Giáo trình Tâm lí học dị thường và lâm sàng: Phần 1 - Paul Bennet

Chia sẻ: Tieuduongchi Duongchi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:120

Thêm vào BST

Báo xấu

54
lượt xem 12
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 1 của giáo trình "Tâm lí học dị thường và lâm sàng" cung cấp cho học viên những nội dung về cơ sở và phương pháp; các trường phái tâm lí học; giải thích và trị liệu sinh học; bên ngoài cá nhân; tiến trình trị liệu;... Mời các bạn cùng tham khảo chi tiết!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Tâm lí học dị thường và lâm sàng: Phần 1 - Paul Bennet

Paul bennett t©m lÝ häc dÞ th−êng vμ l©m sμng
Abnormal and clinical psychology An introductory textbook Paul Bennett (First Published 2003) Open University Press Maidenhead - Philadelphia http://www.ebook.edu.vn 2
Biªn dÞch: PGS.TS. NguyÔn Sinh Phóc Nh÷ng ng−êi tham gia dÞch: NguyÔn Ngäc DiÖp: ch−¬ng 8, ch−¬ng 11 NguyÔn H¹nh Liªn: ch−¬ng 7, ch−¬ng 12 Lý NguyÔn Th¶o Linh: ch−¬ng 4, ch−¬ng 9 Th.S. TrÇn Thµnh Nam: ch−¬ng 2, ch−¬ng 13 Ph−¬ng Hoµi Nga: ch−¬ng 5, ch−¬ng 15 HiÖu ®Ýnh: PGS.TS. Ng« Ngäc T¶n http://www.ebook.edu.vn 3
lêi nãi ®Çu §Ó cã thªm tµi liÖu tham kh¶o cho gi¶ng viªn vµ sinh viªn, Khoa T©m lÝ häc Tr−êng §¹i häc Khoa häc X· héi vµ Nh©n v¨n - §¹i häc Quèc gia tæ chøc biªn dÞch quyÓn s¸ch: T©m lÝ häc dÞ th−êng vµ l©m sµng cña t¸c gi¶ P. Bennett. Néi dung quyÓn s¸ch võa bao gåm nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n l¹i võa cËp nhËt nh÷ng th«ng tin míi vÒ t©m lÝ l©m sµng vµ dÞ th−êng. §Ó tiÖn cho b¹n ®äc theo dâi, chóng t«i còng xin ®−îc tr×nh bµy ®«i ®iÒu vÒ b¶n dÞch. Tr−íc hÕt vÒ mÆt thuËt ng÷. HiÖn nay trong c¸c tµi liÖu t©m lÝ häc dÞch tõ tiÕng n−íc ngoµi sang tiÕng ViÖt cßn cã sù kh¸c nhau vÒ viÖc dïng tõ. C¸c nhµ t©m lÝ häc trong n−íc vÉn ®ang tiÕp tôc biªn so¹n nh÷ng bé tõ ®iÓn t©m lÝ häc víi quy m« lín ®Ó cã thÓ cã ®−îc sù thèng nhÊt chung vÒ thuËt ng÷. Trong tµi liÖu nµy, chóng t«i dÞch mét sè thuËt ng÷ nh− sau: Abnormal - dÞ th−êng. Theo quan niÖm chung hiÖn nay, abnormal bao gåm kh«ng chØ lµ sù lÖch l¹c (deviance) mµ c¶ ®au khæ (disstress), rèi lo¹n chøc n¨ng (dysfunction) vµ nguy hiÓm (dangerous). TÊt nhiªn thuËt ng÷ dÞ th−êng còng ch−a chuyÓn t¶i ®−îc ®Çy ®ñ néi dung cña abnormal. Còng cã nh÷ng tõ, tuú theo tr−êng hîp mµ ®−îc dÞch kh¸c nhau, vÝ dô, exposure: ph¬i nhiÔm, ®èi mÆt. §Ó tiÖn theo dâi, khi thÊy cÇn, chóng t«i dÉn thªm tiÕng Anh (®Ó trong ngoÆc ®¬n). Tuy nhiªn còng cã nh÷ng tõ chóng t«i ®Ó nguyªn, cô thÓ lµ placebo. Placebo kh«ng chØ d−íi d¹ng thuèc mµ cßn ë d¹ng t©m lÝ. Do vËy nÕu dïng thuËt ng÷ gi¶ d−îc th× ch−a thÓ hiÖn ®−îc ®Çy ®ñ néi dung cña tõ. Trong nhiÒu tµi liÖu, nhÊt lµ nh÷ng tµi liÖu t©m thÇn, ch÷ placebo kh«ng cßn lµ hiÕm gÆp. ThiÕt nghÜ tõ nµy còng ®ang trong qu¸ tr×nh ViÖt ho¸ nh− mét sè tõ kh¸c, vÝ dô nh− test. Trong qu¸ tr×nh dÞch, chóng t«i h¹n chÕ dïng tõ viÕt t¾t tiÕng ViÖt. Riªng c¸c tõ viÕt t¾t tiÕng Anh, chóng t«i ®Ó nguyªn. Gióp cho b¹n ®äc dÔ theo dâi, chóng t«i hÖ thèng l¹i nh÷ng tõ viÕt t¾t ë phÇn ®Çu quyÓn s¸ch. MÆc dï ®· cã cè g¾ng song s¸ch dÞch khã tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt. Chóng t«i rÊt mong nhËn ®−îc sù phª b×nh ®ãng gãp ý kiÕn cña b¹n ®äc. Nh©n dÞp nµy, thay mÆt nh÷ng ng−êi dÞch, chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n Ban Gi¸m hiÖu vµ c¸c Phßng Ban, Khoa T©m lÝ häc Tr−êng §¹i häc Khoa häc X· héi vµ Nh©n v¨n ®· t¹o ®iÒu kiÖn, hç trî, ®éng viªn chóng t«i dÞch quyÓn s¸ch nµy. Chóng t«i còng xin ®−îc c¶m ¬n PGS.TS. Ng« Ngäc T¶n ®· gióp chóng t«i hiÖu ®Ýnh b¶n dÞch. Thay mÆt nh÷ng ng−êi dÞch PGS.TS. NguyÔn Sinh Phóc http://www.ebook.edu.vn 4
Nh÷ng ch÷ viÕt t¾t TiÕng ViÖt cs Céng sù DTTK DÉn truyÒn thÇn kinh RLSKTT Rèi lo¹n søc khoÎ t©m thÇn RLTT Rèi lo¹n t©m thÇn SKTT Søc khoÎ t©m thÇn TTPL T©m thÇn ph©n liÖt TiÕng Anh AA Héi nh÷ng ng−êi kh«ng uèng r−îu (Alcoholics anonymous) AD BÖnh Alzheimer (Alzheimer disease) ADHD Rèi lo¹n t¨ng ®éng gi¶m chó ý ( Attention- deficit/hyperactivity disorder) DID Rèi lo¹n x¸c ®Þnh ph©n li (Dissocitive indentity disorder) DSM S¸ch chÈn ®o¸n vµ thèng kª (Diagnostic and statistical manual) ECT S«c ®iÖn (Electroconvulsive therapy) EMDR Gi¶i mÉn c¶m vËn ®éng m¾t vµ t¸i xö lÝ (Eye movement desensitization and reprocessing) GABA Gamma aminobutyric acid GAD Rèi lo¹n lo ©u lan to¶ (Generalized anxiety disorder) GID Rèi lo¹n x¸c ®Þnh giíi (Gender indentity disorder) ICD Ph©n lo¹i bÖnh Quèc tÕ (International classification of diseases) ITP TrÞ liÖu liªn nh©n c¸ch (Interpersonal therapy) MAOIs Monoamine oxidase inhibitors MMR Sëi, quai bÞ, sèt ph¸t ban (Measles, mumps, rubella) MS X¬ v÷a r¶i r¸c (Multiple sclerosis) NEE ThÓ hiÖn c¶m xóc ©m tÝnh ( Negative expressed emotion) http://www.ebook.edu.vn 5
NIH C¸c viÖn søc khoÎ Quèc gia (National institutes of health) NIMH ViÖn søc khoÎ t©m thÇn Quèc gia (National institute of mental health) NMDA N-methyl-D-aspartate OCD Rèi lo¹n ¸m ¶nh-c−ìng bøc (Obsessive-compulsive disorder) PTSD Rèi lo¹n stress sau sang chÊn (Post-traumatic stress disorder) SAD Rèi lo¹n c¶m xóc theo mïa (Seasonal affective disorder) SSRI C¸c chÊt øc chÕ t¸i hÊp thu serotonin cã chän läc (Selective serotonin re-uptake inhibitors) http://www.ebook.edu.vn 6
0 Môc lôc Tr PhÇn I: C¬ së vµ ph−¬ng ph¸p Ch−¬ng 1 NhËp m«n 11 Nh÷ng quan ®iÓm hiÖn ®¹i vÒ tÝnh dÞ th−êng 11 Tæng quan lÞch sö 13 Nh÷ng vÊn ®Ò chÈn ®o¸n 16 Nguyªn nh©n c¸c vÊn ®Ò søc khoÎ t©m thÇn 24 M« h×nh sinh-t©m-x· héi 32 Ch−¬ng 2 C¸c tr−êng ph¸i t©m lÝ häc 36 TiÕp cËn ph©n t©m 36 TiÕp cËn hµnh vi 44 TiÕp cËn nhËn thøc 50 TiÕp cËn nh©n v¨n 58 C¸c liÖu ph¸p cã hiÖu qu¶ nh− thÕ nµo 64 Ch−¬ng 3 Gi¶i thÝch vµ trÞ liÖu sinh häc 67 Gi¶i phÉu hµnh vi n·o 67 TrÞ liÖu b»ng thuèc 73 TrÞ liÖu sèc ®iÖn 80 PhÉu thuËt t©m thÇn 82 Ch−¬ng 4 Bªn ngoµi c¸ nh©n 86 M« h×nh gia ®×nh c¸c rèi lo¹n søc khoÎ t©m thÇn 86 LÝ gi¶i t©m lÝ x· héi vÒ nh÷ng vÊn ®Ò søc khoÎ t©m thÇn 93 Dù phßng nh÷ng vÊn ®Ò søc khoÎ t©m thÇn 99 Ch−¬ng 5 TiÕn tr×nh trÞ liÖu 105 Nh÷ng vÊn ®Ò ®¸nh gi¸ 105 Lµm viÖc qua vÊn ®Ò 108 KÕt thóc trÞ liÖu 110 Ai cã lîi nhiÒu nhÊt tõ trÞ liÖu 111 §iÒu g× lµm nªn mét nhµ trÞ liÖu giái 114 Nh÷ng yÕu tè trong ph¹m vi trÞ liÖu 116 PhÇn II. Nh÷ng vÊn ®Ò chuyªn biÖt Ch−¬ng 6 T©m thÇn ph©n liÖt 122 B¶n chÊt cña t©m thÇn ph©n liÖt 122 Tiªu chuÈn chÈn ®o¸n t©m thÇn ph©n liÖt cña DSM 124 Phª ph¸n t©m thÇn ph©n liÖt 125 Nguyªn nh©n t©m thÇn ph©n liÖt 126 http://www.ebook.edu.vn 7
§iÒu trÞ t©m thÇn ph©n liÖt 137 Ch−¬ng 7 Rèi lo¹n lo ©u 144 Rèi lo¹n lo ©u lan to¶ 144 Rèi lo¹n ho¶ng sî 151 Rèi lo¹n ¸m ¶nh c−ìng bøc 158 Ch−¬ng 8 Rèi lo¹n khÝ s¾c 169 TrÇm c¶m chñ yÕu 169 Tù s¸t 180 Rèi lo¹n c¶m xóc theo mïa 184 Rèi lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc 187 Ch−¬ng 9 C¸c rèi lo¹n liªn quan ®Õn sang chÊn 194 Rèi lo¹n stress sau sang chÊn 194 TrÝ nhí ®−îc phôc håi 203 Rèi lo¹n x¸c ®Þnh ph©n li 208 Ch−¬ng 10 Rèi lo¹n t×nh dôc 219 Rèi lo¹n chøc n¨ng t×nh dôc 219 Co th¾t ©m ®¹o 222 Lo¹n dôc ®a d¹ng 223 Lo¹n dôc víi trÎ em 224 Lo¹n dôc c¶i trang 232 Rèi lo¹n x¸c ®Þnh giíi 236 Ch−¬ng 11 Rèi lo¹n nh©n c¸ch 243 C¸c rèi lo¹n nh©n c¸ch 243 Rèi lo¹n nh©n c¸ch ranh giíi 249 Nh©n c¸ch chèng ®èi x· héi vµ nh©n c¸ch bÖnh 255 Ch−¬ng 12 Rèi lo¹n ¨n 272 Ch¸n ¨n t©m lÝ 272 Cuång ¨n t©m lÝ 273 Ch−¬ng 13 Rèi lo¹n ph¸t triÓn 293 Khã häc 293 Tù kØ 301 Rèi lo¹n t¨ng ®éng-gi¶m chó ý 309 Ch−¬ng 14 Rèi lo¹n thÇn kinh 319 BÖnh Alzheimer 319 ChÊn th−¬ng sä n·o 328 X¬ v÷a r¶i r¸c 332 http://www.ebook.edu.vn 8
Ch−¬ng 15 NghiÖn 340 C¸c chÊt g©y nghiÖn vµ phô thuéc chÊt g©y nghiÖn 340 L¹m dông r−îu 342 Sö dông heroin 350 §¸nh b¹c bÖnh lÝ 357 Tµi liÖu tham kh¶o 365 http://www.ebook.edu.vn 9
PhÇn I C¬ së vµ ph−¬ng ph¸p http://www.ebook.edu.vn 10
Ch−¬ng 1 NhËp m«n Ch−¬ng nµy giíi thiÖu nh÷ng vÊn ®Ò cña t©m lÝ häc dÞ th−êng, trong ®ã cã nhiÒu vÊn ®Ò ®−îc bµn s©u ë c¸c phÇn sau. B¾t ®Çu b»ng kh¸i niÖm vÒ t©m lÝ häc dÞ th−êng vµ nã liªn quan nh− thÕ nµo ®Õn søc khoÎ t©m thÇn (SKTT); sù thay ®æi quan niÖm qua tõng thêi k× tr−íc khi xem xÐt ®Õn c¸c c¸ch thøc h×nh thµnh nh÷ng vÊn ®Ò vÒ SKTT. Ch−¬ng tiÕp theo sÏ kh¶o s¸t mét sè yÕu tè liªn quan ®Õn sù ph¸t triÓn c¸c rèi lo¹n SKTT, tËp trung vµo c¸c khÝa c¹nh: di truyÒn, sinh häc, t©m lÝ, x· héi vµ gia ®×nh. Cuèi cïng sÏ giíi thiÖu tiÕp cËn sinh- t©m-x· héi. §©y lµ c¸ch tiÕp cËn nh»m tÝch hîp c¸c yÕu tè kh¸c nhau vµo mét m« h×nh chung. Sau khi ®äc hÕt ch−¬ng, c¸c b¹n cã thÓ n¾m ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò sau: • C¸c quan ®iÓm hiÖn ®¹i vÒ sù dÞ th−êng • LÞch sö c¸c quan ®iÓm vµ trÞ liÖu dÞ th−êng • Nh÷ng vÊn ®Ò vÒ chÈn ®o¸n: c¸c hÖ thèng ph©n lo¹i chÈn ®o¸n then chèt vµ nh÷ng ph−¬ng ¸n lùa chän cña chóng • M« h×nh nguyªn nh©n c¸c vÊn ®Ò SKTT: di truyÒn, sinh häc, t©m lÝ, v¨n ho¸- x· héi vµ hÖ thèng hoÆc gia ®×nh • TiÕp cËn sinh-t©m-x· héi. Nh÷ng quan ®iÓm hiÖn ®¹i vÒ tÝnh dÞ th−êng QuyÓn s¸ch nµy tËp trung vµo nh÷ng yÕu tè liªn quan ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò vÒ SKTT vµ viÖc trÞ liÖu chóng. MÆc dï víi tªn gäi nh− thÕ song nã bao gåm c¶ nh÷ng ng−êi ®−îc xem lµ “dÞ th−êng” nÕu nh− hä ®−îc x¸c ®Þnh lµ dÞ th−êng theo nghÜa “lÖch chuÈn”. TÊt nhiªn cã thÓ dÉn ra nhiÒu ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ tÝnh dÞ th−êng song kh«ng cã mét ®Þnh nghÜa nµo bao trïm ®−îc toµn bé mäi khÝa c¹nh cña c¸c vÊn ®Ò SKTT. • DÞ th−êng vÒ mÆt thèng kª hµm ý nh÷ng ng−êi kh¸c biÖt vÒ mÆt thèng kª so víi chuÈn: cµng xa chuÈn, tÝnh dÞ th−êng cµng lín. Tuy nhiªn ®iÒu nµy còng kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i hiÓu r»ng ®ã lµ rèi lo¹n t©m thÇn (RLTT). Nh÷ng ng−êi hÕt søc Ên t−îng, tham gia vµo nh÷ng m«n thÓ thao m¹o hiÓm hoÆc ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu rÊt ®Æc biÖt trong c«ng viÖc cña hä ®Òu lµ nh÷ng ng−êi kh¸c th−êng. Tuy nhiªn hä kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ng−êi cã nh÷ng vÊn ®Ò vÒ SKTT. • DÞ th−êng vÒ tr¾c nghiÖm t©m lÝ ®−îc hiÓu lµ nh÷ng sai biÖt so víi chuÈn thèng kª d¹ng nh− IQ trung b×nh cña d©n c− lµ 100. Trong tr−êng hîp IQ d−íi 70 - 75 th× cã thÓ ®−îc x¸c ®Þnh nh− lµ cã nh÷ng khã kh¨n vÒ häc tËp vµ thÝch øng víi cuéc sèng. Tuy nhiªn nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn IQ thÊp cña c¸c c¸ nh©n còng rÊt kh¸c nhau bëi nã cßn phô thuéc vµo hoµn c¶nh sèng cña c¸c c¸ nh©n ®ã. H¬n thÕ n÷a, nÕu mét ng−êi ®¹t ®−îc ®iÓm cao ë phÝa bªn kia cña phæ IQ, vÝ dô, h¬n http://www.ebook.edu.vn 11
30 ®iÓm so víi chuÈn th× kh«ng thÓ cho r»ng ®ã lµ nh÷ng ng−êi dÞ th−êng vµ cµng kh«ng thÓ nãi cã nh÷ng vÊn ®Ò RLTT. • M« h×nh kh«ng t−ëng cho r»ng chØ cã nh÷ng ng−êi nµo ®¹t ®−îc møc ®é tèi ®a so víi kh¶ n¨ng cña m×nh trong cuéc sèng th× hä míi kh«ng cã nh÷ng vÊn ®Ò vÒ SKTT. Tuy nhiªn ngay c¶ nh÷ng ng−êi ®−a ra m« h×nh nh− vËy (vÝ dô, Rogers, 1961: xem ch−¬ng 3) thõa nhËn r»ng chØ cã mét sè rÊt Ýt ng−êi ®¹t ®−îc kh¶ n¨ng tèi ®a cña m×nh. Vµ theo m« h×nh nµy cã thÓ ®−a ra nhËn ®Þnh r»ng phÇn lín d©n c− ®Òu sai lÖch so víi tr¹ng th¸i t©m thÇn tèi −u vµ trong mét chõng mùc nµo ®ã ®Òu cã nh÷ng vÊn ®Ò vÒ SKTT. Nh− vËy kh«ng lo¹i trõ mét ®iÒu r»ng sù nghÌo nµn vÒ SKTT l¹i cã thÓ ®−îc xem nh− lµ chuÈn mùc. • Sù hiÖn diÖn cña hµnh vi dÞ th−êng hoÆc lÖch l¹c cã lÏ lµ gÇn nhÊt víi nh÷ng m« h×nh ®¬n gi¶n ®Ó thÊu hiªñ vÒ sù dÞ th−êng nh− lµ nh÷ng khÝa c¹nh liªn quan ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò vÒ SKTT bëi lÏ nã ®· hµm ý nh÷ng hµnh vi lÖch chuÈn. Tuy nhiªn chØ mét tiªu chuÈn ®¬n gi¶n nh− vËy th«i lµ ch−a ®ñ. Kh«ng ph¶i tÊt c¶ nh÷ng ng−êi cã c¸c vÊn ®Ò vÒ SKTT ®Òu lµ nh÷ng ng−êi cã hµnh vi lÖch l¹c vµ kh«ng ph¶i tÊt c¶ nh÷ng hµnh vi lÖch l¹c ®Òu lµ dÊu hiÖu cña vÊn ®Ò vÒ SKTT. Nh÷ng m« h×nh phøc t¹p h¬n vÒ tÝnh dÞ th−êng xem hµnh vi dÞ th−êng lµ dÊu hiÖu cña nh÷ng vÊn ®Ò vÒ SKTT khi: • Nã lµ hËu qu¶ cña nh÷ng qu¸ tr×nh t©m lÝ bÞ sai lÖch • Nã lµ nguyªn nh©n hoÆc hËu qu¶ cña rèi lo¹n stress vµ /hoÆc rèi lo¹n chøc n¨ng • Nã v−ît ra khái khu«n khæ cña mét ®¸p øng th«ng th−êng víi nh÷ng t×nh huèng cô thÓ. Cßn tiªu chuÈn thø t− lµ: mét c¸ nh©n cã thÓ ®Æt m×nh vµo nguy hiÓm khi cã c¸ch nh×n sai lÖch vÒ thÕ giíi mÆc dï ®iÒu nµy còng Ýt gÆp ë nh÷ng ng−êi ®−îc coi lµ cã nh÷ng vÊn ®Ò vÒ SKTT. Nh÷ng tiªu chuÈn nµy cã thÓ kh¸i qu¸t thµnh “4D” (Deviance - lÖch chuÈn; Distress - ®au buån; Dysfunction - rèi lo¹n chøc n¨ng vµ Dangerous - nguy hiÓm). Nh×n chung nh÷ng tiªu chuÈn nµy ®Òu ®óng song vÉn cã nh÷ng ngo¹i lÖ quan träng. VÝ dô, lo¹n dôc víi trÎ em kh«ng ph¶i lµ do rèi lo¹n stress c¸ nh©n, cßn nh÷ng ng−êi cã hµnh vi nh©n c¸ch bÖnh còng kh«ng c¶m thÊy hèi hËn vÒ hµnh ®éng cña m×nh. MÆc dï nh÷ng tiªu chuÈn nµy ®−a ra mét c¸ch tæng thÓ vÒ c¸i g× lµ RLTT, c¸i g× kh«ng ph¶i, song nh÷ng tiªu chuÈn nh− vËy cã thÓ kh¸c nhau trong nh÷ng nhãm, x· héi vµ thêi k× kh¸c nhau. ViÖc ®Þnh nghÜa RLTT, lÖch chuÈn hoÆc dÞ th−êng lµ do x· héi vµ nh÷ng ®Þnh nghÜa nh− vËy kh«ng ph¶i lµ tuyÖt ®èi. ë mét sè n−íc, nh÷ng ng−êi tù nh×n thÊy m×nh vµ nãi chuyÖn víi m×nh th× ®−îc xem nh− lµ th«ng th¸i, cã mét søc m¹nh ®Æc biÖt. ë mét sè n−íc kh¸c, nh÷ng ng−êi nh− vËy ®−îc coi lµ cã bÖnh lo¹n thÇn vµ cÇn ph¶i ®−îc ®iÒu trÞ. VÝ dô, ë Puerto Rico, cã ai ®ã tin r»ng xung quanh anh ta cã rÊt nhiÒu linh hån th× ®ã lµ chuyÖn b×nh th−êng. Cßn ë Anh, nÕu víi niÒm tin nh− vËy, anh ta ph¶i vµo viÖn ®iÒu trÞ néi tró víi chøng bÖnh t©m thÇn ph©n liÖt (TTPL). Trë l¹i víi hµnh ®éng ®ua xe nh− lµ vÝ dô vÒ http://www.ebook.edu.vn 12
hµnh vi dÞ th−êng song ®ã còng chØ lµ quan niÖm cña mét sè nhãm x· héi cßn mét sè kh¸c l¹i cho r»ng hµnh vi ®ã lµ chÊp nhËn ®−îc, thËm chÝ cã ng−êi cßn coi ®ã lµ hµnh vi ®¸ng kh©m phôc. Trong mét sè tr−êng hîp, hµnh vi kh¸c th−êng nµo ®ã cña mét c¸ nh©n cã thÓ ®−îc g¸n cho c¸i m¸c lËp dÞ - c¸i m¸c ®ã cßn dÔ chÞu h¬n nhiÒu so víi “®iªn” vµ “bÖnh t©m thÇn”. VËy nh·n m¸c nµo cã thÓ lµm thay ®æi møc ®é kh¸c biÖt cña c¸ nh©n so víi chuÈn, cã bao nhiªu hµnh vi cña anh ta lµ dÞ th−êng vµ nh÷ng ng−êi kh¸c c¶m nhËn c¸c hµnh vi ®ã nh− thÕ nµo. Tuy nhiªn nh÷ng nh·n m¸c ®−îc quy g¸n nµy cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn c¸ nh©n. Cã thÓ dÉn ra mét vÝ dô rÊt ®Æc biÖt trong nghiªn cøu kinh ®iÓn cña Rosenhan (1973). Trong nghiªn cøu nµy, «ng ®· h−íng dÉn cho mét nhãm sinh viªn ®ãng gi¶ bÞ lo¹n thÇn b»ng c¸ch hä cho r»ng nghe thÊy tiÕng nãi trong ®Çu - hiÖn t−îng ¶o gi¸c. ThÝ nghiÖm nµy nh»m nghiªn cøu qu¸ tr×nh chÈn ®o¸n vµ néi tró t¹i bÖnh viÖn. §óng nh− Rosenhan dù ®o¸n, hÇu hÕt c¸c sinh viªn ®Òu ®−îc nhËn vµo viÖn víi chÈn ®o¸n TTPL. §iÒu ®¸ng ng¹c nhiªn h¬n lµ sau khi sinh viªn th«i ®ãng kÞch vµ thó nhËn trß ®ïa cña m×nh, rÊt nhiÒu b¸c sÜ t©m thÇn sö dông ®ã nh− lµ b»ng chøng vÒ “bÖnh”. Còng ph¶i mÊt vµi tuÇn, c¸c sinh viªn míi ®−îc ra viÖn vµ mét sè ng−êi kÌm theo chÈn ®o¸n “TTPL thuyªn gi¶m”. Tæng quan lÞch sö Nh÷ng gi¶i thÝch vÒ “®iªn lo¹n” ®· cã tõ rÊt l©u trong lÞch sö vµ nã còng cã nh÷ng thay ®æi ®¸ng kÓ qua tõng thêi k×. Ghi chÐp cña ng−êi Trung Hoa, Do Th¸i, Ai CËp cæ ®¹i ®· m« t¶ nh÷ng hµnh vi k× dÞ lµ cña ma quû. Cho ®Õn thÕ kØ thø nhÊt tr−íc c«ng nguyªn, nh÷ng gi¶i thÝch chñ yÕu theo gãc ®é sinh häc. VÝ dô, Hippocrates cho r»ng hµnh vi dÞ th−êng lµ sù mÊt c©n b»ng gi÷a 4 lo¹i thÓ dÞch trong c¬ thÓ: mËt vµng, mËt ®en, m¸u vµ chÊt nhÇy. VÝ dô, d− thõa mËt vµng sÏ g©y ra h−ng c¶m; thõa mËt ®en g©y ra trÇm c¶m.ViÖc trÞ liÖu lµ nh»m lµm gi¶m møc ®é cña chÊt dÞch t−¬ng øng b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau. VÝ dô, lµm gi¶m møc ®é cña mËt ®en b»ng c¸ch sèng cuéc sèng b×nh lÆng, ¨n rau lµ chñ yÕu, kh«ng dïng r−îu, tËp thÓ dôc vµ kiªng quan hÖ t×nh dôc. MÆc dï cã nh÷ng b»ng chøng cho thÊy trong thêi k× nµy ng−êi ta ®· sö dông mét sè c¸ch thøc th« b¹o ®Ó trÞ liÖu bÖnh nh©n nh−: trÝch m¸u, sö dông nh÷ng dông cô c¬ häc song trÞ liÖu tiÕn bé nhÊt ë c¶ Hy L¹p vµ La M· cæ ®¹i nh×n chung ®Òu lµ nh©n ®¹o vµ trong ®ã bao gåm c¶ viÖc t¹o ra mét bÇu kh«ng khÝ dÔ chÞu, hç trî ng−êi bÖnh. Cho ®Õn thêi k× Trung cæ, nh÷ng t− t−ëng t«n gi¸o chiÕm vÞ trÝ thèng trÞ vµ c¸c t¨ng l÷, gi¸o sÜ ®Òu cho r»ng nh÷ng hµnh vi dÞ th−êng ®Òu lµ cña ma quû. ViÖc trÞ liÖu chñ yÕu do c¸c thÇy tu. §Ó ng−êi bÖnh ®−îc gi¶i tho¸t khái ma quû, ng−êi ta cÇu nguyÖn, cho nghe th¸nh ca, uèng n−íc th¸nh hoÆc n−íc ®¾ng. Nh÷ng c¸ch th« b¹o h¬n gåm: l¨ng m¹ ma quû, ng−êi bÖnh bÞ bá rÐt, kÐo c¨ng hoÆc dïng roi quÊt. Cã lÏ c¸ch hµnh xö bi kÞch nhÊt ®èi víi nh÷ng ng−êi bÞ quû ¸m ®ã lµ quyÓn Malleus Malforum (l¸ bóa cña phï thuû) cña nhµ thê Thiªn chóa, trong ®ã h−íng dÉn c¸ch x¸c ®Þnh vµ hµnh xö ®èi víi phï thuû, nh÷ng ng−êi bÞ http://www.ebook.edu.vn 13
buéc téi khi cã mét dÞch bÖnh nµo ®ã xuÊt hiÖn trong céng ®ång. S¸ch h−íng dÉn r»ng cÇn ph¶i xo¸ bá ngay nh÷ng c¸i do quû ¸m vµ thiªu ®èt lµ mét c¸ch ®Ó lo¹i trõ ma quû. Cho ®Õn cuèi thêi k× Trung cæ, quyÒn lùc l¹i ®−îc chuyÓn sang giíi t¨ng l÷ vµ do vËy, c¸c quan ®iÓm sinh häc vÒ nh÷ng vÊn ®Ò SKTT mét lÇn n÷a l¹i chiÕm −u thÕ. C¸c c¬ së ch¨m sãc nh÷ng ng−êi cã vÊn ®Ò vÒ SKTT ®· ®−îc thµnh lËp. Tuy nhiªn kÕt qu¶ ban ®Çu cña nh÷ng nhµ th−¬ng ®iªn ®· dÉn ®Õn sù qu¸ t¶i. §iÒu nµy kÐo theo sù gi¶m sót chÊt l−îng ch¨m sãc vµ ngµy cµng mang tÝnh phi nh©n ®¹o. Mét trong nh÷ng c¬ së næi tiÕng nh− vËy lµ BÖnh viÖn Bethlem ë London. T¹i ®©y ng−êi bÖnh bÞ xÝch l¹i vµ vµo nh÷ng k× tr¨ng nhÊt ®Þnh, mét sè bÞ dïng xÝch kÐo c¨ng ra ®Ó tr¸nh g©y rèi lo¹n. Sù ®èi xö thËt th« b¹o vµ phi nh©n ®¹o. BÖnh viÖn trë thµnh mét trong nh÷ng n¬i thu hót kh¸ch du lÞch næi tiÕng ë London. Ng−êi ta tr¶ tiÒn ®Ó ®−îc xem nh÷ng ng−êi ®iªn lo¹n. Vµo thÕ kØ 19, viÖc ch¨m sãc ng−êi bÞ t©m thÇn ®· cã sù thay ®æi c¬ b¶n. William Tuke ë Anh vµ Phillipe Pinel ë Ph¸p ®· ®−a ra c¸ch ®èi xö nh©n ®¹o h¬n. MÆc dï vÉn cßn nhµ th−¬ng ®iªn nh−ng ng−êi bÖnh t©m thÇn ®· ®−îc ®i l¹i tù do trong ®ã. TrÞ liÖu bao gåm lµm nh÷ng c«ng viÖc gÇn gòi víi ng−êi bÖnh, ®äc vµ chuyÖn trß víi hä, dÉn hä ®i d¹o th−êng xuyªn. RÊt nhiÒu ng−êi ®−îc gi¶i phãng khái nhµ th−¬ng v× t×nh tr¹ng søc khoÎ ®· tèt. C¸ch ®iÒu trÞ ng−êi bÖnh t©m thÇn b»ng “tiÕp cËn ®¹o ®øc” nh− vËy dùa trªn quan niÖm r»ng nÕu nh− tÊt c¶ nh÷ng ng−êi cã c¸c vÊn ®Ò vÒ SKTT mµ ®−îc trÞ liÖu nh©n ®¹o th× hä cã thÓ cã tiÕn triÓn tèt thËm chÝ sau ®ã kh«ng cÇn ph¶i ch÷a trÞ n÷a. Tuy nhiªn tØ lÖ thµnh c«ng kh«ng ®¹t ®−îc møc ®é tèi −u vµ råi ng−êi ta nhËn thÊy r»ng kh«ng ph¶i tÊt c¶ nh÷ng ng−êi ®−îc ch÷a trÞ theo c¸ch ®ã ®Òu khái vµ th¸i ®é thµnh kiÕn ®èi víi nh÷ng ng−êi cã c¸c vÊn ®Ò vÒ SKTT l¹i t¨ng lªn. Vµ l¹i tiÕp tôc trong mét kho¶ng thêi gian dµi, viÖc giam gi÷ ng−êi bÖnh t©m thÇn ®· trë thµnh b×nh th−êng. Xu h−íng c¨n nguyªn thùc thÓ vµ t©m c¨n Vµo ®Çu thÕ kØ 20, c¸c lÝ thuyÕt vµ trÞ liÖu RLTT ®−îc chia thµnh 2 h−íng: c¨n nguyªn thùc thÓ vµ t©m c¨n. TiÕp cËn c¨n nguyªn thùc thÓ (somatogenic) cho r»ng c¸c dÞ th−êng t©m thÇn ®Òu lµ nh÷ng rèi lo¹n sinh häc cña n·o. Ng−êi cã ¶nh h−ëng lín nhÊt trong tiÕp cËn nµy lµ Emil Kraepelin. ¤ng còng lµ ng−êi ®Çu tiªn ®−a ra b¶ng ph©n lo¹i hiÖn ®¹i c¸c RLTT. ¤ng quy c¸c triÖu chøng thµnh nh÷ng nhãm kh¸c nhau, ®Æt tªn chÈn ®o¸n vµ m« t¶ diÔn biÕn cña chóng. TiÕp theo «ng ®o hiÖu qu¶ cña c¸c lo¹i thuèc kh¸c nhau ®èi víi nh÷ng RLTT. MÆc dï quan ®iÓm nµy ®−îc tiÕp nhËn mét c¸ch nhanh chãng, song nhiÒu d¹ng can thiÖp xuÊt hiÖn tõ ®©y nh−: mæ c¾t h¹nh nh©n, phÉu thuËt n·o (xem ch−¬ng 3) ®Òu cho thÊy tÝnh kÐm hiÖu qu¶ cña quan ®iÓm nµy. GÇn ®©y tiÕp cËn sinh häc ®· dÉn ®Õn sù ph¸t triÓn nhiÒu lo¹i thuèc m¹nh ®−îc sö dông ®Ó ®iÒu trÞ c¸c RLTT nh−: trÇm c¶m, TTPL vµ c¸c rèi lo¹n lo ©u. TiÕp cËn t©m c¨n cho r»ng nguyªn nh©n ban ®Çu g©y ra c¸c RLTT chÝnh lµ t©m lÝ. Ng−êi ®Çu tiªn khëi x−íng tiÕp cËn nµy chÝnh lµ Friedrich Mesmer, mét thÇy thuèc ng−êi ¸o. N¨m 1778 «ng ®· thµnh lËp mét phßng kh¸m t¹i Pari ®Ó ®iÒu trÞ cho nh÷ng ng−êi bÞ rèi http://www.ebook.edu.vn 14
lo¹n hysteria. Quan ®iÓm ®iÒu trÞ cña «ng ®−îc gäi lµ chñ nghÜa mesmer. Theo c¸ch nµy, ng−êi bÖnh ®−îc ngåi trong phßng tèi vµ nghe nh¹c. Sau ®ã Mesmer xuÊt hiÖn trong bé trang phôc lÊp lo¸ng, dïng mét c©y gËy ®Æc biÖt vµ ch¹m vµo vïng c¬ thÓ cã vÊn ®Ò cña ng−êi bÖnh. B»ng c¸ch nµy «ng ®· thµnh c«ng ®èi víi rÊt nhiÒu tr−êng hîp. Tuy nhiªn «ng vÉn bÞ coi lµ mét lang b¨m lõa bÞp vµ phßng kh¸m ë Pari cña «ng ®· bÞ ®ãng cöa. Nh÷ng nh©n vËt næi tiÕng kh¸c cña tiÕp cËn t©m c¨n lµ Jean Charcot vµ sau ®ã lµ Sigmund Freud, nh÷ng ng−êi ®· sö dông th«i miªn ®Ó ®iÒu trÞ rèi lo¹n hysteria. Quy tr×nh ®iÓn h×nh cña trÞ liÖu nµy lµ ®−a ng−êi bÖnh vµo tr¹ng th¸i th«i miªn sau ®ã cæ vò hä ®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng yÕu tè khëi ph¸t c¸c triÖu chøng vµ tr¶i nghiÖm l¹i nh÷ng c¶m xóc khi ®ã. Qu¸ tr×nh nµy cßn ®−îc gäi lµ gi¶i táa. VÒ sau Freud tõ bá ph−¬ng ph¸p nµy, chuyÓn sang dïng liªn t−ëng tù do vµ ph©n t©m. Nöa cuèi cña thÕ kØ 20 ®−îc chøng kiÕn cuéc c¸ch m¹ng trong trÞ liÖu c¸c vÊn ®Ò vÒ SKTT vµ sù t¨ng c−êng cña c¶ 2 tiÕp cËn: sinh häc vµ t©m lÝ häc. C¸c liÖu ph¸p nh©n v¨n do Carl Rogers khëi x−íng ®· bæ sung thªm cho Freud vµ nh÷ng nhµ ph©n tÝch t©m lÝ. TiÕp theo lµ sù xuÊt hiÖn cña tiÕp cËn hµnh vi vµ hµnh vi nhËn thøc, dÉn ®Çu lµ nh÷ng nhµ lÝ luËn vµ l©m sµng nh−: Hans Eysenck vµ Stanley Rachman ë Anh, Aaron Beck vµ Donald Meichenbaum ë MÜ vµ Canada (xem ch−¬ng 2). C¸c liÖu ph¸p t©m lÝ ngµy cµng cã hiÖu qu¶ h¬n ®èi víi nh÷ng rèi lo¹n kh¸c nhau nh− c¸c rèi lo¹n trÇm c¶m, lo ©u vµ TTPL. Ch¨m sãc t¹i céng ®ång Nh÷ng ph−¬ng thøc ®iÒu trÞ hiÖn ®¹i cho phÐp hµng ngµn ng−êi bÞ RLTT m¹n tÝnh, nh÷ng ng−êi mµ ë vµo nöa ®Çu thÕ kØ 20 cÇn ®−îc ch¨m sãc t¹i bÖnh viÖn th× nay cã thÓ ®iÒu trÞ t¹i céng ®ång. Sù thay ®æi ch¨m sãc chuyÓn tõ bÖnh viÖn sang céng ®ång b¾t ®Çu ë Anh vµo nh÷ng n¨m 1950, sau ®ã ®¹t ®Ønh cao vµo nh÷ng n¨m 1970. Trong kho¶ng thêi gian ®ã, rÊt nhiÒu ng−êi ®· ë hµng n¨m, thËm chÝ hµng chôc n¨m trong bÖnh viÖn, dÇn dÇn ®−îc chuyÓn vÒ céng ®ång, n¬i hä ®· tõ ®ã vµo viÖn. §©y lµ mét qu¸ tr×nh kh«ng ®¬n gi¶n bëi lÏ sù thay ®æi nh− vËy cÇn ph¶i ®−îc luËt ph¸p ho¸ vµ nhiÒu ng−êi bÖnh ®· bÞ héi chøng l−u viÖn. Nh÷ng ng−êi nµy ®· quen víi viÖc hµnh ®éng theo nh÷ng nguyªn t¾c cña bÖnh viÖn, n¬i mµ nh×n chung cã thÓ chÊp nhËn nh÷ng kh¸c biÖt nhiÒu h¬n so víi céng ®ång. B¶n th©n hä còng cã Ýt nh÷ng kÜ n¨ng tù ch¨m sãc b¶n th©n bëi lÏ trong mét thêi gian kÐo dµi nhiÒu n¨m, hä kh«ng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ viÖc nÊu ¨n, giÆt giò vµ nh÷ng c«ng viÖc tù ch¨m sãc kh¸c. NhiÒu khi cuéc sèng kÐo dµi trong bÖnh viÖn lµm cho hä tµn phÕ h¬n c¶ chÝnh bÖnh mµ do nã hä ph¶i vµo viÖn. §iÒu nµy kh«ng cã g× ph¶i nghi ngê còng nh− chuyÖn hä ®i lang thang hay cã thÓ trë thµnh ng−êi mÑ kh«ng ®¸m c−íi. Do nh÷ng yÕu tè ®ã, tr−íc khi ®−a ng−êi bÖnh trë l¹i céng ®ång ph¶i d¹y cho hä c¸ch sèng trong m«i tr−êng ngoµi bÖnh viÖn. NÕu kh«ng nh− vËy th× sÏ cã nhiÒu r¾c rèi x¶y ra sau khi ng−êi bÖnh ®−îc ra viÖn vµ cuèi cïng cã thÓ dÉn ®Õn vßng trßn luÈn quÈn: nhanh chãng ®−a hä trë vÒ céng ®ång råi còng nhanh chãng l¹i ph¶i nhËp viÖn trë l¹i. http://www.ebook.edu.vn 15
§Ó tr¸nh nh÷ng khã kh¨n nh− vËy, trÞ liÖu hiÖn ®¹i t×m c¸ch gi¶m thiÓu c¸c c¬ së ®iÒu trÞ néi tró, t¨ng c−êng qu¶n lÝ ng−êi bÖnh t¹i céng ®ång n¬i hä sinh sèng. Nh÷ng ng−êi cã c¸c vÊn ®Ò vÒ SKTT nh−ng kh«ng lín l¾m, hÇu hÕt lµ nh÷ng tr−êng hîp lo ©u, trÇm c¶m nhÑ vµ võa th× chuyÓn cho b¸c sÜ ®a khoa ®iÒu trÞ trong hÖ thèng ch¨m sãc søc khoÎ ban ®Çu. Ngay c¶ nh÷ng tr−êng hîp cã c¸c vÊn ®Ò vÒ SKTT nÆng th× vÉn cã thÓ ®−îc mét ®éi chuyªn gia hçn hîp ®iÒu trÞ ngo¹i tró t¹i nhµ. ChØ ®−a ng−êi bÖnh vµo viÖn khi hä cã c¸c c¬n khñng ho¶ng hoÆc vÊn ®Ò ®· trë nªn nghiªm träng vµ sau ®ã ®−a hä trë l¹i céng ®ång ngay sau khi cã thÓ. §éi chuyªn gia hçn hîp th−êng do b¸c sÜ t− vÊn t©m thÇn phô tr¸ch bëi hä lµ ng−êi cã tr¸ch nhiÖm vÒ mÆt y tÕ ®èi víi ng−êi bÖnh. B¸c sÜ chÝnh lµ ng−êi kª ®¬n cho ng−êi bÖnh. Y t¸ trong ®éi hçn hîp ph¶i lµ nh÷ng ng−êi ®−îc ®µo t¹o chuyªn khoa vÒ ch¨m sãc ng−êi bÖnh t©m thÇn. Hä ph¶i lµ ng−êi ®a n¨ng: theo dâi sù tiÕn triÓn cña ng−êi bÖnh, h−íng dÉn ®iÒu chØnh thuèc, thùc hiÖn nh÷ng liÖu ph¸p t©m lÝ c¬ b¶n vµ lóc cÇn lµ luËt s− cho ng−êi bÖnh. Nh÷ng chuyªn gia thuéc lÜnh vùc kh¸c còng cã thÓ tham gia vµo ®éi hçn hîp. C¸c nhµ trÞ liÖu nghÒ nghiÖp còng cã thÓ gióp cho c¸ nh©n duy tr× vµ ph¸t triÓn c¸c kÜ n¨ng sèng d¹ng nh− nÊu ¨n hoÆc c¸c ph−¬ng thøc ®èi phã víi stress. C¸c nhµ t©m lÝ l©m sµng thùc hiÖn trÞ liÖu ®èi víi nh÷ng tr−êng hîp cã c¸c vÊn ®Ò phøc t¹p, hç trî c¸c chuyªn gia kh¸c trong c«ng t¸c trÞ liÖu víi th©n chñ th«ng qua sù gi¸m hé l©m sµng vµ ®µo t¹o kÜ n¨ng trÞ liÖu. Cuèi cïng c¸c nh©n viªn x· héi sÏ gióp c¸ nh©n gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò x· héi cã thÓ lµm cho vÊn ®Ò cña hä nÆng nÒ thªm, vÝ dô nh− chuyÖn tiÒn b¹c hay thÊt nghiÖp. Nh÷ng vÊn ®Ò chÈn ®o¸n M« h×nh y khoa QuyÓn s¸ch nµy vÒ c¬ b¶n ®−îc tr×nh bµy xoay quanh hÖ thèng c¸c danh môc chÈn ®o¸n ®Ó ¸p dông cho nh÷ng tr−êng hîp cã c¸c vÊn ®Ò vÒ SKTT hoÆc cã nh÷ng hµnh vi t−¬ng tù nh−: TTPL, trÇm c¶m v.v... TiÕp cËn nµy xuÊt ph¸t tõ “m« h×nh y khoa”. Theo m« h×nh nµy, c¸c vÊn ®Ò vÒ SKTT lµ do nh÷ng bÊt th−êng vÒ sinh lÝ, chñ yÕu lµ ë hÖ thèng n·o. C¸c rèi lo¹n ®−îc xem lµ bÖnh, do ®ã cÇn ®−îc ®iÒu trÞ nh− mét bÖnh y khoa kh¸c, cã nghÜa lµ ®iÒu trÞ vÒ mÆt c¬ thÓ ®Ó nh»m vµo qu¸ tr×nh sinh häc bÖnh lÝ, c¸i g©y ra bÖnh. D¹ng ®iÒu trÞ chñ yÕu nhÊt chÝnh lµ liÖu ph¸p thuèc. ViÖc lùa chän d¹ng ®iÒu trÞ phô thuéc vµo chÈn ®o¸n, ®Õn l−ît m×nh, chÈn ®o¸n ®−îc ®−a ra dùa trªn c¬ së cã hay kh«ng cã dÊu hiÖu hoÆc cßn gäi lµ triÖu chøng bÖnh. §iÒu nµy dÉn ®Õn quan niÖm r»ng ng−êi cã vÊn ®Ò vÒ SKTT kh¸c víi nh÷ng ng−êi “b×nh th−êng” bëi lÏ hä bÞ bÖnh t©m thÇn. C¸c hÖ thèng ph©n lo¹i Gèc rÔ cña tiÕp cËn nµy n»m trong c¸c nghiªn cøu cña Kraepelin ë vµo cuèi thÕ kØ 19. ¤ng ®· m« t¶ mét lo¹t c¸c héi chøng, mçi héi chøng l¹i cã mét phøc bé c¸c triÖu chøng. Sù kÕt hîp c¸c triÖu chøng nh− vËy t¹o nªn sù kh¸c biÖt g÷a héi chøng nµy víi héi http://www.ebook.edu.vn 16
chøng kh¸c. §©y còng lµ c¬ së ®Ó Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi (WHO) ®−a ra Ph©n lo¹i bÖnh Quèc tÕ (ICD: WHO, 1992). B¶ng ph©n lo¹i míi nhÊt, lÇn thø 10, ®· cho thÊy nh÷ng nç lùc nh»m x¸c ®Þnh vµ ph©n lo¹i mét c¸ch cÈn thËn c¸c vÊn ®Ò vÒ t©m thÇn. Héi T©m thÇn häc MÜ (APA) còng ®−a ra b¶ng ph©n lo¹i cña m×nh S¸ch ChÈn ®o¸n vµ Thèng kª (DSM). MÆc dï cã kh«ng Ýt nh÷ng ®iÓm chung song gi÷a hai hÖ thèng cã sù kh¸c nhau vÒ nhiÒu chi tiÕt. Gièng nh− ICD, DSM còng ®−îc thay ®æi theo thêi gian. Phiªn b¶n ®Çu tiªn ®−îc c«ng bè vµo n¨m 1952, cßn hiÖn nay ®· lµ phiªn b¶n thø 5 (DSM-IV-TR: APA 2000). DSM lµ mét hÖ thèng ®a trôc, vµ nh− vËy, tr¹ng th¸i t©m thÇn cña mçi c¸ nh©n cã thÓ ®−îc ®¸nh gi¸ theo 5 trôc kh¸c nhau: • Trôc 1: cã hoÆc kh«ng cã hÇu hÕt c¸c héi chøng l©m sµng, bao gåm TTPL, rèi lo¹n khÝ s¾c, rèi lo¹n lo ©u, rèi lo¹n t×nh dôc vµ rèi lo¹n ¨n • Trôc 2: cã hoÆc kh«ng cã tr¹ng th¸i bÖnh lÝ kÐo dµi, bao gåm c¸c rèi lo¹n nh©n c¸ch vµ rèi lo¹n häc • Trôc 3: th«ng tin vÒ tr¹ng th¸i søc khoÎ c¬ thÓ cña c¸ nh©n • Trôc 4: c¸c vÊn ®Ò t©m lÝ - x· héi vµ m«i tr−êng • Trôc 5: ®¸nh gi¸ tæng qu¸t vÒ ho¹t ®éng chøc n¨ng: tõ 1 ®iÓm cho kÝch ®éng liªn tôc, hµnh vi tù s¸t hoÆc bÊt lùc cho ®Õn 100 ®iÓm ®èi víi duy tr× nh©n c¸ch hµi hoµ, kh«ng cã c¸c triÖu chøng. C¸c hÖ thèng ph©n lo¹i cã rÊt nhiÒu −u ®iÓm. Chóng kh«ng ph¶i lµ sù liÖt kª ®¬n gi¶n - hoÆc cã thÓ nãi lµ qu¸ ®¬n gi¶n - c¸c ®Þnh nghÜa vÒ nh÷ng vÊn ®Ò SKTT. H¬n thÕ n÷a, chóng còng ®−a ra c¸ch sö dông hÖ thèng ph©n cùc phï hîp víi m« h×nh ®iÒu trÞ y khoa. Mét c¸ nh©n cã ph¶i ®iÒu trÞ hay kh«ng vµ cã ph¶i vµo viÖn hay kh«ng tuú thuéc vµo anh ta cã bÖnh hay kh«ng. Tuy nhiªn ng−êi ta vÉn cßn tranh luËn vÒ c¸i mµ m« h×nh y khoa ®Ò ra r»ng mét chÈn ®o¸n tin cËy ph¶i nhÊt qu¸n trong mét n−íc hoÆc gi÷a c¸c n−íc vµ ph¶i kh¼ng ®Þnh ®−îc: • bÊt k× mét c¸ nh©n nµo cã mét phøc bé nh÷ng vÊn ®Ò SKTT th× ph¶i ®−îc chÈn ®o¸n nh− nhau trªn thÕ giíi • hä ph¶i ®−îc ®iÒu trÞ nh− nhau dï lµ ë ®©u • nghiªn cøu øng dông ®iÒu trÞ tËp trung vµo mét lo¹i bÖnh cho dï nã xuÊt hiÖn ë ®©u. Trong mèi quan hÖ víi c¸c liÖu ph¸p thuèc, chÈn ®o¸n ®ãng vai trß rÊt quan träng bëi lÏ chÝnh chÈn ®o¸n quy ®Þnh lo¹i thuèc nµo ®−îc dïng ®Ó ®iÒu trÞ vÊn ®Ò hiÖn cã, vÝ dô thuèc chèng trÇm c¶m dïng ®Ó ®iÒu trÞ trÇm c¶m, thuèc gi¶i lo ©u dïng ®Ó ®iÒu trÞ lo ©u…ChÈn ®o¸n sai ®ång nghÜa víi chØ ®Þnh thuèc sai. Trong tr−êng hîp nghiªn cøu, chÈn ®o¸n sai kÐo theo kÕt qu¶ c¸c phÐp thö thuèc kh«ng tin cËy, lµm rèi nhiÔu h¬n lµ t¹o ra sù ph¸t triÓn míi vÒ ®iÒu trÞ. Tr−íc khi xem xÐt c¸c hÖ thèng chÈn ®o¸n hiÖn hµnh ®¹t ®−îc nh÷ng môc ®Ých ®ã ®Õn møc ®é nµo, chóng ta cÇn lµm râ mét sè nÒn t¶ng khoa häc vµ triÕt häc cña tiÕp cËn nµy. http://www.ebook.edu.vn 17
• M« h×nh hµm ý sù ph©n cùc tr¹ng th¸i t©m thÇn b×nh th−êng vµ dÞ th−êng. §iÒu nµy cã nghÜa lµ mét c¸ nh©n hoÆc lµ b×nh th−êng hoÆc lµ bÞ bÖnh t©m thÇn. Tuy nhiªn sù ph©n cùc nh− vËy ngµy cµng khã ®øng v÷ng. Cã rÊt nhiÒu tr¹ng th¸i “dÞ th−êng” ®−îc quy g¸n cho “bÖnh t©m thÇn” b©y giê l¹i thÊy xuÊt hiÖn ngµy cµng nhiÒu trong sè nh÷ng ng−êi “b×nh th−êng”; cã rÊt nhiÒu ng−êi vÉn sèng cuéc sèng b×nh th−êng, ch−a bao giê bÞ kÕt luËn lµ “kh«ng b×nh th−êng” mÆc dï hä vÉn nghe thÊy tiÕng nãi trong ®Çu - dÊu hiÖu ®−îc x¸c ®Þnh lµ cña TTPL. • M« h×nh hµm ý r»ng khi c¸ nh©n bÞ bÖnh, hä tr¶i nghiÖm c¸c sù kiÖn tinh thÇn hoÆc hµnh ®éng Ýt nhiÒu kh«ng b×nh th−êng vµ kh¸c so víi ng−êi “b×nh th−êng”. Nh÷ng kÕt qu¶ cña t©m lÝ häc nhËn thøc ®· chèng l¹i quan ®iÓm nµy. Ngµy cµng cã nhiÒu nghiªn cøu cho thÊy trong khi néi dung t− duy cña nh÷ng ng−êi cã vµ kh«ng cã nh÷ng vÊn ®Ò SKTT cã thÓ kh¸c biÖt so víi chuÈn th× nh÷ng qu¸ tr×nh nhËn thøc nÒn t¶ng cña hä l¹i c¬ b¶n kh«ng cã g× kh¸c nhau. VÊn ®Ò nµy sÏ ®−îc trë l¹i trong nh÷ng phÇn sau. • M« h×nh kh¸c kh«ng thõa nhËn kinh nghiÖm cña c¸ nh©n. Hä chØ lµm nhiÖm vô chÈn ®o¸n vµ trÞ liÖu chÝnh chÈn ®o¸n ®ã chø kh«ng trÞ liÖu c¸ nh©n. • M« h×nh còng hµm ý r»ng c¸c yÕu tè sinh häc ®ãng vai trß c¬ së trong sù ph¸t triÓn cña nh÷ng vÊn ®Ò SKTT vµ nh− vËy trÞ liÖu sinh häc ®−¬ng nhiªn còng ph¶i lµ c¬ së. Sù lÝ gi¶i nh− vËy ®· bá qua nh÷ng chøng cø vÒ vai trß then chèt cña c¸c yÕu tè t©m lÝ, x· héi ®èi víi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh÷ng vÊn ®Ò vÒ SKTT vµ c¸c yÕu tè sinh häc tham gia vµo nh÷ng vÊn ®Ò nµy còng bÞ thay ®æi khi c¸c yÕu tè t©m lÝ, x· héi thay ®æi (xem ch−¬ng 4). §iÒu nµy cã thÓ kh«ng ®−îc ®¸nh gi¸ ®óng møc khi liÖu ph¸p ho¸ d−îc ®· cã kÕt qu¶ trong viÖc ®iÒu trÞ mét sè bÖnh d−êng nh− liªn quan nhiÒu ®Õn c¸c yÕu tè sinh häc (vÝ dô, TTPL, trÇm c¶m). Tuy nhiªn c¸c liÖu ph¸p t©m lÝ ®· chøng tá cã hiÖu qu¶ h¬n d−îc lÝ trong viÖc ®iÒu trÞ nhiÒu bÖnh. §é tin cËy cña chÈn ®o¸n MÆc dï tiªu chuÈn chÈn ®o¸n cho tõng lo¹i rèi lo¹n ®· ®−îc x©y dùng mét c¸ch kh¸ râ rµng song chÝnh chÈn ®o¸n l¹i cßn ®ang lµ qu¸ tr×nh ch−a râ rµng. Ngay trong mét n−íc, møc ®é thèng nhÊt trong chÈn ®o¸n vÉn cã thÓ rÊt thÊp. Vµo nh÷ng n¨m 60, Beck vµ cs. ®· cho thÊy chØ cã 54% chÈn ®o¸n cña 4 b¸c sÜ t©m thÇn trªn tæng sè 154 bÖnh nh©n lµ thèng nhÊt víi nhau. Vµo gi÷a nh÷ng n¨m 80, t×nh h×nh vÉn kh«ng thay ®æi. VÝ dô, Lipton vµ Simon (1985) ®−a ra so s¸nh kÕt qu¶ chÈn ®o¸n cña c¸c b¸c sÜ trong mét bÖnh viÖn víi chÈn ®o¸n cña ®oµn thanh tra. Trong sè 89 bÖnh nh©n ®−îc b¸c sÜ bÖnh viÖn chÈn ®o¸n lµ TTPL th× ®oµn thanh tra chØ nhÊt trÝ víi 16 tr−êng hîp. ChØ cã 15 tr−êng hîp ®−îc c¸c b¸c sÜ trong bÖnh viÖn chÈn ®o¸n lµ trÇm c¶m cßn chÈn ®o¸n nµy cña ®oµn thanh tra lµ 50 bÖnh nh©n. Môc ®Ých cña DSM chÝnh lµ nh»m gi¶m thiÓu nh÷ng sai sè nh− vËy vµ mçi phiªn b¶n míi http://www.ebook.edu.vn 18
cña DSM ®Òu nh»m lµm cho c¸c tiªu chuÈn chÈn ®o¸n râ rµng h¬n. Phiªn b¶n míi nhÊt, DSM - IV- TR (APA, 2000) ®· ®−îc kiÓm nghiÖm vÒ tÝnh ch¾c ch¾n cña chÈn ®o¸n qua kÕt qu¶ cña nhiÒu nhµ l©m sµng, mÆc dï ®é tin cËy míi ®−îc ®¸nh gi¸ mét c¸ch h×nh thøc. Nh÷ng khã kh¨n mµ ngay c¶ mét hÖ thèng chÈn ®o¸n râ rµng vÉn cã thÓ gÆp ph¶i còng chÝnh lµ nh÷ng trë ng¹i cho b¸c sÜ l©m sµng trong qu¸ tr×nh chÈn ®o¸n. Nhµ l©m sµng cã thÓ ®−a ra nh÷ng chÈn ®o¸n kh¸c nhau bëi cã thÓ hä thu ®−îc nh÷ng th«ng tin kh¸c nhau do c¸ch pháng vÊn kh¸c nhau vµ do nh÷ng trë ng¹i cña chÝnh qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸. ChÈn ®o¸n còng cã thÓ chÞu ¶nh h−ëng bëi kiÕn thøc cña nhµ l©m sµng vÒ c¸c rèi lo¹n, bëi chÈn ®o¸n cña b¸c sÜ kh¸c, hoÆc bëi gi¸ thµnh ®iÒu trÞ còng nh− nh÷ng quyÒn lîi ®i theo chÈn ®o¸n. VÝ dô, trong nh÷ng tr−êng hîp kh«ng ch¾c ch¾n, b¸c sÜ cã thÓ ®−a ra chÈn ®o¸n cã lîi nhiÒu h¬n vµ h¹i Ýt h¬n cho ng−êi bÖnh, thËm chÝ ngay c¶ khi chÈn ®o¸n ®ã sai. §é hiÖu lùc chÈn ®o¸n: t©m thÇn ph©n liÖt §é hiÖu lùc cña c¸c môc ph©n lo¹i chÈn ®o¸n vÉn cßn lµ vÊn ®Ò g©y tranh c·i. Nh÷ng chøng cø ®−a ra ®Ó ph¶n b¸c th−êng tËp trung vµo TTPL. Mét trong nh÷ng tiªu chuÈn quan träng ®Ó chÈn ®o¸n TTPL mµ ngay tõ nh÷ng ngµy ®Çu, Kraepelin ®· ®−a ra lµ bÖnh mang tÝnh tiÕn triÓn vµ tan r· t©m thÇn, c¸c chøc n¨ng kh«ng thÓ phôc håi nh− tr−íc khi bÞ bÖnh. Sau ®ã Bleuler (1908) x¸c ®Þnh 4 triÖu chøng c¬ b¶n cña nhãm ph©n liÖt: tÝnh 2 chiÒu; rèi lo¹n liªn t−ëng; rèi lo¹n c¶m xóc vµ huyÔn t−ëng phi thùc tÕ. Cho ®Õn nay c¸c hÖ thèng chÈn ®o¸n ®Òu sö dông tiªu chuÈn chÈn ®o¸n cña Bleuler vµ Kraepelin vµ cè g¾ng lµm s¸ng tá nh÷ng tiªu chuÈn ch−a râ rµng ®èi víi nh÷ng thÓ kh¸c nhau cña rèi lo¹n. Cho ®Õn gi÷a nh÷ng n¨m 1990, DSM III (APA, 1987) x¸c ®Þnh 4 thÓ chÝnh cña TTPL: • §¬n gi¶n: “c¸ch c− xö k× dÞ” t¨ng dÇn, kh«ng cã kh¶ n¨ng ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu cña x· héi vµ thu m×nh khái cuéc sèng th−êng ngµy. • Paranoid: hoang t−ëng paranoid kÐo dµi, th−êng kÌm theo ¶o thÝnh phï hîp víi hoang t−ëng. • C¨ng tr−¬ng lùc: c¸c rèi läan t©m thÇn – vËn ®éng chiÕm vÞ trÝ næi bËt, chuyÓn tõ kÝch ®éng, s÷ng sê sang th¹ng th¸i uèn s¸p, tr¹ng th¸i mµ c¸ nh©n cã thÓ gi÷ nguyªn mét t− thÕ kÐo dµi ®Õn vµi giê. • Thanh xu©n: thay ®æi khÝ s¾c vµ hµnh vi mét c¸ch v« lèi, khã dù ®o¸n, kÌm theo rèi lo¹n t− duy, th−êng lµ k× dÞ, khã hiÓu, bõa b·i. RÊt tiÕc lµ c¸ch ph©n lo¹i nµy kh«ng tÝnh ®Õn bÊt k× mét lÝ thuyÕt nh©n – qu¶ nµo vÒ mèi liªn hÖ gi÷a c¸c chïm triÖu chøng kh¸c nhau vµ còng kh«ng cho chóng ta nhËn biÕt s©u thªm vÒ b¶n chÊt vµ trÞ liÖu TTPL. HÖ thèng ph©n lo¹i tiÖn Ých h¬n ®−îc x©y dùng trªn c¬ së chó ý ®Õn nh÷ng nguyªn nh©n c¸c triÖu chøng cña TTPL. Ph©n tÝch yÕu tè c¸c dÊu hiÖu vµ triÖu chøng cña c¸c thÓ TTPL kh¸c nhau ®· x¸c ®Þnh ®−îc 3 chïm triÖu chøng. §ã lµ c¸c triÖu chøng rèi lo¹n tæ chøc, c¸c triÖu chøng http://www.ebook.edu.vn 19
d−¬ng tÝnh vµ c¸c triÖu chøng ©m tÝnh (Liddle vµ cs.1994), c¸c chïm triÖu chøng nµy còng cã thÓ xuÊt hiÖn ®ång thêi. Chïm triÖu chøng d−¬ng tÝnh bao gåm ¶o gi¸c, hoang t−ëng, rèi lo¹n tæ chøc ng«n ng÷ hoÆc rèi lo¹n t− duy d−¬ng tÝnh. C¸c triÖu chøng ©m tÝnh gåm: rèi lo¹n ng«n ng÷ vµ hµnh vi, c¶m xóc cïn mßn hoÆc kh«ng phï hîp. Nh÷ng chïm triÖu chøng nµy cã thÓ kh¸c nhau vÒ c¬ së sinh häc còng nh− t©m lÝ thÇn kinh vµ còng chøng tá tÝnh h÷u Ých c¸ch ph©n lo¹i c¸c rèi lo¹n d¹ng ph©n liÖt kh¸c nhau. Tuy nhiªn ngay c¶ khi c¸c tiªu chuÈn chÈn ®o¸n cã c¶ ®é tin cËy vµ ®é hiÖu lùc cao th× chóng vÉn cã mét sè nh−îc ®iÓm. Cã lÏ ®iÒu quan träng nhÊt lµ qu¸ tr×nh chÈn ®o¸n ®· hµm ý r»ng c¸ nh©n m¾c mét bÖnh y khoa “kh«ng b×nh th−êng”. Hä “bÖnh lÝ ho¸” c¸ nh©n vµ chuyÓn nh÷ng ng−êi nµy cho b¸c sÜ t©m thÇn nhiÒu khi kh«ng hîp lÝ. Tr−íc n¨m 1973, trong DSM, t×nh dôc ®ång giíi ®−îc xÕp vµo rèi lo¹n t×nh dôc. ViÖc ®iÒu trÞ ®· ®−îc hîp ph¸p ho¸ vµ ph¸p luËt còng chèng l¹i t×nh dôc ®ång giíi. Cßn b©y giê, trong tiªu chuÈn chÈn ®o¸n rèi lo¹n nh©n c¸ch nhiÒu ®iÓm vÉn cßn ®ang tranh luËn, xem ®©y nh− lµ lèi sèng c¸ nh©n chø kh«ng ph¶i lµ RLTT (Widger & Costa, 1994. Xem ch−¬ng 11). Nh÷ng liªn quan víi v¨n ho¸ Mét môc tiªu rÊt quan träng cña DSM lµ c¸ch thøc x¸c ®Þnh vµ chÈn ®o¸n nh÷ng vÊn ®Ò SKTT trong nh÷ng nÒn v¨n ho¸ kh¸c nhau. TiÕp cËn mµ chóng ta ®ang bµn quan niÖm r»ng bÖnh tËt xuÊt hiÖn theo mét ph−¬ng thøc chung trªn toµn thÕ giíi. ChÝnh chç nµy cÇn ph¶i bµn thªm. VÝ dô, c¸c tµi liÖu cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi (1979) ®−a ra kÕt luËn r»ng TTPL xuÊt hiÖn vµ tiÕn triÓn gièng nhau ë 9 n−íc kh¸c nhau ®· ®−îc ®iÒu tra. Tuy nhiªn nghiªn cøu nµy còng ®· ph¶i lµm mét viÖc lµ dung hoµ c¸c tiªu chuÈn chÈn ®o¸n cña hä ®Ó x¸c ®Þnh ng−êi bÞ hoÆc kh«ng bÞ TTPL ë mçi n−íc víi viÖc lo¹i trõ khái chÈn ®o¸n nh÷ng ng−êi cã c¸c triÖu chøng kh¸c nhau. Vµ nh− vËy hä ®· kh«ng thÓ lo¹i trõ ®−îc mét ®iÒu r»ng, cã thÓ cã nh÷ng vÊn ®Ò gièng nhau nh−ng c¸ch xuÊt hiÖn kh¸c nhau ë nh÷ng n−íc kh¸c nhau. Mét trong nh÷ng c¸ch kh¸c biÖt nh− vËy ®· ®−îc ®Ò cËp tíi chÝnh lµ nh÷ng c¶m xóc ©m tÝnh liªn quan ®Õn c¸c yÕu tè t©m lÝ vµ c¬ thÓ. Thùc thÓ ho¸ bao gåm c¶ sù hiÖn diÖn hoÆc nh÷ng tr¶i nghiÖm liªn quan ®Õn c¸c vÊn ®Ò c¬ thÓ h¬n lµ nh÷ng vÊn ®Ò c¶m xóc. VÝ dô, “tim t«i ®ang bèc ch¸y” cã thÓ nãi lªn trÇm c¶m vµ lo ©u. D¹ng phµn nµn nh− vËy rÊt Ýt gÆp ë c¸c nÒn v¨n ho¸ ph−¬ng T©y trong khi l¹i th−êng thÊy ë c¸c n−íc Ch©u ¸, vÝ dô nh− ë Thæ NhÜ K×. Cã thÓ lµ do nh÷ng nÒn v¨n ho¸ kh«ng chÊp nhËn sù bµy tá c¶m xóc mét c¸ch m¹nh mÏ, cô thÓ lµ nh÷ng c¶m xóc ©m tÝnh (Chen, 1995). ViÖc t×m kiÕm sù trî gióp cho nh÷ng vÊn ®Ò vÒ c¬ thÓ còng lµ c¸ch t×m kiÕm trî gióp vÒ nh÷ng vÊn ®Ò t©m lÝ. Nh÷ng liªn quan vÒ v¨n ho¸ ®· cho thÊy nhËn ®Þnh vÒ mét hÖ thèng c¸c tiªu chuÈn chÈn ®o¸n chung cho mäi nÒn v¨n ho¸ lµ kh«ng ®óng. http://www.ebook.edu.vn 20