Giáo trình Luật hiến pháp nước ngoài: Phần B - PGS.TS Thái Vĩnh Thắng

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:93

Thêm vào BST

Báo xấu

338
lượt xem 108
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần riêng của cuốn giáo trình Luật hiến pháp nước ngoài được giới thiệu trong phần B. Phần B gồm 4 chương có nội dung trình bày về: những vấn đề cơ bản của Luật hiến pháp Hoa Kỳ, cộng hòa Pháp, Liên Ban Nga, liên hiệp quốc Anh. Mời các bạn cùng tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Luật hiến pháp nước ngoài: Phần B - PGS.TS Thái Vĩnh Thắng

B. PHÇn riªng Ch−¬ng XII. Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña luËt hiÕn ph¸p Hoa Kú I. LÞch sö lËp hiÕn hoa kú N¨m 1776 n−íc Mü giµnh ®−îc ®éc lËp, chÊm døt hoµn toµn ®« hé cña cña bän thùc d©n Anh. B¶n tuyªn ng«n ®éc lËp cña Hîp chñng quèc Hoa Kú ®7 ®−îc long träng c«ng bè vµo ngµy 4/7/1776. B¶n tuyªn ng«n gåm 3 phÇn: PhÇn thø nhÊt kh¼ng ®Þnh nh÷ng quyÒn c¬ b¶n cña con ng−êi vµ nguyªn t¾c c¬ b¶n ®Ó thiÕt lËp chÝnh quyÒn lµ b¶o vÖ c¸c quyÒn c¬ b¶n cña con ng−êi. B¶n tuyªn ng«n ®7 viÕt: "Chóng t«i thiÕt nghÜ r»ng c¸c ch©n lý sau ®©y lµ nh÷ng sù thËt hiÓn nhiªn: Mäi ng−êi sinh ra ®Òu cã quyÒn b×nh ®¼ng. T¹o hãa ®7 phó cho hä mét sè quyÒn kh«ng thÓ t−íc bá ®−îc, trong ®ã cã quyÒn ®−îc sèng ®−îc tù do vµ m−u cÇu h¹nh phóc. ChÝnh ®Ó ®¶m b¶o c¸c quyÒn nµy mµ c¸c chÝnh quyÒn ®−îc thiÕt lËp vµ c¸c quyÒn lùc chÝnh ®¸ng ®−îc trao cho chÝnh quyÒn do sù −ng thuËn cña nh÷ng ng−êi ®−îc cai trÞ. Khi mét h×nh thøc chÝnh quyÒn nµo ®ã cã khuynh h−íng ph¸ ®æ c¸c môc tiªu nµy, nh©n d©n cã quyÒn thay ®æi h×nh thøc ®ã hay phÕ bá vµ thiÕt lËp mét chÝnh quyÒn míi theo nh÷ng h×nh thøc thÝch hîp nhÊt ®Ó ®¶m b¶o an ninh vµ h¹nh phóc cho nh©n d©n"(1). PhÇn thø hai cña b¶n tuyªn ng«n ®éc lËp lµ mét b¶n kª khai dµi tè c¸o nh÷ng hµnh ®éng bÊt c«ng cña Hoµng ®Õ Anh quèc ®èi víi nh©n d©n Mü nh»m t−íc ®o¹t c¸c quyÒn tù do, b×nh ®¼ng, ®éc lËp, chñ quyÒn cña hä, biÕn hä thµnh nh÷ng ng−êi lÖ thuéc. PhÇn thø ba cña b¶n tuyªn ng«n long träng tuyªn bè r»ng: "C¸c thuéc ®Þa thèng nhÊt nµy ph¶i lµ nh÷ng quèc gia tù do vµ déc lËp, ®−îc gi¶i tho¸t khái mäi r»ng buéc víi nhµ vua Anh quèc vµ mäi quan hÖ chÝnh trÞ gi÷a c¸c thuéc ®Þa víi V−¬ng quèc Anh ph¶i ®−îc c¾t ®øt hoµn toµn. Víi tÝnh c¸ch lµ nh÷ng quèc gia tù do vµ ®éc lËp c¸c thuéc ®Þa ®−îc toµn quyÒn quyÕt ®Þnh vÊn ®Ò chiÕn tranh vµ hßa b×nh, ký kÕt c¸c HiÖp −íc, thiÕt lËp quan hÖ th−¬ng m¹i vµ thùc hiÖn mäi hµnh ®éng thuéc quyÒn chÝnh ®¸ng cña c¸c quèc gia ®éc lËp(1). B¶n tuyªn ng«n ®éc lËp n¨m 1776 cã ý nghÜa chÝnh trÞ - ph¸p lý v« cïng quan träng. Nã chÝnh thøc khai sinh ra hîp chñng quèc Hoa Kú víi t− c¸ch lµ mét quèc gia hoµn toµn ®éc lËp. NÒn ®éc lËp nµy lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt cho sù ra ®êi cña lÞch sö lËp hiÕn Hoa Kú. Víi môc ®Ých thùc hiÖn mét sù liªn hiÖp chÆt chÏ h¬n gi÷a c¸c tiÓu bang trong mét nhµ (1), Xem: "LÞch sö n−íc Mü" cña Lª Minh §øc vµ NguyÔn NghÞ, Nxb.V¨n hãa th«ng tin, H.1994, tr. 102 -103. (1) Xem: "LÞch sö n−íc Mü" cña Lª Minh §øc vµ NguyÔn NghÞ, Nxb.V¨n hãa th«ng tin, H.1994, tr. 102 -103. 129
n−íc liªn bang, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt cho viÖc b¶o vÖ an ninh, quèc phßng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ chung, Hîp chñng quèc Hoa Kú ®7 triÖu tËp héi nghÞ lËp hiÕn gåm ®¹i diÖn cña c¸c bang. Cuéc héi nghÞ ®7 diÔn ra t¹i Phila®elphia d−íi sù chñ täa cña George Washington. C¸c ®¹i biÓu ®7 nhÊt trÝ víi nhau vÒ c¸c ®iÓm thiÕt yÕu: thµnh lËp mét chÝnh quyÒn trung −¬ng ®ñ m¹nh ®Ó cã thÓ duy tr× ®−îc trËt tù x7 héi, tr¶ nh÷ng mãn nî chång chÊt trong chiÕn tranh, thóc ®Èy nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn vµ b¶o vÖ c¸c quyÒn lîi chÝnh trÞ vµ th−¬ng m¹i cña Hîp chñng quèc Hoa Kú trong c¸c quan hÖ quèc tÕ. Héi nghÞ còng thèng nhÊt vÒ nh÷ng nguyªn t¾c tæ chøc bé m¸y Nhµ n−íc sÏ ®−îc quy ®Þnh trong HiÕn ph¸p: - X©y dùng mét chÝnh quyÒn hµnh ph¸p m¹nh mµ ®øng ®Çu lµ Tæng thèng; - X©y dùng mét quèc héi l−ìng viÖn; - X©y dùng hÖ thèng t− ph¸p ®éc lËp víi lËp ph¸p vµ hµnh ph¸p; - Toµn bé hÖ thèng bé m¸y Nhµ n−íc ph¶i ®−îc x©y dùng theo nguyªn t¾c ph©n chia quyÒn lùc (lËp ph¸p, hµnh ph¸p, t− ph¸p). C¸c quyÒn lËp ph¸p, hµnh ph¸p, t− ph¸p ph¶i ®éc lËp, chÕ ngù vµ ®èi träng lÉn nhau. NhÊt trÝ víi nhau vÒ c¸c nguyªn t¾c chung nh−ng c¸c bang, c¸c nhãm bang l¹i rÊt kh¸c biÖt nhau vÒ nh÷ng quyÒn lîi ph¶i b¶o vÖ. Mét trong nh÷ng kh¸c biÖt lín nhÊt lµ quan ®iÓm vÒ c¸ch thøc lùa chän ®¹i biÓu vµo Quèc héi. C¸c bang lín nh− Massachusetts, New york, Pennsylvanto, Virginia ®ßi hä ph¶i ®−îc nhiÒu ®¹i diÖn h¬n trong Quèc héi v× sè d©n cña hä ®«ng h¬n c¸c bang nhá(1). NÕu quan ®iÓm nµy ®−îc chÊp thuËn th× ch¾c ch¾n c¸c bang lín sÏ l7nh ®¹o c¸c bang nhá. Trong khi ®ã, c¸c bang nhá, ngo¹i trõ bang New Jersey, ®ßi lµ tÊt c¶ c¸c bang ®Òu cã ®¹i biÓu nh− nhau(2). Vµ nÕu nh− vËy th× trong c¸c quyÕt ®Þnh sè d©n Ýt ái cña c¸c bang nhá còng cã ngang quyÒn nh− sè d©n ®«ng ®¶o h¬n nhiÒu cña c¸c bang lín. Sau nh÷ng cuéc tranh luËn s«i næi Héi nghÞ ®7 ®i ®Õn mét gi¶i ph¸p dung hßa: hai viÖn cña quèc héi sÏ ®−îc bÇu theo c¸c ph−¬ng thøc kh¸c nhau. H¹ viÖn sÏ gåm c¸c ®¹i biÓu ®−îc bÇu theo tû lÖ d©n sè cßn th−îng viÖn sÏ gåm c¸c ®¹i biÓu bÇu theo tû lÖ mét bang hai ®¹i biÓu kh«ng phô thuéc vµo bang lín hay bang nhá. Nh− vËy Th−îng nghÞ sÜ ®¹i diÖn cho quyÒn lîi cña c¸c bang, cßn H¹ nghÞ sÜ ®¹i diÖn cho d©n sè cña c¸c bang. C¸ch thøc bÇu cö nµy võa b¶o ®¶m sù b×nh ®¼ng cña c¸c bang víi t− c¸ch lµ mét thµnh viªn cña Nhµ n−íc liªn bang, ®ång thêi ®¶m b¶o quyÒn lîi cña c¸c bang lín cã sè d©n lín h¬n sÏ cã nhiÒu ®¹i biÓu h¬n. Nh−ng mét vÊn ®Ò kh¸c l¹i g©y ra sù tranh luËn trong Héi nghÞ lµ khi tÝnh sè ®¹i biÓu cña c¸c bang t¹i H¹ viÖn, d©n sè cña bang cã tÝnh nh÷ng ng−êi n« lÖ hay kh«ng? hay nh÷ng ng−êi n« lÖ nµy chØ ®−îc coi lµ mét thø tµi s¶n(3). VÒ vÊn ®Ò nµy ®7 diÔn ra mét sù ®èi ®Çu gay cÊn gi÷a mét bªn lµ c¸c bang phÝa B¾c vèn cã rÊt Ýt n« lÖ vµ mét bªn, c¸c bang phÝa Nam ng−îc l¹i, cã sè n« lÖ rÊt ®«ng. C¸c bang phÝa B¾c (1) Xem "LÞch sö n−íc Mü" cña Lª Minh §øc, NguyÔn NghÞ, Nxb. V¨n hãa th«ng tin, 1994, tr.129. (2) Xem: S®d, tr.129. 130
kh«ng ®ång ý tÝnh ng−êi n« lÖ khi tÝnh d©n sè ®Ó Ên ®Þnh sè c¸c ®¹i biÓu vµ cho r»ng chØ tÝnh khi ph©n bæ thuÕ. C¸c bang phÝa Nam, dÜ nhiªn, ®7 chñ tr−¬ng hoµn toµn ng−îc l¹i. Cuèi cïng hai bªn còng ®7 ®¹t ®−îc mét tháa hiÖp b»ng c¸ch tÝnh 5 ng−êi n« lÖ b»ng 3 ng−êi da tr¾ng, trong viÖc tÝnh sè ®¹i biÓu còng nh− trong viÖc tÝnh thuÕ trùc tiÕp. ViÖc quy ®Þnh giíi h¹n cho nÒn ngo¹i th−¬ng còng g©y ra sù tranh c7i gi÷a c¸c bang phÝa B¾c vµ c¸c bang phÝa Nam. Ho¹t ®éng ngo¹i th−¬ng ®7 ®em l¹i cho c¸c bang phÝa B¾c nh÷ng mèi lîi lín nªn c¸c bang nµy muèn Quèc héi ph¶i cã nh÷ng quyÒn h¹n réng lín b¶o vÖ nÒn ngo¹i th−¬ng. Nh−ng mét sè bang phÝa Nam sî r»ng víi quyÒn hµnh réng lín nh− vËy, Quèc héi sÏ ®¸nh thuÕ vµ cÊm viÖc nhËp c¶nh n« lÖ. C¸c ®¹i biÓu cña c¸c bang phÝa Nam ®7 ®ßi hái lµ kh«ng ®−îc ®¸nh thuÕ viÖc xuÊt c¶ng vµ kh«ng ®−îc cÊm viÖc nhËp c¶nh nh÷ng ng−êi mµ c¸c bang thÊy lµ nªn tiÕp nhËn(1) Cuèi cïng, mét gi¶i ph¸p dung hßa m©u thuÉn cña c¸c bªn ®7 ®−îc chÊp nhËn. C¸c bang phÝa B¾c nh−îng bé c¸c bang phÝa Nam qua viÖc chÊp nhËn cÊm ®¸nh thuÕ hµng hãa xuÊt c¶ng vµ viÖc nhËp n« lÖ sÏ kh«ng bÞ cÊm tr−íc n¨m 1808. C¸c bang phÝa Nam, ®¸p l¹i b»ng viÖc nh−îng bé c¸c yªu s¸ch cña c¸c bang phÝa B¾c ®−a ra vÒ c¸c quyÒn trong viÖc nhËp c¶ng. Nh− vËy, nhê tinh thÇn nh©n nh−îng vµ dung hßa lÉn nhau mµ c¸c m©u thuÉn vµ xung kh¾c ®7 ®−îc gi¶i quyÕt. Ngµy 17 th¸ng 9 n¨m 1787 Héi nghÞ lËp hiÕn ®7 th«ng qua ®−îc b¶n hiÕn ph¸p ®Çu tiªn cña n−íc Mü vµ ®©y còng lµ b¶n hiÕn ph¸p ®Çu tiªn cña nh©n lo¹i. HiÕn ph¸p 1787 cña n−íc Mü bao gåm 7 §iÒu, mçi ®iÒu gåm nhiÒu kho¶n mçi kho¶n gåm nhiÒu môc. §iÒu 1 gåm 10 kho¶n quy ®Þnh vÒ Quèc héi c¬ quan lËp ph¸p, §iÒu 2 gåm 4 kho¶n quy ®Þnh vÒ chÝnh quyÒn hµnh ph¸p mµ Tæng thèng lµ ng−êi ®øng ®Çu, §iÒu 3 gåm 3 kho¶n quy ®Þnh vÒ hÖ thèng tßa ¸n c¬ quan thùc hiÖn quyÒn t− ph¸p. §iÒu 4 gåm 4 kho¶n, quy ®Þnh vÒ vÞ trÝ cña c¸c bang trong mèi quan hÖ víi nhau vµ víi nhµ n−íc liªn bang. §iÒu 5 quy ®Þnh vÒ thñ tôc söa ®æi hiÕn ph¸p. §iÒu 6 ghi nhËn nguyªn t¾c −u tiªn cña hiÕn ph¸p liªn bang vµ ®iÒu −íc quèc tÕ do Nhµ n−íc liªn bang ký kÕt so víi hiÕn ph¸p vµ luËt cña c¸c bang. §iÒu 7 quy ®Þnh vÒ hiÖu lùc cña HiÕn ph¸p. C¸c §iÒu 5,6,7 ®Òu ng¾n vµ kh«ng chia thµnh c¸c kho¶n. §Æc ®iÓm næi bËt cña lÞch sö lËp hiÕn Hoa Kú lµ chØ cã mét b¶n HiÕn ph¸p nguyªn thñy tån t¹i tõ n¨m 1787 ®Õn nay. Tuy nhiªn, ®Õn thêi ®iÓm nµy ®7 cã tíi 27 lÇn tu chÝnh ¸n hiÕn ph¸p do Quèc héi th«ng qua vµ ®−îc c¸c c¬ quan lËp ph¸p cña c¸c tiÓu bang phª chuÈn theo quy ®Þnh t¹i §iÒu 5 cña HiÕn ph¸p nguyªn thñy. §iÒu ®¸ng chó ý lµ trong HiÕn ph¸p nguyªn thñy 1787 kh«ng cã chÕ ®Þnh vÒ quyÒn vµ (3) Xem: S®d, tr.129. (1) Xem: S®d, tr.130. 131
nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n nªn 10 §iÒu tu chÝnh ¸n ®Çu tiªn ®−îc Quèc héi th«ng qua vµo n¨m 1791 lµ 10 §iÒu quy ®Þnh vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña c«ng d©n Hoa Kú. 10 §iÒu tu chÝnh ¸n ®Çu tiªn nµy lµ nh÷ng bæ sung ®Æc biÖt quan träng lµm cho hiÕn ph¸p Hoa Kú tõ chç kh«ng hoµn thiÖn h−íng ®Õn hoµn thiÖn vµ ®¶m b¶o cho sù tån t¹i l©u dµi cña HiÕn ph¸p: nh÷ng tu chÝnh ¸n tiÕp theo ®−îc bæ sung vµo nh÷ng n¨m 1795 (tu chÝnh ¸n XI) 1804 (tu chÝnh ¸n XII); 1865 (tu chÝnh ¸n XIII); 1868 (tu chÝnh ¸n XIV); 1870 (tu chÝnh ¸n XV); 1913 (tu chÝnh ¸n XVI, XVII); 1919 (tu chÝnh ¸n XVIII); 1920 (tu chÝnh ¸n XIX); 1933 (tu chÝnh ¸n XX, XXI); 1951 (tu chÝnh ¸n XXII); 1961 (tu chÝnh ¸n XXIII); 1964 (tu chÝnh ¸n XXIV); 1971 (tu chÝnh ¸n XXVI, XXVII). Trong 27 tu chÝnh ¸n nãi trªn, phÇn lín lµ nh÷ng quy ®Þnh b¶o vÖ quyÒn c«ng d©n, quyÒn con ng−êi vµ hoµn thiÖn c¸c thiÕt chÕ Nhµ n−íc nh−: quyÒn lîi cña c¸c c«ng d©n ®−îc ®¶m b¶o vÒ b¶n th©n, giÊy tê vµ tµi s¶n khái mäi sù kh¸m xÐt vµ tÞch thu v« lý... (tu chÝnh ¸n IV...); cÊm chÕ ®é n« lÖ (tu chÝnh ¸n XIII), quyÒn bÇu cö Quèc héi lµ c«ng d©n Mü ®ñ 18 tuæi (tu chÝnh ¸n XXVI); kh«ng mét ng−êi nµo ®−îc bÇu lµm Tæng thèng qu¸ 2 nhiÖm kú (tu chÝnh ¸n XXII). Nh−ng còng cã mét sè tu chÝnh ¸n cho ®Õn nay vÉn g©y ra nh÷ng bÊt ®ång trong x7 héi Mü vµ ng−êi n−íc ngoµi khã lßng chÊp nhËn ®−îc. VÝ dô, tu chÝnh ¸n II cho phÐp d©n chóng Mü cã quyÒn gi÷ vµ mang khÝ giíi. Quy ®Þnh nµy ®7 vµ ®ang g©y nªn n¹n b¹o lùc ë Hoa Kú. Tu chÝnh ¸n XVIII th«ng qua n¨m 1919 vÒ viÖc cÊm s¶n xuÊt, b¸n, chuyªn chë, xuÊt khÈu, nhËp khÈu r−îu còng ®7 g©y ra nhiÒu thiÖt h¹i cho d©n chóng Mü vµ ®Õn n¨m 1933 víi tu chÝnh ¸n XXI quy ®Þnh ®ã ®7 ®−îc b7i bá. HiÕn ph¸p Hoa Kú n¨m 1787 lµ HiÕn ph¸p tån t¹i l©u nhÊt trªn thÕ giíi. §©y lµ mét thµnh c«ng lín cña cña c¸c nhµ lËp hiÕn Hoa Kú xÐt vÒ mÆt kü thuËt lËp hiÕn tuy nhiªn, ph¶i thÊy r»ng trong h¬n hai tr¨m n¨m tån t¹i cña m×nh, l7nh thæ réng lín cña Hoa Kú kh«ng ph¶i chÞu ®ùng cuéc ®¹i chiÕn thÕ giíi thø 1 vµ thø 2, chÕ ®é kinh tÕ - x7 héi vµ chÝnh trÞ cña Hoa Kú v× vËy mµ kh«ng cã nh÷ng thay ®æi mang tÝnh chÊt ®¶o ng−îc. Nhê nh÷ng may m¾n ®ã mµ c¸c thÓ chÕ Nhµ n−íc t−¬ng ®èi hîp lý cã thÓ tån t¹i mét c¸ch l©u dµi. H¬n n÷a nh÷ng thay ®æi nhÊt ®Þnh ®7 ®−îc c¸c nhµ lËp hiÕn Hoa Kú thay ®æi, bæ sung b»ng hµng lo¹t c¸c tu chÝnh ¸n. II. Tæng thèng Hoa Kú 1. Chøc n¨ng, nhiÖm vô, quyÒn h¹n cña Tæng thèng Mét trong nh÷ng s¸ng t¹o ®éc ®¸o nhÊt cña HiÕn ph¸p Hoa Kú n¨m 1787 chÝnh lµ sù thiÕt lËp mét chÝnh quyÒn hµnh ph¸p m¹nh mÏ(1) Theo quy ®Þnh t¹i §iÒu 2 cña HiÕn ph¸p Tæng thèng võa lµ ng−êi ®øng ®Çu Nhµ n−íc võa lµ ng−êi chÝnh phñ. Tæng thèng do nh©n d©n bÇu ra víi nhiÖm kú 4 n¨m vµ kh«ng ®−îc bÇu qu¸ hai nhiÖm kú.Tæng thèng cã quyÒn thµnh lËp chÝnh phñ, bæ nhiÖm vµ b7i nhiÖm c¸c bé tr−ëng, c¸c bé tr−ëng chØ chÞu tr¸ch nhiÖm tr−íc Tæng thèng chø kh«ng chÞu tr¸ch nhiÖm tr−íc NghÞ viÖn. Do ®−îc nh©n d©n bÇu ra (chø kh«ng ph¶i do Quèc héi bÇu ra) nªn Tæng thèng ho¹t ®éng ®éc lËp víi Quèc héi, kh«ng chÞu tr¸ch nhiÖm tr−íc Quèc héi. Quèc héi kh«ng cã quyÒn gi¶i t¸n chÝnh phñ. Tæng thèng kh«ng cã quyÒn gi¶i (1) Xem: Th¸i VÜnh Th¾ng. ChÕ ®Þnh Tæng thèng Hoa Kú - HiÕn ph¸p vµ thùc tiÔn (T¹p chÝ LuËt häc. Sè 5 -1995). 132
t¸n Quèc héi nh−ng cã quyÒn phñ quyÕt c¸c dù luËt do hai viÖn cña Quèc héi ®7 th«ng qua. QuyÒn nµy cña Tæng thèng gäi lµ quyÒn VETO. Khi bÞ Tæng thèng phñ quyÕt quèc héi ph¶i th¶o luËn l¹i lÇn thø 2. Trong lÇn nµy dù ¸n luËt chØ cã thÓ thµnh luËt nÕu ®−îc Ýt nhÊt lµ 2/3 sè NghÞ sÜ cña hai viÖn bá phiÕu thuËn. Kinh nghiÖm thùc tÕ cho thÊy 95% c¸c dù luËt bÞ Tæng thèng phñ quyÕt th× kh«ng thÓ trë thµnh luËt ®−îc. QuyÒn phñ quyÕt theo quy ®Þnh cña HiÕn ph¸p mang tÝnh chÊt t−¬ng ®èi v× Quèc héi cã thÓ kh¾c phôc ®−îc nÕu sau khi th¶o luËn lÇn thø hai sè phiÕu thuËn cña hai viÖn ®¹t tõ 2/3 trë lªn. Tuy nhiªn trong thùc tÕ nhiÒu khi quyÒn phñ quyÕt l¹i trë thµnh quyÒn tuyÖt ®èi do viÖc Tæng thèng ¸p dông quyÒn phñ quyÕt bá tói (Pocket Veto). NÕu dù ¸n luËt ®−îc hai viÖn th«ng qua vµo m−êi ngµy cuèi cña kú häp Quèc héi th× sù phñ quyÕt cña Tæng thèng sÏ trë thµnh tuyÖt ®èi. §iÒu nµy ®−îc lý gi¶i mét c¸ch ®¬n gi¶n bëi lÏ Tæng thèng cã thêi h¹n m−êi ngµy ®Ó xem xÐt dù luËt ®7 ®−îc Quèc héi th«ng qua ®Ó phª duyÖt hay lµ phñ quyÕt. Tr−êng hîp phñ quyÕt th× Tæng thèng ®îi ®Õn ngµy cuèi cña thêi h¹n 10 ngµy míi bµy tá ý kiÕn cña m×nh, khi ®ã Quèc héi ®7 kÕt thóc kú häp cña m×nh vµ ph¶i ®îi ®Õn kú häp sau vÊn ®Ò míi ®−îc ®−a ra xem xÐt l¹i tõ ®Çu. Nh− vËy, mÆc dï ®−îc x©y dùng theo nguyªn t¾c ph©n chia quyÒn lùc Tæng thèng vÉn cã thÓ can thiÖp vµo ho¹t ®éng lËp ph¸p cña quèc héi. Thùc hiÖn chøc n¨ng ®¹i diÖn cña nguyªn thñ quèc gia, thay mÆt quèc gia vÒ ®èi néi vµ ®èi ngo¹i, Tæng thèng Hoa Kú nh©n danh Liªn bang ký kÕt c¸c ®iÒu −íc quèc tÕ, tiÕp nhËn ®¹i sø, sø thÇn n−íc ngoµi, tiÕp ®ãn c¸c chÝnh kh¸ch vµ c¸c nhµ ngo¹i giao n−íc ngoµi. Víi sù ®ång ý cña Th−îng nghÞ viÖn, Tæng thèng bæ nhiÖm c¸c thÈm ph¸n Tßa ¸n tèi cao, c¸c thÈm ph¸n toµ ¸n liªn bang, c¸c viªn chøc cao cÊp trong bé m¸y hµnh ph¸p, c¸c t−íng lÜnh qu©n ®éi, c¸c ®¹i sø, tæng l7nh sù cña Hoa Kú ë n−íc ngoµi. Tæng thèng Hoa Kú cßn lµ Tæng t− lÖnh lôc qu©n, h¶i qu©n hiÖp chñng quèc vµ d©n qu©n cña c¸c tiÓu bang khi d©n qu©n cña c¸c tiÓu bang ®−îc triÖu tËp ®Ó phôc vô HiÖp chñng quèc. Tæng thèng cã quyÒn ho7n thi hµnh ¸n vµ ©n x¸ nh÷ng téi chèng Hîp chñng quèc ngo¹i trõ nh÷ng tr−êng hîp xÐt xö theo thñ tôc ®µn h¹ch (Impeachment). Tæng thèng còng cã quyÒn ®ßi hái c¸c viªn chøc quan träng trong chÝnh quyÒn hµnh ph¸p tr×nh bµy b»ng v¨n b¶n c¸c vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn nhiÖm vô cña hä. Ngoµi ra Tæng thèng thØnh tho¶ng göi th«ng ®iÖp cho Quèc héi biÕt vÒ t×nh tr¹ng cña Liªn bang vµ ®Ò nghÞ ®Ó Quèc héi xem xÐt nh÷ng biÖn ph¸p mµ Tæng thèng xÐt thÊy cÇn thiÕt vµ thÝch hîp(1). Tæng thèng cã quyÒn trong nh÷ng tr−êng hîp bÊt th−êng triÖu tËp c¶ hai viÖn hoÆc mét trong hai viÖn; trong tr−êng hîp hai viÖn bÊt ®ång ý kiÕn vÒ viÖc tr× ho7n khãa häp, Tæng thèng cã quyÒn tr× ho7n khãa häp cña quèc héi trong thêi gian mµ Tæng thèng cho thÝch hîp. MÆc dï cã quyÒn hµnh rÊt lín, Tæng thèng Hoa Kú kh«ng ph¶i lµ ng−êi ®øng ngoµi vßng kiÓm so¸t cña ph¸p luËt. Theo kho¶n 4, §iÒu 2 cña HiÕn ph¸p Hoa Kú, Tæng thèng, Phã Tæng thèng vµ c¸c nh©n viªn cña chÝnh quyÒn Hîp chñng quèc sÏ bÞ c¸ch chøc hoÆc bÞ truy tè tr−íc ph¸p luËt theo thñ tôc ®µn h¹ch nÕu vi ph¹m c«ng quyÒn, nhËn hèi lé hoÆc ph¹m nh÷ng träng (1) Theo Kho¶n 3, §iÒu 2 HiÕn ph¸p Hoa Kú n¨m 1787. 133
téi kh¸c. Theo quy ®Þnh t¹i môc 6, kho¶n 1 §iÒu 2 cña HiÕn ph¸p Tæng thèng cã quyÒn h−ëng theo kú h¹n nhÊt ®Þnh, mét kho¶n l−¬ng kh«ng t¨ng vµ còng kh«ng gi¶m trong suèt nhiÖm kú cña m×nh. Ngoµi kho¶n l−¬ng ®ã Tæng thèng kh«ng cã quyÒn nhËn bÊt kú mét kho¶n tiÒn l−¬ng nµo kh¸c cña Liªn bang hoÆc cña c¸c bang. So víi nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi, l−¬ng cña Tæng thèng Hoa Kú rÊt cao. HiÖn nay l−¬ng cña Tæng thèng Hoa Kú lµ 200.000 ®« la/n¨m(2). Ngoµi ra Tæng thèng cßn ®−îc sö dông mét kho¶n tiÒn kh¸c lµ 170.000 ®« la/n¨m ®Ó tiÕp kh¸ch, chi phÝ cho c¸c chuyÕn ®i l¹i vµ ph¸t biÓu tr−íc c«ng chóng. 2. Mèi quan hÖ gi÷a Tæng thèng vµ ChÝnh phñ Theo quy ®Þnh cña HiÕn ph¸p n¨m 1787, Tæng thèng lµ ng−êi ®øng ®Çu c¬ quan hµnh ph¸p. Tuy nhiªn, trong HiÕn ph¸p kh«ng cã ®iÒu nµo nãi vÒ ChÝnh phñ vÒ Néi c¸c. HiÕn ph¸p chØ quy ®Þnh t¹i §iÒu 2, môc 2: "ng−êi chÞu tr¸ch nhiÖm chÝnh cña c¸c bé do Tæng thèng bæ nhiÖm víi sù ®ång ý cña Th−îng nghÞ viÖn". ChÝnh phñ chØ tån t¹i nh− lµ c¬ quan cè vÊn cho Tæng thèng. ChÝnh phñ kh«ng chÞu tr¸ch nhiÖm tËp thÓ tr−íc quèc héi. ChÝnh phñ kh«ng tån t¹i mét c¸ch ®éc lËp bªn c¹nh Tæng thèng, mµ tån t¹i theo ý chÝ cña Tæng thèng. Tæng thèng ®éc lËp trong c¸c quyÕt ®Þnh cña m×nh. Ng−êi ta th−êng viÖn dÉn c©u nãi rÊt kh«i hµi cña Tæng thèng Lincoln sau khi ®¶o mét vßng quanh bµn héi nghÞ c¸c bé tr−ëng: "b¶y phiÕu thuËn, mét phiÕu chèng, phiÕu chèng th¾ng"(1). Héi ®ång bé tr−ëng Ýt khi nhãm häp, Tæng thèng th−êng lµm viÖc trùc tiÕp víi c¸c bé tr−ëng Héi ®ång bé tr−ëng th−êng chØ nhãm häp vµo thêi kú ®Çu vµ cuèi cña nhiÖm kú Tæng thèng, kh«ng cã biªn b¶n kú häp, kh«ng cã b¸o c¸o th−êng kú(2). §Õn n¨m 1991, chÝnh phñ Hoa Kú cã tÊt c¶ 15 bé. Sau ®©y lµ danh s¸ch c¸c bé xÕp theo thø tù thêi gian ra ®êi: 1. Bé Ngo¹i giao (lµ bé ra ®êi ®Çu tiªn vµo n¨m 1789); 2. Bé Ng©n khè (1789); 3. Bé Quèc phßng (1789); 4. Bé T− ph¸p (1870); tr−íc ®ã vµo n¨m 1789 còng ®7 cã mét bé tr−ëng phô tr¸ch c«ng t¸c t− ph¸p nh−ng lµ bé tr−ëng kh«ng bé; 5. Bé Néi vô (1849); 6. Bé N«ng nghiÖp (1862); 7. Bé Th−¬ng m¹i (1903); 8. Bé Lao ®éng (1913); (2) Xem: Th¸i VÜnh Th¾ng - chÕ ®Þnh Tæng thèng Hoa Kú - HiÕn ph¸p vµ thùc tiÔn. T¹p chÝ LuËt häc sè 5-1996. (1) Xem: "ChÕ ®Þnh Tæng thèng Hoa Kú - HiÕn ph¸p vµ thùc tiÔn" cña Th¸i VÜnh Th¾ng. T¹p chÝ LuËt häc sè 5-1996. 134
9. Bé Y tÕ vµ c«ng t¸c nh©n ®¹o (1953); 10. Bé nhµ ë vµ ph¸t triÓn ®« thÞ (1965); 11. Bé Giao th«ng (1966); 12. Bé N¨ng l−îng (1977); 13. Bé Gi¸o dôc (1979); 14. Bé Cùu chiÕn binh (1988); 15. Bé M«i tr−êng (1990). Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña ChÝnh phñ mét sè bé ®7 bÞ gi¶i thÓ. VÝ dô, tr−íc ®©y ë Hoa Kú cã Bé B−u ®iÖn, ®Õn n¨m 1971, bé nµy bÞ gi¶i thÓ vµ chuyÓn thµnh ñy ban c«ng t¸c b−u ®iÖn. Th«ng th−êng, Tæng thèng Hoa Kú coi c¸c Bé tr−ëng lµ ng−êi gióp viÖc cña m×nh, v× vËy c¸c bé tr−ëng kh«ng ph¶i lµ mét nhµ chÝnh trÞ ®éc lËp. Tuy nhiªn, Tæng thèng th−êng dµnh mét sè ghÕ Bé tr−ëng kh«ng quan träng l¾m cho ®¹i biÓu cña §¶ng ®èi lËp ®Ó chøng tá r»ng Tæng thèng lµ ng−êi ®øng trªn c¸c §¶ng ph¸i. 3. V¨n phßng Tæng thèng V¨n phßng Tæng thèng Hoa Kú kh«ng hÒ gièng V¨n phßng Tæng thèng cña c¸c nhµ n−íc t− s¶n kh¸c, nã gÇn nh− lµ mét chÝnh phñ thø hai. V¨n phßng Tæng thèng gåm hai bé phËn: V¨n phßng nhµ tr¾ng vµ v¨n phßng hµnh chÝnh cña Tæng thèng. a. V¨n phßng Nhµ tr¾ng Vµo n¨m 1901, v¨n phßng Nhµ tr¾ng chØ cã 1 th− ký, 2 trî lý th− ký, 2 th− ký hµnh chÝnh, 4 th− ký t¹p vô vµ mét vµi thõa ph¸t l¹i, nh©n viªn b¶o vÖ vµ ®−a th−. Ngµy nay, v¨n phßng Nhµ tr¾ng cã h¬n 650 ng−êi, chñ yÕu lµ c¸c lo¹i cè vÊn trªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc chÝnh trÞ, kinh tÕ, luËt ph¸p, ngo¹i giao, qu©n sù. b. V¨n phßng hµnh chÝnh cña Tæng thèng V¨n phßng nµy do Tæng thèng Franklin Roosevelt thµnh lËp n¨m 1939 bao gåm 12 bé phËn chÞu sù chØ ®¹o trùc tiÕp cña Tæng thèng. Sau ®©y lµ mét sè bé phËn quan träng nhÊt: * V¨n phßng qu¶n trÞ vµ tµi chÝnh: §©y lµ v¨n phßng quan träng nhÊt, cã ®Õn h¬n 600 nh©n viªn. NhiÖm vô cña nã lµ lËp vµ ph©n phèi ng©n s¸ch liªn bang, ch¨m lo chøc n¨ng, qu¶n lý vµ ®iÒu phèi nÒn hµnh chÝnh liªn bang. * Héi ®ång cè vÊn kinh tÕ: Thµnh lËp n¨m 1946, bao gåm 3 cè vÊn kinh tÕ cã nhiÖm vô th«ng tin vµ t− vÊn cho Tæng (2) Xem: La PrÐsidence amÐricaine cña Marie France Toinet, Nxb. Monclarestien, tr.31. 135
thèng vÒ t×nh h×nh kinh tÕ vµ chuÈn bÞ c¸c b¸o c¸o kinh tÕ cho Tæng thèng tr×nh tr−íc Quèc héi. * Héi ®ång an ninh quèc gia: Thµnh lËp n¨m 1947 lµ c¬ quan gi÷ vai trß quan träng trong viÖc gióp Tæng thèng ho¹ch ®Þnh ®−êng lèi vµ chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i, quèc phßng vµ b¶o vÖ an ninh quèc gia. Héi ®ång an ninh quèc gia bao gåm Tæng thèng, Phã Tæng thèng, Bé Tr−ëng Bé Ngo¹i giao, Bé tr−ëng Bé Quèc phßng, Tæng t− lÖnh c¸c binh chñng vµ gi¸m ®èc c¬ quan t×nh b¸o trung −¬ng (CIA). Ngoµi ra, Tæng thèng cã thÓ mêi thªm mét sè nh©n vËt tham dù mµ «ng thÊy cÇn thiÕt. * C¬ quan t×nh b¸o trung −¬ng (CIA): Thµnh lËp n¨m 1947 lµ tæ chøc thõa kÕ cña v¨n phßng nghiªn cøu chiÕn l−îc. Gi¸m ®èc CIA lµ mét trong nh÷ng nh©n vËt cã uy tÝn víi Tæng thèng. MÆc dï ng©n s¸ch CIA ®−îc gi÷ bÝ mËt nh−ng vµo n¨m 1991 ng−êi ta −íc tÝnh kho¶ng h¬n 3,5 tû ®« la vµ cã kho¶ng 18.000 nh©n viªn vµ céng t¸c viªn. * V¨n phßng ®¹i diÖn th−¬ng m¹i Hoa Kú: Thµnh lËp n¨m 1962, cã nhiÖm vô xóc tiÕn c¸c ®µm ph¸n th−¬ng m¹i quèc tÕ. Xem xÐt c¸c thiÕt chÕ trªn ®©y cña v¨n phßng Tæng thèng Hoa Kú, chóng ta thÊy chóng kh«ng gièng v¨n phßng cña c¸c nguyªn thñ quèc gia cña c¸c n−íc Céng hßa nghÞ viÖn nh− Italia, Liªn bang §øc, cña nh÷ng n−íc céng hßa l−ìng tÝnh nh− Ph¸p vµ còng kh«ng gièng v¨n phßng Hoµng ®Õ ë c¸c n−íc qu©n chñ lËp hiÕn. V¨n phßng Tæng thèng Hoa Kú lµ sù kÕt hîp, ®éc ®¸o cña hai lo¹i: V¨n phßng ChÝnh phñ vµ v¨n phßng Nguyªn thñ quèc gia. §iÒu nµy ®−îc lý gi¶i bëi lÏ ®©y lµ c¬ quan gióp viÖc, c¬ quan cè vÊn vµ tham m−u cho mét ng−êi hßa quyÖn trong m×nh hai thø quyÒn lùc quan träng nhÊt: quyÒn lùc cña Nguyªn thñ quèc gia vµ quyÒn lùc cña Thñ t−íng ChÝnh phñ. III. Quèc héi Hoa Kú Theo quy ®Þnh t¹i §iÒu 1 (kho¶n 1) cña HiÕn ph¸p hîp chñng quèc Hoa Kú tÊt c¶ quyÒn lËp ph¸p thuéc vÒ Quèc héi Hoa Kú. Quèc héi bao gåm 2 viÖn: Th−îng nghÞ viÖn (Senat) bao gåm 100 ®¹i biÓu vµ H¹ nghÞ viÖn (House of Representative) bao gåm 435 ®¹i biÓu. 1. C¬ cÊu, c¸ch thøc bÇu cö Quèc héi vµ quy chÕ NghÞ sÜ a. H¹ nghÞ viÖn H¹ nghÞ viÖn gåm c¸c thµnh viªn do nh©n d©n c¸c tiÓu bang tuyÓn lùa, hai n¨m mét lÇn. C¸c cö tri t¹i mçi tiÓu bang ph¶i héi ®ñ c¸c ®iÒu kiÖn b¾t buéc nh− ®èi víi cö tri bÇu cö ®¹i diÖn vµo viÖn cã nhiÒu thµnh viªn nhÊt cña c¬ quan lËp ph¸p TiÓu bang (kho¶n 2 §iÒu 1). Tiªu chuÈn øng cö ®¹i biÓu H¹ nghÞ viÖn lµ c«ng d©n Mü Ýt nhÊt ®−îc 7 n¨m, tõ 25 tuæi trë lªn vµ ph¶i ®ang c− tró t¹i tiÓu bang m×nh ®−îc tuyÓn lùa (kho¶n 2 §iÒu 1). Sè d©n biÓu ®−îc ph©n cho c¸c tiÓu bang t−¬ng øng víi tû lÖ d©n sè cña tõng tiÓu bang vµ cø 410.000 ng−êi th× cã 1 d©n biÓu(1). (1) Theo môc 3 Kho¶n 2. §iÒu 1 cña HiÕn ph¸p nguyªn thñy lµ 30.000 d©n/1 ®¹i biÓu. Tû lÖ trªn lµ tõ n¨m 1965. 136
Theo quy ®Þnh cña HiÕn ph¸p khi khuyÕt ghÕ d©n biÓu t¹i mét tiÓu bang th× c¬ quan hµnh chÝnh cña tiÓu bang nµy sÏ ban hµnh nh÷ng quyÕt ®Þnh tæ chøc bÇu cö bæ sung vµo ghÕ khuyÕt ®ã. Chñ tÞch H¹ nghÞ viÖn do H¹ nghÞ viÖn bÇu ra cã tªn gäi lµ Speaker. Ngoµi Chñ tÞch viÖn. H¹ nghÞ viÖn cßn bÇu ra c¸c chøc vô kh¸c nh− chñ tÞch c¸c ñy ban th−êng trùc cña viÖn. b. Th−îng nghÞ viÖn NÕu H¹ nghÞ viÖn ®¹i diÖn cho c¸c tÇng líp d©n c− trong x7 héi vµ bÇu theo tû lÖ d©n sè th× Th−îng nghÞ viÖn ®¹i diÖn cho quyÒn lîi cña c¸c tiÓu bang. C¸c tiÓu bang dï lín hay nhá ®Òu cã hai ®¹i biÓu vµo Th−îng nghÞ viÖn. C¸c ®¹i biÓu nµy tr−íc ®©y do Quèc héi lËp ph¸p cña mçi tiÓu bang tuyÓn lùa nh−ng tõ n¨m 1913 theo tu chÝnh ¸n 17 th× do nh©n d©n c¸c bang bÇu ra víi nhiÖm kú 6 n¨m. C¸c øng cö viªn vµo Th−îng nghÞ viÖn ph¶i ®ñ Ýt nhÊt lµ 30 tuæi lµ c«ng d©n Mü Ýt nhÊt lµ 9 n¨m vµ ph¶i lµ ng−êi ®ang c− tró t¹i bang tuyÓn lùa m×nh. Theo quy ®Þnh t¹i môc 2 kho¶n 3 §iÒu 1 HiÕn ph¸p Hoa Kú th× nhiÖm kú cña c¸c Th−îng nghÞ sÜ kh«ng ph¶i b¾t ®Çu vµ kÕt thóc cïng mét lóc. C¸c Th−îng nghÞ sÜ ®−îc ph©n chia thµnh ba h¹ng. GhÕ th−îng nghÞ sÜ líp thø nhÊt sÏ khuyÕt vµo n¨m thø 2, líp thø hai vµo cuèi n¨m thø 4 vµ líp thø ba vµo cuèi n¨m thø 6 sao cho cø hai n¨m 1/3 tæng sè Th−îng nghÞ sÜ l¹i ®−îc tuyÓn cö. Tr−êng hîp cã nh÷ng ghÕ khuyÕt v× tõ chøc hoÆc v× nh÷ng lý do kh¸c, trong khi quèc héi lËp ph¸p cña tiÓu bang cã ®¹i biÓu ®ã nghØ häp th× chÝnh quyÒn hµnh ph¸p cña tiÓu bang ®ã cã quyÒn bæ nhiÖm t¹m thêi mét ng−êi vµo ghÕ khuyÕt cho tíi khi quèc héi cña tiÓu bang nhãm häp vµ bÇu bæ sung ghÕ khuyÕt ®ã. Phã Tæng thèng Hîp chñng quèc Hoa Kú theo quy ®Þnh cña HiÕn ph¸p gi÷ chøc chñ tÞch Th−îng NghÞ viÖn nh−ng kh«ng cã quyÒn bá phiÕu, trõ khi tr−êng hîp sè phiÕu thuËn vµ chèng ngang nhau trong mét cuéc biÓu quyÕt (môc 4, kho¶n 3, §iÒu 1). Tr−êng hîp Phã Tæng thèng v¾ng mÆt, hoÆc Phã Tæng thèng ®¶m nhËn nhiÖm vô Tæng thèng th× Th−îng nghÞ viÖn cã quyÒn bÇu mét thµnh viªn kh¸c gi÷ chøc chñ tÞch l©m thêi. c. Nh÷ng quy ®Þnh chung cho hai viÖn HiÕn ph¸p quy ®Þnh: thêi gian, ®Þa ®iÓm vµ thÓ thøc tuyÓn cö c¸c Th−îng nghÞ sÜ vµ c¸c D©n biÓu H¹ viÖn ®−îc ®Þnh ®o¹t t¹i mçi tiÓu bang vµ do quèc héi lËp ph¸p cña tiÓu bang ®ã quyÕt ®Þnh. Nh−ng Quèc héi liªn bang cã quyÒn bÊt luËn lóc nµo ra ®¹o luËt quy ®Þnh hoÆc söa ®æi nh÷ng luËt lÖ tuyÓn cö cña tiÓu bang, trõ kho¶n ®Þnh ®o¹t ®Þa ®iÓm bÇu cö Th−îng nghÞ sÜ (kho¶n 4 §iÒu 1). Mçi viÖn cã quyÒn ®Þnh ®o¹t vÒ cuéc bÇu cö cña m×nh vÒ kÕt qu¶ cña bÇu cö ®ã, vÒ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cña c¸c NghÞ sÜ. §a sè trong mçi viÖn cã quyÒn thµnh lËp mét ñy ban ®Ó tiÕn hµnh c«ng viÖc nh−ng mét thiÓu sè trong mçi viÖn còng cã quyÒn tr× ho7n viÖc ®ã trong vßng 137
mét ngµy vµ cã quyÕt b¾t buéc c¸c NghÞ sÜ khiÕm diÖn tíi häp, theo luËt lÖ ho¹t ®éng vµ theo quy t¾c trõng ph¹t do mçi viÖn ®Þnh ®o¹t. Mçi viÖn cã thÓ quy ®Þnh c¸c quy t¾c xö ph¹t nh÷ng hµnh ®éng thiÕu kû luËt cña c¸c thµnh viªn.Víi sù nhÊt trÝ Ýt nhÊt lµ 2/3 sè NghÞ viªn, NghÞ viÖn cã thÓ khai trõ mét NghÞ sÜ ra khái viÖn (môc 2, kho¶n 5 §iÒu 1 HiÕn ph¸p Hoa Kú). Mçi viÖn, theo quy ®Þnh cña HiÕn ph¸p gi÷ mét cuèn "Biªn b¶n nghÞ sù" ghi l¹i ho¹t ®éng cña viÖn vµ thØnh tho¶ng l¹i c«ng bè c¸c ®iÒu ®7 ghi ngo¹i trõ nh÷ng ®o¹n mµ viÖn xÐt thÊy cÇn ph¶i gi÷ bÝ mËt. Cuèn "Biªn b¶n nghÞ sù" nµy còng sÏ ghi l¹i nh÷ng phiÕu thuËn, phiÕu chèng cña c¸c thµnh viªn vµ vÒ bÊt cø vÊn ®Ò nµo, khi 1/5 nh©n viªn cã mÆt cña mçi viÖn yªu cÇu ghi vµo biªn b¶n. Trong khãa häp cña quèc héi kh«ng cã mét viÖn nµo ®−îc quyÒn, ngo¹i trõ tr−êng hîp cã sù tháa thuËn víi viÖn kia, nghØ häp qu¸ ba ngµy vµ c¸c viÖn còng kh«ng ®−îc phÐp häp ë mét n¬i nµo kh¸c ngoµi n¬i häp ®7 quy ®Þnh cho hai viÖn (môc 4 kho¶n, 5 §iÒu 1). Quèc héi Hoa Kú ph¶i nhãm häp Ýt nhÊt mçi n¨m mét lÇn vµ phiªn nhãm häp ®Çu tiªn sÏ vµo ngµy thø hai ®Çu tiªn trong th¸ng ch¹p ngo¹i trõ tr−êng hîp quèc héi sÏ quyÕt ®Þnh b»ng mét ®¹o luËt quy ®Þnh ngµy kh¸c. C¸c nghÞ sÜ quèc héi Mü cã quyÒn h−ëng mét kho¶n trî cÊp ®−îc ®Þnh ®o¹t b»ng mét ®¹o luËt vµ ®−îc thanh to¸n do ng©n khè cña hîp chñng quèc. C¸c nghÞ sÜ cã quyÒn trong mäi tr−êng hîp, ngo¹i trõ tr−êng hîp ph¶n béi, g©y träng téi hoÆc ph¸ rèi an ninh, h−ëng ®Æc quyÒn kh«ng bÞ b¾t giam trong khi dù khãa häp cña viÖn, trong khi tíi viÖn häp vµ khi ë viÖn vÒ. VÒ c¸c bµi diÔn v¨n hä cã quyÒn kh«ng bÞ chÊt vÊn t¹i bÊt kú mét n¬i nµo kh¸c (kho¶n 6 §iÒu 1). Nh»m ®¶m b¶o nguyªn t¾c ph©n chia quyÒn lùc gi÷a lËp ph¸p vµ hµnh ph¸p HiÕn ph¸p n¨m 1787 cña Hoa Kú ®7 quy ®Þnh vÒ sù kh«ng kiªm nhiÖm cña NghÞ sÜ. Theo quy ®Þnh t¹i môc 2, kho¶n 6 §iÒu 1 kh«ng mét Th−îng nghÞ sÜ hoÆc mét D©n biÓu h¹n viÖn nµo, trong suèi nhiÖm kú cña m×nh cã quyÒn ®−îc bæ nhiÖm gi÷ mét chøc vô hµnh chÝnh nµo cña Hîp chñng quèc vµ kh«ng mét ng−êi nµo ®ang gi÷ mét chøc vô trong chÝnh phñ hîp chñng quèc l¹i cã thÓ lµ thµnh viªn cña quèc héi. 2. NhiÖm vô, quyÒn h¹n cña Quèc héi Theo quy ®Þnh t¹i Kho¶n 8, §iÒu 1 HiÕn ph¸p 1787 Quèc héi Hoa Kú cã nh÷ng nhiÖm vô, quyÒn h¹n sau ®©y: - Quèc héi cã quyÒn lËp vµ thu c¸c lo¹i thuÕ ®Ó thanh to¸n c¸c c«ng nî, trï liÖu c«ng cuéc phßng thñ chung vµ nÒn thÞnh v−îng toµn diÖn cña Hîp chñng quèc nh−ng mäi thø thuÕ ph¶i ®ãng ®ång nhÊt trªn kh¾p l7nh thæ Hîp chñng quèc; - Vay tiÒn theo tÝn dông cña Hîp chñng quèc; - Quy ®Þnh quan hÖ th−¬ng m¹i víi ngo¹i quèc, gi÷a c¸c tiÓu bang vµ c¸c bé l¹c da ®á; - ThiÕp lËp mét quy t¾c thèng nhÊt vÒ viÖc nhËp tÞch vµ nh÷ng ®¹o luËt ®ång nhÊt vÒ vÊn ®Ò ph¸ s¶n trªn kh¾p l7nh thæ Hîp chñng quèc; 138
- ThiÕt lËp nh÷ng tr¹m b−u ®iÖn vµ c¸c ®−êng b−u ®iÖn; - Ph¸t triÓn sù tiÕn bé vÒ khoa häc vµ nghÖ thuËt h÷u Ých, b»ng c¸ch b¶o ®¶m trong nh÷ng thêi gian cã h¹n ®Þnh quyÒn s¸ng t¸c cña c¸c v¨n nghÖ sÜ vµ quyÒn ph¸t minh cña c¸c nhµ ph¸t minh; - Ph¸t hµnh tiÒn, ®iÒu chØnh gi¸ trÞ cña chóng víi ®ång tiÒn n−íc ngoµi, x¸c ®Þnh chuÈn mùc cña chóng vÒ träng l−îng vµ kÝch th−íc; - ThiÕt lËp c¸c tßa ¸n cÊp d−íi cña Tßa tèi cao ph¸p viÖn; - X¸c ®Þnh vµ trõng ph¹t nh÷ng hµnh ®éng x©m ph¹m tíi luËt ph¸p quèc tÕ; - Tuyªn bè chiÕn tranh; - ThiÕt lËp vµ chu cÊp qu©n ®éi nh−ng kh«ng mét kho¶n ng©n phÝ nµo vÒ viÖc nµy cã thÓ sö dông qu¸ thêi h¹n hai n¨m; - ThiÕp lËp vµ duy tr× lùc l−îng h¶i qu©n; - Quy ®Þnh c¸c luËt lÖ ®Ó qu¶n lý vµ ®iÒu chØnh c¸c lùc l−îng lôc qu©n vµ h¶i qu©n; - Trï liÖu viÖc triÖu tËp d©n qu©n cña tiÓu bang ®Ó thi hµnh luËt ph¸p cña Liªn bang, ¸p ®¶o c¸c cuéc næi lo¹n vµ ®Èy lïi c¸c cuéc x©m l¨ng; - Trï liÖu viÖc tæ chøc, vò trang, duy tr× kü thuËt c¸c ®¹o qu©n cña c¸c tiÓu bang khi c¸c ®¹o qu©n nµy ®−îc sö dông d−íi thÈm quyÒn cña liªn bang ®ång thêi vÉn duy tr× ë c¸c tiÓu bang quyÒn bæ nhiÖm c¸c sÜ quan huÊn luyÖn d©n qu©n cña mçi tiÓu bang theo kü thuËt mµ Quèc héi ®Þnh ®o¹t; - Thi hµnh ®éc quyÒn lËp ph¸p trong tÊt c¶ mäi tr−êng hîp t¹i mét khu vùc mµ diÖn tÝch kh«ng réng h¬n m−êi dÆm vu«ng(1) mµ c¸c tiÓu bang tháa thuËn nh−îng l¹i vµ ®−îc Quèc héi liªn bang chÊp thuËn lµm ®Þa ®iÓm cña chÝnh phñ liªn bang Hîp chñng quèc; thi hµnh quyÒn lùc liªn bang t¹i tÊt c¶ nh÷ng n¬i mµ ChÝnh phñ liªn bang mua ®−îc víi sù tháa thuËn cña Quèc héi cña tiÓu bang ®Ó x©y dùng c¸c thµnh tr×, kho tµng, x−ëng chÕ t¹o vò khÝ, x−ëng ®ãng thuyÒn vµ c¸c c«ng cô cÇn thiÕt kh¸c. - Lµm ra tÊt c¶ c¸c ®¹o luËt cÇn thiÕt ®Ó thi hµnh c¸c quyÒn lùc nãi trªn vµ mäi quyÒn lùc kh¸c mµ HiÕn ph¸p trao cho ChÝnh phñ hîp chñng quèc hoÆc mét bé nµo, mét viªn chøc nµo cña chÝnh phñ. IV. C¬ quan t− ph¸p HiÕn ph¸p Hoa Kú n¨m 1787 dµnh §iÒu 3 ®Ó quy ®Þnh vÒ c¸c c¬ quan T− ph¸p. Theo kho¶n 1 §iÒu 3 cña HiÕn ph¸p quyÒn t− ph¸p Hîp chñng quèc ®−îc trao cho mét Tèi cao ph¸p viÖn vµ c¸c tßa ¸n cÊp d−íi cña nã. C¸c thÈm ph¸n ®−îc bæ nhiÖm suèt ®êi vµ ®−îc h−ëng mét kho¶n l−¬ng kh«ng bao giê bÞ sót gi¶m trong suèt thêi kú t¹i chøc. ThÈm quyÒn T− ph¸p Hoa Kú cã ph¹m vi réng bao gåm tÊt c¶ c¸c sù vô xÐt trªn ph−¬ng (1) 1 dÆm vu«ng (1 mile2) =1.690 m2 139
diÖn luËt ph¸p vµ c«ng lý dùa trªn HiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt Hoa Kú, c¸c hiÖp −íc ®7 ký kÕt hoÆc sÏ ký kÕt theo thÈm quyÒn cña Liªn bang, c¸c vô viÖc liªn quan tíi c¸c ®¹i sø, c¸c sø thÇn vµ c¸c l7nh sù, tÊt c¶ c¸c sù vô thuéc thÈm quyÒn luËt ph¸p hµng h¶i vµ h¶i qu©n; nh÷ng vô tranh tông trong ®ã chÝnh phñ hîp chñng quèc lµ mét trong c¸c bªn tranh chÊp; nh÷ng vô tranh chÊp gi÷a hai hay nhiÒu tiÓu bang, gi÷a c«ng d©n cña c¸c tiÓu bang, gi÷a c«ng d©n cña cïng mét tiÓu bang tranh giµnh ®Êt ®ai mµ nhiÒu tiÓu bang cã quyÒn cÊp ph¸t; gi÷a mét tiÓu bang hoÆc c«ng d©n cña mét tiÓu bang víi mét ngo¹i bang hoÆc c«ng d©n c¸c chñ thÓ ph¸p luËt cña mét ngo¹i bang Theo quy ®Þnh t¹i kho¶n 2 §iÒu 3 tÊt c¶ c¸c vô liªn quan tíi c¸c ®¹i sø, c¸c sø thÇn vµ c¸c l7nh sù vµ trong nh÷ng vô mµ mét tiÓu bang lµ mét bªn tham dù th× Tèi cao ph¸p viÖn sÏ cã quyÒn xÐt xö s¬ thÈm ®ång thêi chung thÈm. §èi víi c¸c vô viÖc ngoµi quy ®Þnh trªn ®©y Tèi cao ph¸p viÖn cã quyÒn xÐt xö phóc thÈm vÒ h×nh thøc còng nh− néi dung (xem xÐt vÒ mÆt thñ tôc xÐt, xö còng nh− néi dung vô viÖc) trõ nh÷ng ngo¹i lÖ mµ quèc héi cã thÓ quy ®Þnh. Mäi vô träng téi, ngo¹i trõ nh÷ng vô xÐt xö theo thñ tôc ®µn h¹ch (Impeachment) ®Òu ®−îc xÐt xö b»ng mét båi thÈm ®oµn. ViÖc xÐt xö sÏ ®−îc tiÕn hµnh t¹i tiÓu bang n¬i träng téi x¶y ra; nÕu c¸c téi ®ã kh«ng x¶y ra t¹i bÊt cø mét tiÓu bang nµo, vô ¸n sÏ ®−îc xÐt xö t¹i mét hoÆc nh÷ng n¬i mµ quèc héi sÏ quy ®Þnh b»ng mét ®¹o luËt (kho¶n 2 §iÒu 3). BÞ c¸o ®−îc quyÒn xÐt xö nhanh chãng vµ c«ng khai, cã quyÒn ®−îc biÕt vÒ tÝnh chÊt vµ lý do cña sù buéc téi; ®−îc ®èi chÊt víi ng−êi lµm chøng buéc téi, ®−îc ®ßi hái sù cã mÆt cña ng−êi lµm chøng gì téi vµ ®−îc tr¹ng s− biÖn hé. §èi víi c¸c vô ¸n xÐt xö theo tiÒn lÖ ph¸p mµ gi¸ trÞ cña vô tranh chÊp qu¸ 20 ®«la, quyÒn ®−îc xö b»ng båi thÈm ®oµn sÏ ®−îc t«n träng. Kh«ng mét vô ¸n nµo ®7 ®−îc båi thÈm ®oµn xö, l¹i ph¶i xem xÐt mét lÇn n÷a t¹i mét ph¸p ®×nh cña HiÖp chñng quèc mét c¸ch kh¸c h¬n lµ chiÓu theo ®iÒu kho¶n cña tiÒn lÖ ph¸p luËt. HÖ thèng tßa ¸n Hoa Kú nh− ®7 tr×nh bµy ë môc II Ch−¬ng VII bao gåm 2 hÖ thèng Tßa ¸n: Tßa ¸n liªn bang vµ tßa ¸n c¸c bang. Tßa ¸n liªn bang bao gåm Tßa ¸n tèi cao, 11 tßa phóc thÈm vµ 94 tßa ¸n quËn (s¬ thÈm). Tßa ¸n c¸c bang bao gåm Tßa ¸n tèi cao, c¸c tßa phóc thÈm, c¸c tßa s¬ thÈm cña c¸c quËn vµ thÊp nhÊt lµ Tßa ¸n hßa gi¶i, Tßa ¸n vi c¶nh. C¸c thÈm ph¸n Liªn bang (kho¶ng 1400) gÇn nh− bao giê còng lµ nh÷ng luËt gia (luËt s−, hay gi¸o s− ®¹i häc) trong sè nh÷ng ng−êi næi tiÕng nhÊt trong n−íc. C¸c thÈm ph¸n liªn bang cã uy tÝn x7 héi vµ nghÒ nghiÖp rÊt lín. Hä thuéc vµo nh÷ng quan chøc Liªn bang cã tiÒn l−¬ng cao nhÊt, vµ ngµnh hµnh ph¸p kh«ng thÓ gi¶m bít tiÒn l−¬ng cña hä còng nh− kh«ng thÓ ®Ò b¹t hä. TÝnh ®éc lËp cña hä, do ®ã lµ hoµn toµn(1). ë mçi tßa ¸n quËn cã mét viÖn c«ng tè liªn bang (US Attorney) lµm viÖc d−íi sù l7nh ®¹o cña ch−ëng lý tèi cao (Attorney General) lµ thµnh viªn cña chÝnh phñ. ThÈm quyÒn cña c«ng tè viªn bÞ giíi h¹n vµo viÖc thi hµnh c¸c luËt Liªn bang. C¸c c«ng tè viªn nhµ n−íc tiÕn hµnh thñ tôc buéc téi, cßn sù chñ ®éng ®−îc dµnh cho c¸c bªn vµ cho nh÷ng luËt s− cña mçi bªn trong (1 Xem: "Thùc tr¹ng trong n−íc Mü" cña Annie Lennkh vµ Marie France Toinet, Nxb. Khoa häc x· héi. H,1995, tr.476. 140
tiÕn tr×nh xÐt xö, hoÆc vô ¸n ®−îc gi¶i quyÕt b»ng sù th−¬ng l−îng cña c¸c bªn. VÒ mÆt h×nh sù quyÕt ®Þnh kÕt téi thuéc vÒ mét ®oµn båi thÈm (Grand Jury) bao gåm nh÷ng c«ng d©n kh«ng ph¶i lµ luËt gia trªn c¬ së nh÷ng yÕu tè b»ng chøng do c«ng tè viªn tËp hîp. ThÈm ph¸n l7nh ®¹o c«ng viÖc xÐt xö, h−íng dÉn ®oµn båi thÈm xÐt xö theo ®óng quy ®Þnh cña luËt ph¸p. Søc m¹nh cña hÖ thèng t− ph¸p Hoa Kú thÓ hiÖn ë nh÷ng b¶n ¸n nghiªm kh¾c vµ tÝnh ®éc lËp cña nã ®èi víi quyÒn lùc chÝnh trÞ, tiªu biÓu lµ vô Wartegate vµ Irangate vµ nh÷ng h×nh ph¹t vÒ téi khinh th−êng tßa ¸n (Contempt of court) kh«ng kiªng nÓ c¸c quan chøc cao cÊp cña Nhµ n−íc kÓ c¶ Tæng thèng Hoa Kú. Søc m¹nh cña nã cßn thÓ hiÖn ë kh¶ n¨ng cña Ph¸p viÖn tèi cao Hoa Kú cã thÓ ph¸n xÐt tÝnh hîp hiÕn cña c¸c ®¹o luËt, cã thÓ tuyªn bè mét ®¹o luËt nµo ®ã lµ vi hiÕn vµ lµm v« hiÖu hãa luËt. Ph¸p viÖn tèi cao Hoa Kú ®7 hñy bá 135 luËt(1). (do hai viÖn quèc héi ®7 th«ng qua vµ Tæng thèng ®7 phª chuÈn). Tuy nhiªn, tßa ¸n kh«ng thÓ can thiÖp vµo lÜnh vùc lËp ph¸p theo s¸ng kiÕn riªng cña m×nh. Nh− Alexis de Tocqueville nhÊn m¹nh: "Khi mét ®¹o luËt kh«ng bÞ tranh chÊp quyÒn t− ph¸p kh«ng cã c¬ héi nµo ®Ó ph¸n xÐt". Tßa ¸n chØ cã thÓ ph¸n xÐt vÒ tÝnh hîp hiÕn cña ®¹o luËt khi cã mét c«ng d©n hay mét ph¸p nh©n nµo ®ã khiÕu kiÖn vÒ luËt nµy. H¬n n÷a, tßa ¸n kh«ng ph¶i lµ kh«ng thÓ bÞ ®ông ch¹m. Quèc héi cã thÓ biÓu quyÕt nh÷ng ®¹o luËt nh»m h¹n chÕ quyÒn xÐt xö cña Tßa ¸n vµ ®7 nhiÒu lÇn ®e däa c¸ch chøc (Impeach) c¸c thÈm ph¸n. Sù kiÒm chÕ vµ ®èi träng lÉn nhau gi÷a ba hÖ thèng c¬ quan lËp ph¸p, hµnh ph¸p, t− ph¸p cña Hoa Kú ®7 lµm h¹n chÕ rÊt nhiÒu viÖc l¹m dông quyÒn lùc cña c¸c c¬ quan Nhµ n−íc tèi cao. Trong c¬ chÕ kiÒm chÕ vµ ®èi träng Ph¸p viÖn tèi cao Hoa Kú ®7 gi÷ vai trß quan träng trong viÖc c©n b»ng quyÒn lùc. §óng nh− nhËn xÐt xña nhµ HiÕn ph¸p häc næi tiÕng cña Ph¸p Marie france Toinet: "Do nh¹y c¶m víi nh÷ng t−¬ng quan lùc l−îng chÝnh trÞ, Tßa ¸n tèi cao bao giê còng chøng tá rÊt thËn träng vµ rÊt khiªm tèn trong viÖc sö dông quyÒn hµnh cña m×nh. V× thÕ, nã chØ tuyªn bè lµ bÊt hîp hiÕn 135 luËt Liªn bang trong gÇn 40.000 luËt ®−îc quèc héi th«ng qua trong khi ®ã, uy quyÒn tinh thÇn vµ ý thøc s¾c bÐn cña nã vÒ kh¶ n¨ng ®em l¹i tÝnh hîp ph¸p cho c¸c quyÕt ®Þnh cña Nhµ n−íc còng ®ñ cho phÐp nã cã träng l−îng ®Çy ®ñ ®èi víi sù ph¸t triÓn chÝnh trÞ cña n−íc Mü". (1) Xem: "Thùc tr¹ng trong n−íc Mü"cña Annie Lennkh vµ Marie France Toinet, Nxb. Khoa häc x· héi H,1995. 141
Ch−¬ng XIII. Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña LuËt HiÕn ph¸p n−íc Céng hßa Ph¸p A. Kh¸i qu¸t vÒ lÞch sö lËp hiÕn cña Ph¸p Céng hßa Ph¸p lµ mét trong nh÷ng quèc gia cã truyÒn thèng lËp hiÕn l©u dµi nhÊt trong lÞch sö nh©n lo¹i. LÞch sö lËp hiÕn cña Ph¸p b¾t ®Çu tõ cuéc c¸ch m¹ng d©n chñ t− s¶n n¨m 1789, xãa bá chÕ ®é qu©n chñ chuyªn chÕ, x©y dùng nÒn qu©n chñ lËp hiÕn víi sù x¸c lËp chñ quyÒn d©n téc thuéc vÒ toµn thÓ nh©n d©n. HiÕn ph¸p ®Çu tiªn cña n−íc Ph¸p lµ HiÕn ph¸p n¨m 1791. T− t−ëng chñ ®¹o cña HiÕn ph¸p n¨m 1791 lµ B¶n tuyªn ng«n vÒ quyÒn c«ng d©n vµ quyÒn con ng−êi n¨m 1789. Nh÷ng quy ®Þnh trong b¶n tuyªn ng«n næi tiÕng nµy ®7 trë thµnh nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh ®Êu tranh v× chÕ ®é d©n chñ trong lÞch sö lËp hiÕn cña n−íc Ph¸p. §ã lµ nh÷ng quy ®Þnh sau ®©y: 1. Ng−êi ta sinh ra tù do vµ b×nh ®¼ng vÒ quyÒn lîi vµ ph¶i lu«n lu«n ®−îc tù do vµ b×nh ®¼ng vÒ quyÒn lîi. 2. Môc ®Ých cña tÊt c¶ c¸c tæ chøc chÝnh trÞ lµ b¶o vÖ c¸c quyÒn tù nhiªn vµ bÊt kh¶ x©m ph¹m cña con ng−êi. §ã lµ c¸c quyÒn: Tù do, së h÷u, an toµn vµ sù chèng l¹i ¸p bøc. 3. Nguyªn t¾c tÊt c¶ chñ quyÒn Nhµ n−íc thuéc vÒ d©n téc. Kh«ng mét tæ chøc hay c¸ nh©n nµo ®−îc vi ph¹m chñ quyÒn cña d©n téc. 4. Tù do lµ kh¶ n¨ng lµm tÊt c¶ nh÷ng g× kh«ng h¹i ®Õn ng−êi kh¸c. ViÖc thùc hiÖn quyÒn tù nhiªn cña con ng−êi ®−îc giíi h¹n bëi nh÷ng quy ®Þnh nh»m ®¶m b¶o cho mäi thµnh viªn kh¸c trong x7 héi còng thùc hiÖn ®−îc nh÷ng quyÒn ®ã. Nh÷ng giíi h¹n nµy chØ cã thÓ ®−îc x¸c ®Þnh bëi v¨n b¶n luËt. 5. ChØ cã luËt míi cã thÓ cÊm ®o¸n c¸c hµnh vi mµ nã x¸c ®Þnh lµ cã h¹i cho x7 héi. Kh«ng ai cã thÓ ng¨n c¶n con ng−êi thùc hiÖn mét hµnh vi mµ luËt kh«ng cÊm vµ kh«ng ai cã thÓ b¾t buéc ng−êi kh¸c thùc hiÖn mét hµnh vi mµ luËt kh«ng b¾t buéc thùc hiÖn. 6. LuËt lµ sù thÓ hiÖn ý chÝ chung cña toµn thÓ c«ng d©n. TÊt c¶ mäi c«ng d©n cã quyÒn tù m×nh hoÆc th«ng qua ng−êi ®¹i diÖn ®Ó gãp phÇn x©y dùng luËt. LuËt ph¸p chØ lµ mét cho tÊt c¶ mäi ng−êi dï lµ b¶o vÖ hay lµ trõng ph¹t. Tr−íc ph¸p luËt mäi ng−êi ®Òu b×nh ®¼ng. 7. Kh«ng ai cã thÓ bÞ buéc téi, bÞ b¾t, bÞ giam gi÷ ngoµi nh÷ng quy ®Þnh cña luËt. 8. LuËt chØ thiÕt lËp c¸c h×nh ph¹t mét c¸ch nghiªm kh¾c khi ®iÒu ®ã lµ thËt sù cÇn thiÕt vµ kh«ng ai bÞ ¸p dông h×nh ph¹t theo luËt, nÕu luËt ®ã ban hµnh sau khi hµnh vi ®7 x¶y ra (kh«ng ¸p dông hiÖu lùc håi tè ®èi víi c¸c h×nh ph¹t míi thiÕt lËp). 9. TÊt c¶ mäi ng−êi ®Òu ®−îc coi lµ v« téi khi ch−a cã mét b¶n ¸n cña tßa ¸n cã thÈm quyÒn kÕt téi. 142
10. Kh«ng ai cã thÓ bÞ truy bøc v× quan ®iÓm cña hä, kÓ c¶ khi ®ã lµ quan ®iÓm t«n gi¸o, miÔn lµ sù biÓu hiÖn quan ®iÓm ®ã kh«ng g©y ra sù rèi lo¹n trËt tù x7 héi mµ ph¸p luËt ®7 thiÕt lËp. 11. Tù do giao l−u t− t−ëng vµ quan ®iÓm lµ mét trong nh÷ng quyÒn quan träng nhÊt cña con ng−êi. C«ng d©n cã quyÒn tù do nãi, viÕt, in Ên, ngo¹i trõ sù l¹m dông quyÒn tù do ®ã trong nh÷ng tr−êng hîp mµ luËt quy ®Þnh. 12. Sù ®¶m b¶o c¸c quyÒn con ng−êi vµ quyÒn c«ng d©n cÇn thiÕt mét søc m¹nh Nhµ n−íc. Søc m¹nh nµy ®−îc thiÕt lËp v× lîi Ých chung cña mäi ng−êi chø kh«ng ph¶i v× lîi Ých cña nh÷ng ng−êi ®−îc Nhµ n−íc trao cho søc m¹nh ®ã. 13. §Ó duy tr× quyÒn lùc c«ng céng vµ nh÷ng chi phÝ hµnh chÝnh mçi c«ng d©n tïy theo kh¶ n¨ng cña m×nh ph¶i ®ãng gãp mét kho¶n nhÊt ®Þnh cho Nhµ n−íc. 14. TÊt c¶ mäi c«ng d©n cã quyÒn tù m×nh x¸c lËp sù cÇn thiÕt vÒ ®ãng gãp c«ng céng, vÒ c¬ së x¸c lËp, vÒ x¸c ®Þnh ®Þnh suÊt vÒ viÖc thu vµ thêi h¹n. 15. X7 héi cã quyÒn ®ßi hái tÊt c¶ c¸c viªn chøc Nhµ n−íc ph¶i thÈm kÕ vÒ chi tiªu hµnh chÝnh cña m×nh. 16. Mäi x7 héi mµ trong ®ã quyÒn con ng−êi vµ c«ng d©n kh«ng ®−îc ®¶m b¶o, kh«ng cã sù ph©n chia quyÒn lùc th× kh«ng thÓ cã HiÕn ph¸p. 17. QuyÒn së h÷u lµ quyÒn thiªng liªng vµ bÊt kh¶ x©m ph¹m. Khi x7 héi cÇn thiÕt v× lîi Ých chung víi sù ®Òn bï tháa ®¸ng së h÷u t− nh©n buéc ph¶i chuyÓn thµnh së h÷u c«ng céng(1). B¶n tuyªn ng«n quyÒn con ng−êi vµ quyÒn c«ng d©n ®7 nªu trªn ®©y ®7 ®−îc ®−a vµo phÇn ®Çu cña HiÕn ph¸p n¨m 1791 vµ ®−îc bæ sung hoµn thiÖn trong c¸c HiÕn ph¸p n¨m 1793, n¨m 1795 vµ ®−îc thÓ hiÖn trong lêi nãi ®Çu HiÕn ph¸p n¨m 1946. Kh¸c víi lÞch sö lËp HiÕn Hoa Kú n¬i mµ HiÕn ph¸p lu«n lu«n g¾n víi nÒn céng hßa tæng thèng lÞch sö lËp hiÕn cña Ph¸p b¾t ®Çu tõ viÖc thiÕt lËp nÒn qu©n chñ lËp hiÕn, sau ®ã míi thiÕt lËp nÒn céng hßa råi l¹i cã nh÷ng b−íc ngoÆt sang nÒn qu©n chñ lËp hiÕn tr−íc khi kh¼ng ®Þnh nÒn céng hßa l©u dµi b»ng viÖc quy ®Þnh, trong HiÕn ph¸p h×nh thøc Nhµ n−íc céng hßa lµ vÊn ®Ò kh«ng thÓ söa ®æi. Víi lÞch sö h¬n hai tr¨m n¨m nÒn lËp hiÕn cña ph¸p ®7 biÕt ®Õn 11 b¶n HiÕn ph¸p vµ 4 ®¹o luËt hiÕn ph¸p. Chóng ta cã thÓ s¾p xÕp theo thêi gian ban hµnh nh− sau: - HiÕn ph¸p ngµy 3/9/1791; - HiÕn ph¸p ngµy 24/6/1793 (HiÕn ph¸p nµy kh«ng ®−îc ¸p dông); - HiÕn ph¸p ngµy 22/8/1795 (cßn gäi lµ HiÕn ph¸p n¨m thø 3 - Céng hßa); (1) Xem: Les constitutions de la France. Nxb: DALLOZ 1989, tr.910. 143
- HiÕn ph¸p ngµy 15/12/1799 (HiÕn ph¸p n¨m thø t¸m); - HiÕn ch−¬ng ngµy 4/6/1814 (1); - HiÕn ch−¬ng ngµy 14/8/1830(2); - HiÕn ph¸p ngµy 4/11/1848; - HiÕn ph¸p ngµy 14/1/1852; - HiÕn ph¸p ngµy 21/5/1870 (kh«ng ¸p dông); - §¹o luËt HiÕn ph¸p 25/2/1875 vÒ tæ chøc quyÒn lùc Nhµ n−íc; - §¹o luËt HiÕn ph¸p 24/2/1875 vÒ tæ chøc Th−îng nghÞ viÖn; - §¹o luËt HiÕn ph¸p 16/7/1875 vÒ mèi quan hÖ cña c¸c quyÒn lùc Nhµ n−íc (lËp ph¸p, hµnh ph¸p, t− ph¸p); - §¹o luËt HiÕn ph¸p 10/7/1940 vÒ viÖc Quèc héi trao toµn quyÒn cho ChÝnh phñ d−íi sù l7nh ®¹o cña Nguyªn so¸i Pªten (Petain) x©y dùng mét hiÕn ph¸p míi; - HiÕn ph¸p 27/10/1946; - HiÕn ph¸p 4/10/1958. Lich sö h¬n hai tr¨m n¨m lËp hiÕn cña Ph¸p g¾n liÒn víi nhiÒu sù kiÖn vµ nh÷ng biÕn ®æi trong x7 héi. §ã lµ 5 cuéc c¸ch m¹ng, 2 ®Õ chÕ, 2 lÇn V−¬ng quèc phôc quyÒn, 5 chÕ ®é céng hßa vµ tr¶i qua 2 cuéc chiÕn tranh thÕ giíi. a. C¸c cuéc c¸ch m¹ng - Cuéc c¸ch m¹ng thø nhÊt: C¸ch m¹ng t− s¶n 1789 nh− ®7 nãi ë phÇn ®Çu xãa bá chÕ ®é qu©n chñ chuyªn chÕ, x©y dùng chÕ ®é qu©n chñ lËp hiÕn víi HiÕn ph¸p 1791; - Cuéc c¸ch m¹ng thø 2: C¸ch m¹ng t− s¶n 1830 víi “ba ngµy oanh liÖt” 27, 28, 29 th¸ng 7. Nguyªn nh©n cña cuéc c¸ch nµy lµ bëi sù phÉn né cña d©n chóng tr−íc nh÷ng S¾c lÖnh cña vua S¸cl¬ Actur X h¹n chÕ quyÒn bÇu cö, thu hÑp thÈm quyÒn lËp ph¸p cña H¹ nghÞ viÖn, hñy bá quyÒn tù do xuÊt b¶n vµ tù do héi häp. Sau nh÷ng cuéc giao tranh ®Ém m¸u trªn ®−êng phè Paris lùc l−îng c¸ch m¹ng ®7 lËt ®æ ngai vµng cña vua Sacl¬ X, chÊm døt sù thèng trÞ cña dßng hé Buèc B«ng. Lùc l−îng c¸ch m¹ng mµ cÇm ®Çu lµ nh÷ng nhµ t− s¶n tµi chÝnh kÕch xï ®7 ®−a Luis Philippe lªn ng«i hoµng ®Õ thiÕt lËp mét nÒn qu©n chñ lËp hiÕn míi; - Cuéc c¸ch m¹ng thø 3: C¸ch m¹ng t− s¶n th¸ng 2/1848. Nguyªn nh©n cña cuéc c¸ch m¹ng nµy lµ m©u thuÉn gi÷a t− s¶n c«ng nghiÖp vµ t− s¶n tµi chÝnh, ®ång thêi giai cÊp c«ng nh©n bÞ bãc lét nÆng nÒ, ®êi sèng khèn cïng ®7 tá sù bÊt b×nh cao ®é víi ChÝnh phñ. Vµo n¨m 1847, hai tai häa lín ®7 x¶y ra n¹n mÊt mïa vµ khñng ho¶ng thÕ giíi vÒ c«ng nghiÖp vµ th−¬ng (1) ; (2) C¶ hai v¨n b¶n HiÕn ph¸p nµy ®Òu thiÕt lËp nÒn qu©n chñ lËp hiÕn 144
m¹i. Lîi dông c¬ héi nµy tÇng líp t− s¶n ®èi lËp víi chÝnh quyÒn ®ßi ph¶i h¹ thÊp ®iÒu kiÖn bÇu cö, c¶i c¸ch chÕ ®é bÇu cö d©n chñ h¬n nh»m chèng l¹i sù ®éc quyÒn cña c¸c nhµ t− b¶n tµi chÝnh ®Çu nËu. Do ChÝnh phñ kh«ng chÞu c¶i c¸ch nªn ngµy 22/1/1848 cuéc c¸ch m¹ng ®7 bïng næ. C«ng nh©n tõ ngo¹i thµnh Paris kÐo vµo trung t©m. Sau nh÷ng cuéc chiÕn ¸c liÖt víi qu©n ®éi hoµng gia nh÷ng ng−êi biÓu t×nh ®7 x«ng vµo cung ®iÖn nhµ vua lËt ®æ ngai vµng vµ nÐm nã vµo trong mét ®èng löa lín. Vua Philippe bá ch¹y tho¸t th©n. N−íc Céng hßa thø 2 ®−îc thiÕt lËp. - Cuéc c¸ch m¹ng thø 4: C¸ch m¹ng th¸ng 6 n¨m 1848. Sau khi dùng nªn nÒn céng hßa giai cÊp c«ng nh©n hy väng, sÏ cã mét Nhµ n−íc céng hßa x7 héi vµ d©n chñ. Nh−ng Quèc héi lËp hiÕn häp ngµy 4/5/1848 ®7 lµm tiªu tan hy väng cña nh÷ng ng−êi ®7 lµm cuéc c¸ch m¹ng th¸ng 2/1848. ChÝnh phñ l©m thêi ®−îc thµnh lËp nªn tõ nh÷ng nhµ t− s¶n c«ng nghiÖp ®7 ph¶n béi giai cÊp c«ng nh©n chØ ch¨m lo ®Õn quyÒn lîi cña giai cÊp t− s¶n. ChÝnh phñ ®7 quyÕt ®Þnh ®ãng cöa c¸c x−ëng quèc gia lµm hµng ngh×n c«ng nh©n bÞ thÊt nghiÖp. ChÝnh phñ muèn c«ng nh©n ë nh÷ng x−ëng nµy chuyÓn vÒ lµm viÖc ë n«ng th«n nh− vËy an toµn cho ChÝnh phñ h¬n. Kh¸c víi cuéc c¸ch m¹ng th¸ng 2 lµ cuéc c¸ch m¹ng t− s¶n víi sù tham gia cña giai cÊp v« s¶n. C¸ch m¹ng th¸ng 6/1848 hoµn toµn lµ cuéc c¸ch m¹ng v« s¶n chèng l¹i giai cÊp t− s¶n. Nh−ng cuéc c¸ch m¹ng nµy ®7 x¶y ra mét c¸ch tù ph¸t, thiÕu ch−¬ng tr×nh râ rµng, thiÕu sù chuÈn bÞ cÇn thiÕt vµ nhÊt lµ kh«ng cã trung t©m l7nh ®¹o c¸ch m¹ng. Sau 5 ngµy chiÕn ®Êu anh dòng lùc l−îng c¸ch m¹ng ®7 bÞ qu©n ChÝnh phñ ®¸nh b¹i. NÕu trong cuéc c¸ch m¹ng th¸ng 2 chØ cã kho¶ng h¬n n¨m ngh×n ng−êi chÕt vµ bÞ th−¬ng th× trong cuéc c¸ch m¹ng th¸ng 6 cã kho¶ng 50.000 ng−êi bÞ giÕt. Vµ khi c¸ch m¹ng ®7 bÞ dËp t¾t cßn cã kho¶ng 3.000 ng−êi n÷a bÞ giÕt vµ 15.000 ng−êi bÞ ®i ®µy(1) Nãi vÒ nguyªn nh©n thÊt b¹i cña cuéc c¸ch m¹ng nµy C.Mac ®7 viÕt: “Giai cÊp c«ng nh©n Paris chØ ®¬n ®éc mét m×nh, hä kh«ng cã liªn minh. §ã chÝnh lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n quan träng nhÊt dÉn ®Õn thÊt b¹i”(2). - Cuéc c¸ch m¹ng thø 5: C¸ch m¹ng v« s¶n ngµy 18/3/1871 (C«ng x7 Paris). §©y còng lµ cuéc c¸ch m¹ng tù ph¸t. Nguyªn nh©n cña cuéc c¸ch m¹ng nµy lµ sù thÊt nghiÖp vµ ®ãi khæ cña c«ng nh©n sau 6 th¸ng Paris bÞ qu©n §øc bao v©y. D−íi ¸p lùc cña nh©n d©n ChÝnh phñ Thier buéc ph¶i cho phÐp thµnh lËp 200 tiÓu ®oµn cËn vÖ quèc gia ®Ó chèng l¹i qu©n §øc, thµnh phÇn cña nh÷ng tiÓu ®oµn cËn vÖ nµy hÇu hÕt lµ c«ng nh©n. §éi qu©n cËn vÖ quèc gia bÇu ra ñy ban chÊp hµnh trung −¬ng. ñy ban trung −¬ng ®7 tuyªn bè chÝnh quyÒn Nhµ n−íc thuéc vÒ giai cÊp c«ng nh©n vµ tuyªn bè thµnh lËp c¸c c«ng x7. ChÝnh phñ ph¶n ®éng Thier bÞ lËt ®æ, cuéc bÇu cö vµo Héi ®ång c«ng x7 ®−îc tiÕn hµnh theo c¸c khu vùc thµnh phè trªn c¬ së bÇu cö phæ th«ng ®Çu phiÕu. Theo nhËn xÐt cña C.Mac Héi ®ång c«ng x7 Paris kh«ng ph¶i lµ NghÞ viÖn mµ nã lµ mét (1) Xem: LÞch sö Nhµ n−íc vµ ph¸p luËt thÕ giíi cña Tre-nhi-lèp-xki. Nxb M¸t xc¬ va 1970, tr.309 (TiÕng Nga) (2) C.Mac: Ngµy 18 th¸ng S−¬ng mï LuiB«nap¸c (Mac vµ Engen TuyÓn tËp, tËp 8 tr.206). 145
c¬ quan võa lËp ph¸p võa tæ chøc thùc hiÖn ph¸p luËt nghÜa lµ võa cã chøc n¨ng lËp ph¸p võa cã chøc n¨ng hµnh ph¸p, kh«ng cã sù ph©n chia quyÒn lùc. §Ó thùc hiÖn ph¸p luËt vµ c¸c chÝnh s¸ch cña Héi ®ång c«ng x7, 10 ñy ban ®−îc thµnh lËp víi nh÷ng thÈm quyÒn nhÊt ®Þnh. §ã lµ c¸c ñy ban tµi chÝnh, gi¸o dôc, t− ph¸p, quan hÖ ®èi ngo¹i, lao ®éng, phôc vô x7 héi, quèc phßng, an ninh x7 héi v.v... C«ng x7 Paris ®7 so¹n th¶o vµ c«ng bè kÕ ho¹ch c¶i c¸ch Nhµ n−íc. KÕ ho¹ch nµy cã tªn gäi lµ: “B¶n tuyªn ng«n víi nh©n d©n Ph¸p”. Theo B¶n tuyªn ng«n nµy n−íc Ph¸p ph¶i lµ mét n−íc Céng hßa tËp hîp c¸c c«ng x7 tù do, ®−îc tæ chøc theo m« h×nh c«ng x7 Paris. Thµnh phè còng nh− n«ng th«n sÏ thùc hiÖn h×nh thøc C«ng x7 tù qu¶n. Mçi c«ng x7 cã quyÒn x©y dùng lùc l−îng qu©n sù cña m×nh d−íi h×nh thøc ®éi cËn vÖ. Tßa ¸n sÏ ®−îc tæ chøc trªn c¬ së bÇu cö c¸c thÈm ph¸n(1). Sau 72 ngµy tån t¹i C«ng x7 Paris ®7 thÊt b¹i. ChÝnh phñ VÐc-x©y ®7 ®µn ¸p rÊt d7 man. Kho¶ng 30.000 ng−êi ®7 bÞ b¾n vµ kho¶ng 50.000 ®7 bÞ b¾t vµ ph¶i chÞu tï, ®µy. Khi nhËn xÐt vÒ nguyªn nh©n thÊt b¹i cña c«ng x7 Paris Lªnin ®7 viÕt: “§Ó cho mét cuéc c¸ch m¹ng th¾ng lîi giai cÊp v« s¶n Ýt nhÊt ph¶i cã 2 ®iÒu kiÖn ®ã lµ sù ph¸t triÓn cao cña søc s¶n xuÊt vµ sù chuÈn bÞ cña giai cÊp v« s¶n. Nh−ng vµo n¨m 1871 ë Ph¸p cßn thiÕu hai ®iÒu kiÖn nãi trªn(2). b. C¸c ®Õ chÕ - §Õ chÕ thø nhÊt (1804 -1815). Trong ®ªm mång 9 vµ r¹ng ngµy 10/11/1799 vÞ t−íng trÎ tµi n¨ng Nap«lª«ng B«nap¸c ®7 lµm cuéc ®¶o chÝnh lËt ®æ chÝnh quyÒn cña ñy ban ®èc chÝnh (thiÕt lËp theo HiÕn ph¸p 1795) vµ giµnh chÝnh quyÒn vÒ tay m×nh. Cuéc chÝnh biÕn nµy ®−îc ®i vµo lÞch sö víi tªn gäi “ngµy 18 th¸ng s−¬ng mï LuiB«nap¸c”. D−íi sù chØ ®¹o cña Nap«lª«ng B«nap¸c HiÕn ph¸p 1799 ®−îc x©y dùng. HiÕn ph¸p thiÕt lËp mét chÕ ®é gäi lµ chÕ ®é tæng tµi(3). Thùc chÊt ®ã lµ chÕ ®é chuyªn chÕ mang tÝnh qu©n sù cña Nap«lª«ng. Theo quy ®Þnh cña HiÕn ph¸p quyÒn lùc tèi cao ®−îc trao cho ba tæng tµi víi nhiÖm kú lµ 10 n¨m. Tæng tµi thø nhÊt lµ Nap«lª«ng víi thÈm quyÒn ®Æc biÖt. Tæng tµi thø hai vµ thø 3 chØ lµm nhiÖm vô cè vÊn. Thùc chÊt toµn bé quyÒn lùc Nhµ n−íc ®7 thuéc vÒ Nap«lª«ng. HiÕn ph¸p 1799 quy ®Þnh chÕ ®é bÇu cö ph¶n d©n chñ, t−íc ®o¹t quyÒn bÇu cö cña phÇn ®«ng c«ng d©n. Nh÷ng nguyªn t¾c d©n chñ c¬ b¶n ®−îc x©y dùng trong qu¸ tr×nh c¸ch m¹ng ®7 bÞ hñy bá. Vµ mét n¨m sau khi ban hµnh HiÕn ph¸p n¨m 1799 hÖ thèng ®Þa ph−¬ng tù qu¶n ®7 bÞ b7i bá. §−îc giai cÊp t− s¶n khÝch lÖ Nap«lª«ng ®7 quyÕt ®Þnh chuyÓn tõ chÕ ®é Tæng tµi sang chÕ ®é Hoµng ®Õ víi c¸i vá kho¸c ngoµi lµ nÒn céng hßa. Vµo n¨m 1804 Nap«lª«ng tù tuyªn bè m×nh lµ Hoµng ®Õ vµ tËp trung tÊt c¶ quyÒn lËp ph¸p vµ hµnh ph¸p vµo tay m×nh. §Õ quèc Nap«lª«ng I víi tªn gäi §Õ chÕ thø nhÊt tån t¹i ®Õn n¨m 1814. Vµo giai ®o¹n cÇm quyÒn cña Nap«lª«ng ®Ö nhÊt bé m¸y Nhµ n−íc t− s¶n ®−îc thiÕt lËp mét c¸ch t−¬ng ®èi hoµn thiÖn vµ c¸c chÕ ®Þnh c¬ b¶n cña ph¸p luËt t− s¶n còng ®−îc h×nh thµnh. Vµo n¨m 1804 d−íi sù chØ ®¹o trùc tiÕp cña Nap«lª«ng Bé (1) LÞch sö nhµ n−íc vµ ph¸p luËt thÕ giíi. Tre-nhi-lèp-xki. M.1970, tr.318 (TiÕng Nga). (2) V.I.Lªnin.. Toµn tËp, tËp 20, tr.219 (TiÕng Nga). (3) Nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p lµ “Consul”. Cã thÓ dÞch lµ tæng tµi hoÆc quan chÊp chÝnh. 146
luËt D©n sù ra ®êi vµ nã ®−îc gäi lµ Bé luËt D©n sù Nap«lª«ng. TiÕp sau ®ã lµ c¸c bé luËt kh¸c liªn tiÕp ra ®êi: Bé luËt Th−¬ng m¹i n¨m 1807, Bé luËt h×nh sù n¨m 1810. Lµ mét nhµ qu©n sù tµi n¨ng Nap«lª«ng mang trong m×nh tham väng lµm b¸ chñ ch©u ¢u. Nap«lª«ng ®7 tiÕn hµnh cuéc chiÕn tranh chinh phôc c¸c n−íc ch©u ¢u. §Õn n¨m 1812 ®Õ quèc Nap«lª«ng ®7 chiÕm ®−îc nhiÒu vïng l7nh thæ ch©u ¢u víi sè d©n gÇn b»ng mét nöa d©n sè lôc ®Þa nµy. Nh−ng còng vµo n¨m 1812 Nap«lª«ng bÞ thÊt b¹i th¶m h¹i trong trËn B«r«din« (th¸ng 8/1812) víi qu©n Nga do t−íng Kutudèp chØ huy. N¨m 1813 nh©n d©n §øc ®øng lªn lµm cuéc chiÕn tranh gi¶i phãng, Nap«lª«ng ph¶i tho¸i vÞ vµ bÞ ®µy ra ®¶o Enb¬ (Elbe) ë ý. Sau ®ã «ng l¹i t×m c¸ch trë vÒ Ph¸p trÞ v× thªm mét tr¨m ngµy n÷a. ¤ng ®7 cÇm qu©n ®¸nh l¹i liªn minh ch©u ¢u nh−ng thua trËn Waterloo (Oatecl«) ë BØ, sù nghiÖp Nap«lª«ng chÊm døt 1815. ¤ng bÞ ®i ®µy vµ chÕt ë ®¶o XanhHªlen (Sainte - helene). - §Õ chÕ thø hai (1852-1870). Th¸ng 12 n¨m 1848 LuiNap«lª«ng III ®−îc bÇu lµm Tæng thèng Ph¸p. Nh−ng theo HiÕn ph¸p n¨m 1848 nhiÖm kú cña tæng thèng lµ 4 n¨m vµ kh«ng ®−îc bÇu qu¸ mét nhiÖm kú. LuiNap«lª«ng III ®7 quyÕt ®Þnh ph¸ bá quy ®Þnh ®ã cña HiÕn ph¸p. Ngµy 2/12/1951 Nap«lª«ng III ®7 gi¶i t¸n Quèc héi vµ tuyªn bè sÏ x©y dùng HiÕn ph¸p míi, tiÕn hµnh c¶i c¸ch bé m¸y Nhµ n−íc theo h−íng: Tæng thèng ®−îc bÇu cö víi nhiÖm kú 10 n¨m. Héi ®ång Nhµ n−íc x©y dùng c¸c dù luËt, Héi ®ång lËp ph¸p th«ng qua luËt vµ Th−îng nghÞ viÖn c©n b»ng quyÒn lùc. C¸c bé tr−ëng hoµn toµn do Tæng thèng bæ nhiÖm vµ b7i miÔn. D−íi h×nh thøc céng hßa vµ trang ®iÓm b»ng luËt bÇu cö phæ th«ng nh−ng quyÒn lùc thùc sù ph¶i n»m trong tay tæng thèng. Thùc hiÖn ý ®Þnh cña m×nh th¸ng giªng n¨m 1852 LuiNap«lª«ng III ®7 cho ban hµnh HiÕn ph¸p míi. HiÕn ph¸p ®7 tËp trung quyÒn hµnh cho Tæng thèng. Tæng thèng võa cã quyÒn l7nh ®¹o ho¹t ®éng lËp ph¸p võa ®øng ®Çu c¬ quan hµnh ph¸p. Tæng thèng bæ nhiÖm, miÔn nhiÖm c¸c bé tr−ëng. Tßa ¸n xÐt xö nh©n danh tæng thèng. Tæng thèng chØ huy qu©n ®éi vµ c¶nh s¸t. Th¸ng 11 n¨m 1852 ®Ó lo¹i bá m©u thuÉn gi÷a chøc vÞ tæng thèng vµ quyÒn lùc thùc tÕ cña «ng (víi sù ñng hé cña Th−îng nghÞ viÖn vµ th«ng qua tr−ng cÇu d©n ý) Nap«lª«ng ®7 tuyªn bè lµ Hoµng ®Õ cña n−íc Ph¸p. Cã thÓ nãi r»ng ®©y lµ mét nÒn qu©n chñ chuyªn chÕ thùc chÊt nh−ng víi chiÕc ¸o kho¸c ngoµi lµ HiÕn ph¸p 1852 víi h×nh thøc chÝnh thÓ céng hßa. Nap«lª«ng III lµ ®¹i diÖn cña quyÒn lùc cña t− s¶n tµi chÝnh vµ t− s¶n c«ng nghiÖp. Víi nÒn kinh tÕ t− b¶n chñ nghÜa ngµy cµng ph¸t triÓn §Õ quèc ph¸p cÊu kÕt víi Anh, Mü nhiÒu lÇn tÊn c«ng Trung Quèc ®e däa TriÒu ®×nh M7n Thanh, thùc hiÖn chiÕn tranh x©m l−îc Angiª-ri vµ chiÕn tranh ®« hé c¸c n−íc §«ng D−¬ng. N¨m 1870 Ph¸p thÊt b¹i nÆng nÒ trong cuéc chiÕn tranh víi qu©n Phæ. §Õ chÕ thø 2 sôp ®æ. c. ChÕ ®é v−¬ng quyÒn phôc h−ng - ChÕ ®é v−¬ng quyÒn phôc h−ng lÇn thø nhÊt: 1815-1830. Hai vua dßng Buèc b«ng (Bourbon) trÞ v×, ®ã lµ Lui XVIII vµ vua S¸c l¬ X. 147
ChÕ ®é V−¬ng quyÒn phôc h−ng lÇn thø 1 lµ chÕ ®é qu©n chñ lËp hiÕn thiÕu d©n chñ theo xu h−íng kh«i phôc chÕ ®é ®Æc quyÒn phong kiÕn. ChÕ ®é v−¬ng quyÒn phôc h−ng lÇn thø 2 lµ chÕ ®é qu©n chñ th¸ng 7/1830 (Monarchie de Juillet) tån t¹i ®Õn n¨m 1848. Víi ng«i vua lµ Lui-Philip (Louis Philippe) chÝnh thÓ nµy ®¹i diÖn cho giai cÊp t− s¶n tù do mong muèn lµm giµu ®Æc biÖt lµ t− s¶n tµi chÝnh vµ c«ng nghiÖp. Thêi kú nµy ®¸nh dÊu b»ng chÝnh s¸ch chiÕm thuéc ®Þa: ch©u Phi, ViÔn §«ng, khu vùc Th¸i B×nh D−¬ng. Cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ tµi chÝnh 1846-1847 vµ chÝnh s¸ch b¶o thñ cña Lui Philip ®7 lµm ngßi næ cho cuéc c¸ch m¹ng 1848. d. LÞch sö lËp hiÕn cña Ph¸p ®· tr¶i qua 5 chÕ ®é céng hßa - Víi nÒn céng hßa thø nhÊt 1792 - 1799 nguyªn t¾c bÊt hñ ®−îc thiÕt lËp: “tù do, b×nh ®¼ng, b¸c ¸i”. C¸c quyÒn c¬ b¶n cña con ng−êi vµ cña c«ng d©n mµ b¶n tuyªn ng«n n¨m 1789 ®7 tuyªn bè ®−îc ghi nhËn vµo HiÕn ph¸p lµ sù kh¼ng ®Þnh thµnh qu¶ cña cuéc c¸ch m¹ng d©n chñ t− s¶n 1789. NÒn céng hßa thø nhÊt còng ®7 x¸c lËp chñ quyÒn d©n téc thuéc vÒ toµn thÓ nh©n d©n Ph¸p, chñ quyÒn ®ã ®−îc nh©n d©n thùc hiÖn th«ng qua chÕ ®é d©n chñ trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp. Kh«ng mét ai, kh«ng mét giai cÊp nµo, nhãm ng−êi nµo cã thÓ vi ph¹m chñ quyÒn ®ã. §ång thêi víi nÒn céng hßa thø nhÊt nguyªn t¾c ph©n chia quyÒn lùc: lËp ph¸p, hµnh ph¸p, t− ph¸p còng ®−îc thõa nhËn vµ thiÕt lËp trong hiÕn ph¸p. - Víi nÒn céng hßa thø hai (1848-1851) chÕ ®é céng hßa tæng thèng ®−îc thiÕt lËp theo HiÕn ph¸p n¨m 1848 Quèc héi lµ c¬ quan duy nhÊt cã quyÒn lËp ph¸p. Toµn bé quyÒn hµnh ph¸p trao cho vÞ tæng thèng do nh©n d©n bÇu ra b»ng bÇu cö phæ th«ng ®Çu phiÕu. - NÒn céng hßa thø ba tån t¹i tõ n¨m 1870 ®Õn n¨m 1940. D−íi nÒn céng hßa thø ba Quèc héi ®7 th«ng qua 3 ®¹o luËt HiÕn ph¸p. §ã lµ ®¹o luËt hiÕn ph¸p 25/2/1875 vÒ tæ chøc quyÒn lùc Nhµ n−íc; §¹o luËt hiÕn ph¸p ngµy 24/2/1875 vÒ tæ chøc Th−îng nghÞ viÖn; §¹o luËt hiÕn ph¸p ngµy 16/7/1875 vÒ mèi quan hÖ gi÷a c¸c quyÒn lùc Nhµ n−íc: LËp ph¸p, hµnh ph¸p, t− ph¸p. Kh¸c víi nÒn céng hßa thø 2, nÒn céng hßa thø 3 thiÕt lËp chÕ ®é Céng hßa l−ìng tÝnh. Tæng thèng kh«ng ph¶i do nh©n d©n trùc tiÕp bÇu ra mµ lµ do Quèc héi bÇu ra víi ®a sè tuyÖt ®èi. NhiÖm kú cña tæng thèng lµ 7 n¨m vµ cã thÓ ®−îc bÇu l¹i. Quèc héi lóc nµy kh¸c víi nÒn céng hßa thø 2 cã hai viÖn. H¹ viÖn (ViÖn d©n biÓu) do bÇu cö phæ th«ng trùc tiÕp, cßn Th−îng viÖn do bÇu cö gi¸n tiÕp. Sè l−îng th−îng nghÞ sÜ ®−îc luËt HiÕn ph¸p 24/2/1875 Ên ®Þnh lµ 300 trong ®ã 225 ®¹i biÓu do c¸c tØnh cña Ph¸p vµ c¸c thuéc ®Þa bÇu ra, cßn 75 ®¹i biÓu do Quèc héi bÇu. Sè l−îng nghÞ sÜ do Quèc héi bÇu th× sÏ lµ th−îng nghÞ sÜ suèt ®êi, cßn sè th−îng nghÞ sÜ do c¸c tØnh vµ c¸c thuéc ®Þa bÇu ra th× cã nhiÖm kú lµ 9 n¨m vµ cø 3 n¨m th× bÇu l¹i 1/3. Víi nÒn céng hßa thø 3, quyÒn lùc cña tæng thèng rÊt lín. Tæng thèng ®øng ®Çu c¬ quan hµnh ph¸p vµ cã quyÒn cã s¸ng kiÕn luËt c«ng bè luËt, cã quyÒn ®¹i x¸, cã quyÒn gi¶i t¸n H¹ nghÞ viÖn, cã quyÒn tæng chØ huy qu©n ®éi, cã quyÒn bæ nhiÖm, miÔn nhiÖm c¸c chøc vô cao cÊp trong bé m¸y Nhµ n−íc. Tæng thèng kh«ng ph¶i chÞu bÊt cø tr¸ch nhiÖm g× ngo¹i téi ph¶n quèc. NÒn céng hßa thø 3 cßn ®−îc ®¸nh dÊu b»ng sù ra ®êi cña nhiÒu ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ kh¸c nhau. Do cã nhiÒu ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ nªn x7 héi Ph¸p ph©n hãa s©u 148