.<br /> T×nh h×nh trªn ®ang ®ßi hái mét c¸ch nh×n nhËn míi vÒ gia ®×nh tr−íc hÕt lµ vÒ quan hÖ th©n<br /> téc vµ quan hÖ vî chång.<br /> Chóng ta ®Òu biÕt r»ng, x· héi t− b¶n ®· dÉn ®Õn nh÷ng biÕn ®æi trong gia ®×nh ë<br /> hai ®Æc ®iÓm sau ®©y: Sù thu hÑp cña c¬ cÊu gia ®×nh chØ cßn l¹i cÆp vî chång vµ con c¸i<br /> cña hä vµ sù c¾t ®øt mèi quan hÖ cña con ng−êi víi ruéng ®Êt, víi m¶nh ®Êt mµ trong ®ã<br /> gia ®×nh sinh sèng.<br /> Ngµy x−a ë ph−¬ng T©y, ®¹i gia ®×nh truyÒn thèng víi t«n ti trËt tù còng lµ mÉu mùc<br /> vµ chuÈn mùc cña x· héi. D−íi uy quyÒn cña ng−êi gia tr−ëng, gia ®×nh truyÒn thèng ®· quy<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Vò Khiªu 7<br /> <br /> tô c¸c con c¸i ®· cã chång, cã vî cïng víi con ch¸u hä. §iÒu ®−îc nhÊn m¹nh trong hoµn c¶nh<br /> gia ®×nh nµy lµ vÊn ®Ò dßng dâi, vÊn ®Ò chuyÓn giao tµi s¶n vËt chÊt vµ tinh thÇn, chuyÓn<br /> giao truyÒn thèng, chuyÓn giao nh÷ng gi¸ trÞ tõng tån t¹i trong qu¸ khø.<br /> Ngµy nay th× kh¸c. Ngµy nay trong gia ®×nh thu hÑp, hai vî chång cïng víi con c¸i chØ<br /> nghÜ ®Õn t−¬ng lai cña hä vµ hä tù lµm ra lÞch sö cña hä. Trong c¸i gia ®×nh gäi lµ gia ®×nh h¹t<br /> nh©n nµy, nh÷ng quan hÖ vÒ dßng m¸u, ngµy cµng nh−êng chç cho mèi quan hÖ vÒ t×nh yªu.<br /> Gia ®×nh truyÒn thèng n¬i chøa ®ùng nh÷ng gi¸ trÞ qu¸ khø cña gia ®×nh, n¬i thiªng<br /> liªng mµ ë ®ã cñng cè vµ t¸i hiÖn mèi quan hÖ th©n téc th× ®· dÇn dÇn bÞ chäc thñng trong<br /> m¹ng l−íi ®« thÞ hãa.<br /> Víi sù biÕn ®éng th−êng xuyªn cña x· héi hiÖn ®¹i, sù phô thuéc cña cÆp vî chång<br /> vµo qu¸ khø ngµy cµng gi¶m bít. Hä Ýt nghÜ tíi ng«i nhµ thêi th¬ Êu, n¬i hä ®· sèng víi cha<br /> mÑ cña hä. Ngµy nay, hä chØ mong −íc x©y dùng ®−îc mét ng«i nhµ phï hîp víi hä trong mét<br /> n¬i mµ hä lùa chän lÊy.<br /> Tuy nhiªn, trong x· héi t− b¶n, nhiÒu gia ®×nh vÉn cßn chÞu ¶nh h−ëng cña nh÷ng<br /> thø gia ®×nh kiÓu gia tr−ëng. Gia ®×nh gia tr−ëng vèn phï hîp víi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cò,<br /> chñ yÕu lµ n«ng nghiÖp vµ thñ c«ng nghiÖp. Còng cã thÓ gäi ®ã lµ gia ®×nh kiÓu n«ng nghiÖp.<br /> V× sao hiÖn nay trong x· héi t− b¶n còng cßn nhiÒu ng−êi muèn duy tr× gia ®×nh kiÓu Êy? V×<br /> sao cßn cã nhiÒu nhµ x· héi häc vµ triÕt häc, tr−íc sù khñng ho¶ng cña gia ®×nh hiÖn nay, l¹i<br /> quay trë vÒ luyÕn tiÕc gia ®×nh kiÓu Êy? ë hä qu¸ khø chuyÓn thµnh hÖ t− t−ëng, mèi liªn hÖ<br /> cña gia ®×nh g¾n bã víi së h÷u ruéng ®Êt ®−îc chuyÓn hãa thµnh mèi liªn hÖ cña gia ®×nh g¾n<br /> víi së h÷u t− b¶n. §èi víi hä, c¬ cÊu gia ®×nh kiÓu gia ®×nh thêi phong kiÕn vÉn ®−îc coi nh−<br /> nh÷ng gia ®×nh lý t−ëng vµ ®−îc nªu lªn nh− mét chuÈn mùc ®Ñp ®Ï vÒ gia ®×nh.<br /> Nh÷ng nhµ t− t−ëng b¶o thñ nãi trªn lo l¾ng vÒ nguy c¬ diÖt vong cña gia ®×nh cò<br /> ®øng tr−íc nh÷ng sù ®æi míi cã tÝnh chÊt c¸ch m¹ng. Hä ph¶n ®èi vÊn ®Ò ly h«n, coi nhÑ vai<br /> trß c¸ nh©n vµ lîi Ých c¸ nh©n trong gia ®×nh. Nhµ lý luËn næi tiÕng lµ Louis de Bonald coi<br /> kiÓu gia ®×nh cæ truyÒn nh− mét giai ®o¹n cña tiÕn bé x· héi, coi chuÈn mùc cña nã cã ý nghÜa<br /> tuyÖt ®èi bëi ®ã lµ mét chuÈn mùc theo quy luËt tù nhiªn. Theo «ng, ®ã lµ mét kiÓu gia ®×nh<br /> hoµn h¶o vÒ mÆt x· héi, kiÓu gia ®×nh theo ý muèn cña chóa, phï hîp víi tæ chøc Thiªn chóa<br /> gi¸o vÒ ®êi sèng kinh tÕ vµ chÝnh trÞ kiÓu nhµ thê.<br /> §èi víi kiÓu gia ®×nh nµy th× tæ quèc tån t¹i nh− mét gia ®×nh lín, cã t«n ti trËt tù trong<br /> ®ã «ng vua chÝnh lµ ng−êi cha trong gia ®×nh. Ng−êi cha cña tæ quèc còng gièng nh− ng−êi cha<br /> trong gia ®×nh vµ lµ h×nh ¶nh cña ng−êi cha trªn th−îng giíi. QuyÒn hµnh cña gia tr−ëng v× thÕ<br /> ®−îc coi nh− quyÒn hµnh tuyÖt ®èi theo quy luËt tù nhiªn vµ cã ý nghÜa thiªng liªng.<br /> VÒ phÝa giai cÊp t− s¶n, v× sao hä còng muèn gia ®×nh cã tÝnh chÊt b¶o thñ Êy? Giai<br /> cÊp t− s¶n lµ ng−êi chÞu ¶nh h−ëng vµ ®−îc quyÒn lîi nhiÒu nhÊt tõ cuéc c¸ch m¹ng t− s¶n<br /> cña hä nh−ng v× sao nhiÒu ng−êi vÉn cø trung thµnh víi nh÷ng t− t−ëng truyÒn thèng cña gia<br /> ®×nh gia tr−ëng? Bëi v× ë ®©y sù mong muèn duy tr× kiÓu gia ®×nh gia tr−ëng kh«ng chØ v× sù<br /> tån t¹i dai d¼ng cña nh÷ng phong tôc tËp qu¸n cò mµ cßn v× nã g¾n liÒn víi nh÷ng quyÒn lîi<br /> kinh tÕ cña chÝnh giai cÊp t− s¶n.<br /> Duy tr× uy quyÒn tuyÖt ®èi cña ng−êi cha trong gia ®×nh cã nghÜa lµ t¹o ®iÒu kiÖn cho<br /> anh ta dÔ qu¶n trÞ t− b¶n cña anh ta vµ qu¶n trÞ nh÷ng ng−êi lµm c«ng vµ céng t¸c cña anh ta.<br /> Nhµ t− s¶n tù do tuyªn truyÒn r»ng kinh tÕ thÞ tr−êng còng t×m thÊy sù c©n b»ng cña<br /> nã ë trong tù do c¹nh tranh, kinh tÕ thÞ tr−êng tån t¹i víi mét sù hµi hßa tù nhiªn cña nh÷ng<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 8 Gia ®×nh ViÖt Nam trªn con ®−êng c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa<br /> <br /> quyÕt ®Þnh cã tÝnh chÊt quan niÖm vµ ®· ®em l¹i sù thµnh c«ng. Tãm l¹i, hä nghÜ r»ng, ®êi<br /> sèng kinh tÕ vµ x· héi còng ®−îc qu¶n lý b»ng nh÷ng quy luËt tù nhiªn vµ hä cho r»ng vi<br /> ph¹m nh÷ng chuÈn mùc Êy sÏ g©y nh÷ng ¶nh h−ëng cã thÓ nguy hiÓm ®èi víi trËt tù x· héi.<br /> T− t−ëng b¶o thñ nãi trªn vÒ gia ®×nh ph¶n ¸nh lîi Ých cña ng−êi chñ t− b¶n muèn<br /> duy tr× tÝnh chÊt gia tr−ëng cña gia ®×nh ®Ó phôc vô cho sù qu¶n lý xÝ nghiÖp vµ tµi s¶n cña<br /> hä. Tuy nhiªn, nh÷ng t− t−ëng nµy kh«ng thÓ c−ìng l¹i víi sù tan r· cña gia ®×nh gia tr−ëng<br /> ë ph−¬ng T©y vµ c¶ gia ®×nh t− s¶n ngµy nay. Ph¶i nãi r»ng sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña c«ng<br /> nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y tr−íc ®©y ®· cã mÆt tÝch cùc lµ nhanh<br /> chãng xãa bá nh÷ng nÒn nÕp cæ truyÒn trong thêi phong kiÕn, nh÷ng tËp qu¸n lçi thêi, nh÷ng<br /> hiÖn t−îng ph¶n nh©n v¨n trong ®êi sèng gia ®×nh. ViÖc nµy thùc tÕ ®· gãp phÇn thóc ®Èy sù<br /> ph¸t triÓn ®i lªn cña x· héi c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa, nã còng t¹o ®iÒu kiÖn cho nh÷ng<br /> thÕ hÖ con c¸i trong gia ®×nh tho¸t khái sù gß bã cña cha mÑ ®Ó quan hÖ gi÷a cha mÑ vµ con<br /> c¸i mang tÝnh chÊt b×nh ®¼ng vµ d©n chñ h¬n. V× thÕ, ý nghÜ muèn quay trë vÒ gia ®×nh kiÓu<br /> cò cña ph−¬ng T©y chØ lµ mét ¶o t−ëng mµ th«i. Sau ®©y cÇn t×m hiÓu v× sao c¸i ¶o t−ëng nµy<br /> ë ph−¬ng T©y l¹i lµ mét hiÖn thùc ë ph−¬ng §«ng?<br /> Gia ®×nh ph−¬ng T©y tr−íc xu h−íng tan r· ngµy cµng trë thµnh mét vÊn ®Ò bµn c·i.<br /> Lµm thÕ nµo ®Ó cøu ch÷a ®−îc t×nh tr¹ng gia ®×nh hiÖn nay? Bu«ng tr«i cho sù xuèng dèc cña<br /> gia ®×nh vµ quay trë l¹i kiÓu gia ®×nh thêi x−a trong sù khñng ho¶ng cña gia ®×nh ph−¬ng<br /> T©y? NhiÒu häc gi¶ ®· t×m ®Õn ph−¬ng §«ng, ca ngîi sù æn ®Þnh cña gia ®×nh ph−¬ng §«ng vµ<br /> nh÷ng nh©n tè tÝch cùc cña gia ®×nh ph−¬ng §«ng trong thêi kú c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i<br /> hãa. Ph¶i ch¨ng ®©y chÝnh l¹i lµ mét ¶o t−ëng n÷a cña mét sè nhµ häc gi¶ ph−¬ng T©y?<br /> B. Gia ®×nh ë c¸c n−íc ph−¬ng §«ng<br /> ë mét sè n−íc ph−¬ng §«ng, c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa l¹i diÔn ra víi nhiÒu<br /> nÐt kh¸c biÖt so víi ph−¬ng T©y.<br /> Chóng ta cÇn t×m hiÓu v× sao mµ ë c¸c n−íc ph−¬ng §«ng gia ®×nh ®· trë thµnh mét<br /> tæ chøc céng ®ång huyÕt téc rÊt chÆt chÏ ®−îc cñng cè tõ mäi phÝa: tõ c¸c thµnh viªn trong gia<br /> ®×nh, tõ c¸c quy t¾c cña nhµ n−íc, tõ hÖ t− t−ëng triÕt häc, ®¹o ®øc, t«n gi¸o vµ ®−îc duy tr×<br /> qua phong tôc tËp qu¸n vµ d− luËn x· héi.<br /> Quan niÖm vÒ gia ®×nh, c¬ cÊu gia ®×nh vµ sinh ho¹t gia ®×nh ë ph−¬ng §«ng ®· cã<br /> nh÷ng mÆt nµo lµ tÝch cùc, mÆt nµo lµ tiªu cùc trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña c¶ x· héi vµ cña<br /> mçi con ng−êi?<br /> NÕu c¸c nhµ khoa häc ph−¬ng T©y ®· nhÊn m¹nh tÝnh chÊt n«ng nghiÖp cña gia ®×nh<br /> kiÓu cò th× ë ph−¬ng §«ng tÝnh chÊt n«ng nghiÖp nµy l¹i cßn s©u s¾c h¬n vµ kÐo dµi suèt mÊy<br /> ngµn n¨m cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸, võa lµ s¶n phÈm l¹i võa lµ nh©n tè cñng cè vµ<br /> kÐo dµi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt Êy.<br /> Còng nh− ë ph−¬ng T©y, quan hÖ gia ®×nh ph−¬ng §«ng ®−îc c¸c häc thuyÕt triÕt<br /> häc vµ trµo l−u t«n gi¸o coi nh− lµ mét tÊt yÕu, mét quy luËt tù nhiªn. Giai cÊp phong kiÕn<br /> ph−¬ng §«ng ®· lîi dông nh÷ng mèi quan hÖ ®ã, quan hÖ gi÷a uy quyÒn tuyÖt ®èi cña<br /> ng−êi gia tr−ëng víi sù phôc tïng tuyÖt ®èi tõ phÝa vî con cña hä. Ng−êi gia tr−ëng lµ chñ<br /> gia ®×nh vµ «ng vua lµ chñ ®Êt n−íc. NÕu nh− con c¸i phôc tïng tuyÖt ®èi ng−êi gia tr−ëng<br /> th× toµn thÓ nh©n d©n ph¶i phôc tïng tuyÖt ®èi nhµ vua. V× lîi Ých cña b¶n th©n m×nh c¸c<br /> vua chóa phong kiÕn cè g¾ng ®ång nhÊt mèi quan hÖ trong gia ®×nh víi mèi quan hÖ trong<br /> n−íc. Hä biÕt r»ng: khi quan hÖ gi÷a giai cÊp thèng trÞ vµ giai cÊp bÞ thèng trÞ trong x· héi<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Vò Khiªu 9<br /> <br /> còng chÆt chÏ nh− quan hÖ t×nh c¶m gi÷a ng−êi gia tr−ëng víi vî con cña hä th× vÞ trÝ cña<br /> mét «ng vua trong n−íc còng v÷ng vµng nh− vÞ trÝ cña ng−êi gia tr−ëng trong gia ®×nh.<br /> ChÝnh v× thÕ mµ Nho gi¸o - hÖ t− t−ëng thèng trÞ trong kiÕn tróc th−îng tÇng ë nhiÒu n−íc<br /> ch©u ¸ ®· g¾n liÒn ch÷ HiÕu víi ch÷ Trung. Ng−êi con kh«ng chØ phôc tïng cha mÑ cña<br /> m×nh mµ cßn ph¶i coi t×nh c¶m ®èi víi bè mÑ lµ t×nh c¶m s©u s¾c nhÊt cña con ng−êi. Ng−êi<br /> con cã hiÕu ph¶i phôc tïng tuyÖt ®èi víi ng−êi ®øng ®Çu gia ®×nh, ph¶i s½n sµng hy sinh c¶<br /> b¶n th©n m×nh ®Ó phôc vô cha mÑ. NÕu «ng vua lµ ng−êi chñ trong ®¹i gia ®×nh lµ tæ quèc,<br /> th× mäi ng−êi trong n−íc kh«ng chØ phôc tïng nhµ vua mµ ph¶i hÕt lßng yªu quý vua nh−<br /> yªu quý cha cña hä vËy. Ch÷ Trung tãm l¹i chÝnh lµ ch÷ HiÕu trong gia ®×nh ®−îc chuyÓn<br /> ra x· héi, trë thµnh quan hÖ gi÷a nh©n d©n víi nhµ vua. V× lîi Ých cña b¶n th©n vµ cña chÕ<br /> ®é phong kiÕn, nhµ vua lu«n lu«n cñng cè nh÷ng quan hÖ gia ®×nh, lu«n lu«n gi¸o dôc ch÷<br /> HiÕu cho mäi ng−êi. Lµm nh− thÕ kh«ng ph¶i v× lîi Ých cña gia ®×nh mµ chÝnh lµ v× lîi Ých<br /> cña nhµ vua, chÝnh lµ ®iÒu kiÖn hµng ®Çu ®Ó b¶o vÖ chÕ ®é phong kiÕn. ChÝnh v× thÕ mµ sù<br /> thèng nhÊt gi÷a HiÕu vµ Trung trong Nho gi¸o trë thµnh ®iÒu cèt lâi trªn c¸c lÜnh vùc<br /> TriÕt häc, §¹o ®øc, T«n gi¸o, Ph¸p luËt vµ NghÖ thuËt.<br /> Gia ®×nh kiÓu cò lµ mét nh©n tè cñng cè chÕ ®é phong kiÕn nh−ng v× sao ë c¸c n−íc<br /> ph−¬ng §«ng ®· c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa, giai cÊp t− s¶n ®· kh«ng xãa bá quan hÖ cò<br /> cña gia ®×nh nh− trong c¸ch m¹ng t− s¶n ph−¬ng T©y mµ ng−îc l¹i ®· duy tr× hoÆc cñng cè<br /> mèi quan hÖ gia ®×nh coi nh− mét nh©n tè quan träng trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa vµ<br /> hiÖn ®¹i hãa?<br /> ë nhiÒu n−íc ph−¬ng §«ng, cuéc c¸ch m¹ng t− s¶n ®· kh«ng diÔn ra tõ d−íi lªn<br /> mµ l¹i diÔn ra tõ trªn xuèng. NghÜa lµ giai cÊp phong kiÕn ®−îc t− s¶n hãa, nªn hä ®·<br /> kh«ng gÆp khã kh¨n khi duy tr× gia ®×nh kiÓu gia tr−ëng vµ sö dông h×nh thøc Êy trong xÝ<br /> nghiÖp, trong n«ng trang còng nh− trong mäi quan hÖ x· héi. Ng−êi chñ xÝ nghiÖp, chñ<br /> n«ng trang còng nh− ng−êi ®øng ®Çu nhµ n−íc ®ßi hái sù phôc tïng cã tÝnh chÊt quan hÖ<br /> gia ®×nh cña mäi ng−êi ®èi víi hä. Mèi quan hÖ nµy vÉn mang néi dung Trung - HiÕu cña<br /> thêi phong kiÕn. Quan hÖ nµy ®· diÔn ra nh− thÕ nµo, ®ang cã nh÷ng thay ®æi g× vµ liÖu<br /> cßn tån t¹i cho ®Õn bao giê?<br /> LiÖu quan hÖ kiÓu gia ®×nh gia tr−ëng nµy cã trë thµnh mét ®iÒu ®¸ng häc tËp ®èi víi<br /> nh©n d©n ViÖt Nam ta kh«ng? T«i thÊy ®©y lµ mét vÊn ®Ò rÊt lín ®ang ®−îc ®Æt ra ë n−íc ta.<br /> HiÖn nay, kh«ng Ýt ng−êi muèn trë l¹i cuéc sèng ®¹o ®øc trong gia ®×nh Nho gi¸o thêi x−a. §Ó<br /> râ thªm, chóng ta còng cÇn nh×n l¹i nh÷ng quan ®iÓm chñ yÕu cña nho gi¸o trong quan hÖ<br /> gia ®×nh. Nho gi¸o cã chñ ®Ých râ rÖt trong viÖc x©y dùng nh÷ng quan hÖ chÆt chÏ trong toµn<br /> x· héi. Nho gi¸o ®· nãi kh«ng che ®Ëy:"HiÕu lµ ®Ó phông sù nhµ vua ®Êy. §Ô lµ ®Ó phôc vô bÒ<br /> trªn ®Êy. Tõ lµ ®Ó sai khiÕn d©n chóng ®Êy" (§¹i häc). L¹i nãi: "Th©n yªu cha mÑ m×nh, ®Ó tõ<br /> ®ã mµ c− xö cã nh©n víi ng−êi ®êi (M¹nh tö).<br /> Nho gi¸o th−êng tuyÖt ®èi hãa uy quyÒn cña nhµ vua vµ cña ng−êi cha, nªn chØ<br /> th−êng nh¾c tíi bæn phËn ®¬n ph−¬ng cña bÒ t«i ®èi víi vua, cña ng−êi con ®èi víi cha mµ<br /> th«i, tõ ®ã t¹o nªn nh÷ng th¸i ®é trung hiÕu mét c¸ch mï qu¸ng vµ v« lý. Cha cã thÓ lµ<br /> kh«ng Tõ nh−ng con kh«ng thÓ kh«ng HiÕu. Vua cã thÓ bÊt nh©n nh−ng bÒ t«i kh«ng thÓ<br /> kh«ng Trung.<br /> Nho gi¸o ngµy cµng tuyÖt ®èi hãa ®¹o trung hiÕu ®Õn møc qu¸ ®¸ng: "Vua khiÕn bÒ<br /> t«i chÕt mµ bÒ t«i kh«ng chÕt lµ bÒ t«i bÊt trung, cha khiÕn con chÕt mµ con kh«ng chÕt lµ bÊt<br /> hiÕu" (HËu nho).<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 10 Gia ®×nh ViÖt Nam trªn con ®−êng c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa<br /> <br /> c. Gia ®×nh ViÖt Nam<br /> ë ViÖt Nam gia ®×nh kiÓu cò kÐo dµi hµng ngµn n¨m ®· kh«ng thÓ tù b¶o tån tr−íc<br /> sù ®æi thay cña ®Êt n−íc. Hoµn c¶nh mét n−íc ph−¬ng §«ng bÞ phong kiÕn bªn trong vµ<br /> thùc d©n bªn ngoµi ¸p bøc, ®ßi hái nh©n d©n ta ph¶i v−ît ra khái sù k×m h·m vµ rµng buéc<br /> cña gia ®×nh cò.<br /> Thêi cuéc quyÕt ®Þnh th¸i ®é cña mçi ng−êi ®èi víi ®Êt n−íc, víi nhµ, víi b¶n th©n.<br /> Lîi Ých cña quèc tÕ, th¾ng lîi cña c¸ch m¹ng ViÖt Nam kh«ng cho phÐp duy tr× sù bÊt c«ng<br /> trong x· héi, sù bÊt b×nh ®¼ng trong gia ®×nh. T×nh c¶m con ng−êi ph¶i v−ît qua c¸i ng−ìng<br /> cöa gia ®×nh ®Ó v−¬n tíi nh÷ng t×nh c¶m lín h¬n cña tæ quèc, kh«ng cho phÐp bo bo gi÷ lÊy<br /> nh÷ng g× lµ hÑp hßi, lµ thiÓn cËn, ph¶n tiÕn bé trong nh÷ng phÐp nhµ, phÐp n−íc cña Nho gi¸o.<br /> C¸ch m¹ng th¸ng T¸m lµ mét b−íc ngoÆt lín trong lÞch sö. C¸ch m¹ng kh«ng chØ gi¶i<br /> phãng ®Êt n−íc, gi¶i phãng d©n téc tho¸t khái xiÒng xÝch n« lÖ nãi chung, mµ cßn gi¶i phãng<br /> cho gia ®×nh. C¸c tÇng líp thanh niªn vµ phô n÷ tho¸t khái sù coi th−êng vµ ¸p chÕ cña bËc<br /> bÒ trªn cao tuæi vµ cña nam giíi. C¸ch m¹ng kh¬i dËy ë hä nh÷ng suy nghÜ míi, t×nh c¶m<br /> míi, ®em l¹i cho hä søc m¹nh ®Ó vïng lªn, ®Ó ®øng th¼ng víi t− thÕ con ng−êi.<br /> Hai cuéc kh¸ng chiÕn ®· thu hót nh÷ng lùc l−îng vËt chÊt vµ tinh thÇn to lín cña c¶<br /> d©n téc vµ cña mçi gia ®×nh. Thanh niªn kh«ng cßn chØ ë trong nhµ, d−íi sù s¾p ®Æt cña cha<br /> mÑ, mµ ®· tù kh¼ng ®Þnh m×nh, ®øng lªn g¸nh v¸c sø mÖnh thiªng liªng lµ b¶o vÖ tæ quèc vµ<br /> chñ ®éng tham gia nh÷ng c«ng viÖc chung. Phô n÷ kh«ng chØ cßn quÈn quanh lµm néi trî vµ<br /> tham gia s¶n xuÊt v× lîi Ých gia ®×nh mµ ph¶i ®¶m ®ang viÖc n−íc, viÖc nhµ, cÇm cµy, cÇm<br /> sóng, kh«ng chÞu thua kÐm nam giíi.<br /> §Êt n−íc ta ®ang tiÕn nhanh trªn con ®−êng ®æi míi. Gia ®×nh còng ®ang tiÕp tôc<br /> chuyÓn biÕn. C¸i míi vµ c¸i cò cßn ®an xen nhau. Kh«ng cßn ch÷ HiÕu mï qu¸ng nh− x−a.<br /> Nh−ng trong gia ®×nh l¹i cã kh«ng Ýt hiÖn t−îng cha mÑ thê ¬ víi viÖc nu«i d¹y con c¸i cßn con<br /> c¸i th× hçn l¸o, b¹c ®·i cha mÑ. Còng kh«ng Ýt nh÷ng hiÖn t−îng bÊt hßa vµ tranh chÊp gi÷a<br /> anh em, chÞ em.<br /> Sù biÕn ®æi trong quan hÖ gia ®×nh diÔn ra kh¸ phøc t¹p. MÊy n¨m gÇn ®©y l¹i xuÊt<br /> hiÖn khuynh h−íng trë l¹i víi nh÷ng nÒn nÕp cña gia ®×nh x−a. Ng−êi ta x©y dùng nhµ thê,<br /> söa sang l¹i må m¶ tæ tiªn, lËp l¹i gia ph¶, ®i l¹i th¨m hái lÉn nhau, bµy tá t×nh c¶m s½n sµng<br /> c−u mang lÉn nhau trong néi bé gia ®×nh vµ dßng hä.<br /> Tuy nhiªn, kh«i phôc truyÒn thèng kh«ng cã nghÜa lµ quay trë l¹i nh÷ng c¸i tiªu cùc<br /> cña gia ®×nh kiÓu cò, trong ®ã cã nhiÒu nguyªn t¾c ®· lçi thêi cña ®¹o ®øc Nho gi¸o.<br /> Trong x· héi ta h«m nay vµ ngµy mai, gia ®×nh vÉn tiÕp tôc gi÷ mét vai trß quan<br /> träng trong sù nghiÖp chung cña ®Êt n−íc. §¹o ®øc cò cña d©n téc trong ®ã cã nh÷ng nh©n tè<br /> ®¹o ®øc Nho gi¸o cßn tiÕp tôc ®em l¹i cho chóng ta nhiÒu ®iÒu bæ Ých nh−ng chóng ta l¹i<br /> kh«ng thÓ tiÕp thu toµn bé nh÷ng quy t¾c sinh ho¹t cña gia ®×nh kiÓu cò. Chóng ta còng<br /> kh«ng thÓ b¾t ch−íc n−íc nµy hay n−íc kh¸c trong c¸ch thøc hä tiÕp thu nh÷ng quan ®iÓm<br /> nho gi¸o vÒ gia ®×nh ®Ó phôc vô cho chÕ ®é x· héi cña hä, cho lîi Ých giai cÊp cña giíi cÇm<br /> quyÒn. Sù kh¸c nhau gi÷a ta víi hä lµ sù kh¸c nhau gi÷a hai chÕ ®é.<br /> Khi giai cÊp phong kiÕn hay giai cÊp t− s¶n cßn n¾m quyÒn ®iÒu khiÓn ®Êt n−íc th×<br /> sinh ho¹t vµ ®¹o ®øc gia ®×nh ë nh÷ng n−íc nµy kh«ng gièng nh− sinh ho¹t vµ ®¹o ®øc trong<br /> gia ®×nh ë nh÷ng n−íc mµ nh©n d©n ®· n¾m chÝnh quyÒn lµm chñ ®Êt n−íc nh− ë ViÖt Nam.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Vò Khiªu 11<br /> <br /> Gia ®×nh ViÖt Nam ngµy nay kh«ng n»m trong khu«n khæ cña chÕ ®é phong kiÕn vµ<br /> t− s¶n mµ l¹i ra ®êi trªn c¬ së ®¸nh ®æ nh÷ng chÕ ®é Êy. C¸i g¾n bã trong quan hÖ gia ®×nh cò<br /> lµ quyÒn lîi kinh tÕ cña mçi thµnh viªn do ng−êi gia tr−ëng chi phèi. C¸i g¾n bã trong quan<br /> hÖ gia ®×nh míi lµ t×nh c¶m trong s¸ng vµ s©u s¾c gi÷a c¸c thµnh viªn trªn c¬ së quyÒn lîi<br /> chung cña d©n téc vµ quyÒn tù do h¹nh phóc cña mçi con ng−êi.<br /> T×nh c¶m gia ®×nh ngµy nay ph¶i ®−îc x©y dùng trªn c¬ së b×nh ®¼ng vµ tù nguyÖn<br /> chø kh«ng ph¶i do sù ¸p ®Æt cña quyÒn lùc chÝnh trÞ vµ sù trãi buéc cña quyÒn lîi kinh tÕ.<br /> T×nh c¶m s©u s¾c trong gia ®×nh nhá tÊt yÕu dÉn tíi nh÷ng t×nh c¶m ®èi víi gia ®×nh<br /> lín, víi bµ con trong th©n téc, víi dßng hä víi l¸ng giÒng xãm phè, víi ®Þa ph−¬ng m×nh ë vµ<br /> thiªng liªng h¬n n÷a lµ t×nh c¶m s©u s¾c ®èi víi tæ quèc cña m×nh. Nh÷ng t×nh c¶m Êy lµ c¬<br /> së v÷ng ch¾c cña mäi quan hÖ ®¹o ®øc gi÷a ng−êi vµ ng−êi, cÇn ®−îc kh«ng ngõng cñng cè vµ<br /> n©ng cao ë mäi thµnh viªn tõ nhá ®Õn lín. ChÝnh v× thÕ, gi¶i ph¸p gia ®×nh tr−íc hÕt lµ gi¶i<br /> ph¸p t×nh c¶m. §Ó thùc hiÖn gi¶i ph¸p nµy nh©n d©n ta ®· cã rÊt nhiÒu s¸ng kiÕn ®−îc thùc<br /> hiÖn cã kÕt qu¶.<br /> Gia ®×nh ViÖt Nam ®ang x©y dùng nh÷ng quy t¾c míi b¶o ®¶m nh÷ng quan hÖ lµnh<br /> m¹nh vµ cã kû c−¬ng gi÷a c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh. ë ®©y, nh÷ng t×nh c¶m lµnh m¹nh<br /> vµ s©u s¾c thÓ hiÖn qua nh÷ng quan hÖ chung thñy th©n yªu, ch¨m lo cho sù tiÕn bé cña<br /> nhau vÒ ®¹o ®øc vµ tµi n¨ng, phôc vô cho lý t−ëng cao c¶ cña d©n téc. T×nh c¶m Êy kh«ng<br /> gièng nh− t×nh c¶m ngµy x−a thÓ hiÖn ra bªn ngoµi qua th¸i ®é sî sÖt cña ng−êi d−íi vµ th¸i<br /> ®é hèng h¸ch cña ng−êi trªn. §ã lµ sù sî sÖt vµ hèng h¸ch ë chÕ ®é phong kiÕn trong quan hÖ<br /> gi÷a tÇng líp vua quan thèng trÞ vµ c¸c tÇng líp nh©n d©n bÞ thèng trÞ. Sù bÊt b×nh ®¼ng nµy<br /> trong x· héi vèn t×m chç dùa cña nã trong sù bÊt b×nh ®¼ng trong gia ®×nh.<br /> Nh©n d©n ta ®· tõng ®æ bao x−¬ng m¸u vµ må h«i ®Ó giµnh l¹i ®éc lËp tù do, x©y dùng<br /> mét cuéc sèng b×nh ®¼ng vµ d©n chñ. Gia ®×nh ph¶i lµ nÒn t¶ng cña x· héi míi, ph¶i b¶o vÖ<br /> nh÷ng thµnh qu¶ mµ c¸ch m¹ng ®· ®¹t ®−îc chø kh«ng ph¶i ®i ng−îc l¹i nh÷ng thµnh qu¶ Êy.<br /> Trªn ®©y lµ mét sè gîi ý mong ®−îc bµn b¹c víi c¸c b¹n ®ång nghiÖp ®Ó cïng trao ®æi<br /> nh»m nªu ®−îc nh÷ng kiÕn nghÞ cã tÝnh chÊt khoa häc, cñng cè cuéc sèng gia ®×nh, t¹o gia<br /> ®×nh thµnh mét tæ Êm ®Ó Êp ñ vµ nu«i d−ìng nh÷ng phÈm chÊt ®¹o ®øc tèt ®Ñp cña nh÷ng<br /> ng−êi c«ng d©n ViÖt Nam trong sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa ngµy nay.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />