Giáo trình về đa dạng sinh học - part 2

Chia sẻ: Nguyễn Thị Ngọc Huỳnh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:15

Thêm vào BST

Báo xấu

90
lượt xem 19
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'giáo trình về đa dạng sinh học - part 2', kỹ thuật - công nghệ, tự động hoá phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình về đa dạng sinh học - part 2

Mét trong nh÷ng nhu cÇu cÇn thiÕt cña con ng−êi ®èi víi tμi nguyªn sinh vËt lμ nguån ®¹m ®éng vËt. Ngoμi nguån tõ vËt nu«i, ë nhiÒu vïng miÒn nói hμng n¨m cßn thu ®−îc mét l−îng thÞt ®éng vËt rõng kh«ng nhá. ë nhiÒu vïng ch©u Phi, thÞt ®éng vËt hoang d· chiÕm mét tû lÖ lín trong b÷a ¨n hμng ngμy, vÝ dô nh− ë Botswana kho¶ng 40%; Nigeria 20%; Zaire 75% (Myers 1988). ë Zaire kho¶ng 1 triÖu tÊn thÞt chuét ®−îc tiªu thô hμng n¨m. ë Botswana kho¶ng 3 triÖu tÊn thÞt thá bÞ b¾n hμng n¨m. C¸ còng lμ nguån ®¹m quan träng, hμng n¨m trªn thÕ giíi tiªu thô kho¶ng 100 triÖu tÊn c¸ (FAO 1988). PhÇn lín sè c¸ ®¸nh b¾t nμy ®−îc sö dông ngay t¹i ®Þa ph−¬ng. ë ViÖt Nam theo thèng kª ban ®Çu cã kho¶ng 73 loμi thó, 130 loμi chim vμ h¬n 50 loμi bß s¸t cã gi¸ trÞ s¨n b¾t. C¸ biÓn còng lμ nguån thùc phÈm quan träng, hμng n¨m n−íc ta khai th¸c kho¶ng 1,2 - 1,3 triÖu tÊn c¸ (Ph¹m Th−îc 1993). Ngoμi ra, con ng−êi cßn sö dông hμng ngμn loμi c©y lμm thøc ¨n, thøc ¨n gia sóc, lÊy gç, chiÕt xuÊt tinh dÇu vμ phôc vô cho nhiÒu môc ®Ých kh¸c n÷a. Gi¸ trÞ tiªu thô cña tõng s¶n phÈm cã thÓ x¸c ®Þnh b»ng c¸ch kh¶o s¸t xem ph¶i cÇn bao nhiªu tiÒn ®Ó mua mét s¶n phÈm t−¬ng tù trªn thÞ tr−êng khi céng ®ång kh«ng cßn khai th¸c tμi nguyªn thiªn nhiªn xung quanh. Theo Mayr (1988): nÕu qu¶n lý tèt 1ha rõng nhiÖt ®íi th× hμng n¨m nã cã thÓ cung cÊp cho con ng−êi mét l−îng s¶n phÈm sinh vËt hoang d· lμ 200 ®« la Mü. 2.1.2 Gi¸ trÞ sö dông cho s¶n xuÊt Gi¸ trÞ sö dông cho s¶n xuÊt lμ gi¸ trÞ thu ®−îc th«ng qua viÖc b¸n c¸c s¶n phÈm thu h¸i, khai th¸c ®−îc tõ thiªn nhiªn trªn thÞ tr−êng nh− cñi, gç, song m©y, c©y d−îc liÖu, hoa qu¶, thÞt vμ da ®éng vËt hoang d·... Gi¸ trÞ s¶n xuÊt cña c¸c nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn lμ rÊt lín ngay c¶ ë nh÷ng n−íc c«ng nghiÖp. T¹i Mü hμng n¨m cã kho¶ng 4,5% gi¸ trÞ GDP t−¬ng ®−¬ng 87 tû ®« la thu ®−îc b»ng c¸ch nμy hay c¸ch kh¸c tõ c¸c loμi hoang d· (Perscott 1986). ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn do ho¹t ®éng c«ng nghiÖp cßn Ýt, ®Æc biÖt lμ vïng n«ng th«n miÒn nói th× gi¸ trÞ nμy cßn cao h¬n nhiÒu. Gi¸ trÞ s¶n xuÊt lín nhÊt cña nhiÒu loμi lμ kh¶ n¨ng cung cÊp nguån nguyªn vËt liÖu cho c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp vμ lμ c¬ së ®Ó c¶i tiÕn gièng vËt nu«i, c©y trång trong s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp. §Æc biÖt quan träng lμ nguån gen lÊy tõ c¸c loμi hoang d· cã kh¶ n¨ng kh¸ng bÖnh cao vμ chèng chÞu ®−îc ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh bÊt lîi tèt h¬n. C¸c loμi hoang d· cßn cung cÊp nguån d−îc liÖu quan träng. ë Mü cã tíi 25% c¸c ®¬n thuèc sö dông c¸c chÕ phÈm ®iÒu chÕ tõ c©y, cá, nÊm vμ c¸c loμi vi sinh vËt (Fam Sworth 1988, Eisner 1991)... ë ViÖt Nam qua ®iÒu tra s¬ bé cã kho¶ng 3.200 loμi c©y vμ 64 loμi ®éng vËt ®· ®−îc con ng−êi sö dông lμm d−îc liÖu, ch÷a bÖnh (Vâ V¨n Chi, 1997). 2.2 Gi¸ trÞ gi¸n tiÕp Gi¸ trÞ kinh tÕ gi¸n tiÕp lμ lîi Ých do ®a d¹ng sinh häc mang l¹i cho c¶ céng ®ång. Nh− vËy gi¸ trÞ kinh tÕ gi¸n tiÕp cña ®a d¹ng sinh häc bao gåm c¶ chÊt l−îng n−íc, b¶o vÖ ®Êt, dÞch vô nghØ m¸t, thÈm mü, phôc vô gi¸o dôc, nghiªn cøu khoa häc, ®iÒu hoμ khÝ hËu vμ tÝch lòy cho x· héi t−¬ng lai. Gi¸ trÞ gi¸n tiÕp ®−îc hiÓu theo mét khÝa c¹nh kh¸c bao gåm c¸c qu¸ tr×nh x¶y ra trong m«i tr−êng vμ c¸c chøc n¨ng b¶o vÖ cña hÖ sinh th¸i. §ã lμ nh÷ng mèi lîi kh«ng ®o ®Õm ®−îc vμ nhiÒu khi lμ v« gi¸. V× nh÷ng lîi Ých nμy kh«ng ph¶i lμ hμng ho¸ nªn 16
th−êng kh«ng ®−îc tÝnh ®Õn trong qu¸ tr×nh tÝnh GDP cña quèc gia. Tuy nhiªn chóng l¹i ®ãng vai trß rÊt quan träng trong viÖc duy tr× nh÷ng s¶n phÈm tù nhiªn mμ nÒn kinh tÕ quèc gia phô thuéc. Gi¸ trÞ kinh tÕ gi¸n tiÕp cã thÓ kÓ ®Õn gåm: • Gi¸ trÞ sinh th¸i: C¸c hÖ sinh th¸i lμ c¬ së sinh tån cña sù sèng trªn tr¸i ®Êt trong ®ã cã loμi ng−êi. HÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi ®−îc xem nh− lμ l¸ phæi xanh cña thÕ giíi. §a d¹ng sinh häc lμ nh©n tè quan träng ®Ó duy tr× c¸c qu¸ tr×nh sinh th¸i c¬ b¶n nh−: quang hîp cña thùc vËt, mèi quan hÖ gi÷a c¸c lßai, ®iÒu hßa nguån n−íc, ®iÒu hßa khÝ hËu, b¶o vÖ vμ lμm t¨ng ®é ph× ®Êt, h¹n chÕ sù xãi mßn cña ®Êt vμ bê biÓn,... t¹o m«i tr−êng sèng æn ®Þnh vμ bÒn v÷ng cho con ng−êi. Con ng−êi kh«ng thÓ sèng ®−îc nÕu thiÕu kh«ng khÝ, chÝnh hÖ thùc vËt ®· vμ ®ang cung cÊp miÔn phÝ l−îng oxy khæng lå cho cuéc sèng cña hμng tû ng−êi trªn tr¸i ®Êt trong suèt cuéc ®êi cña m×nh. §a d¹ng sinh häc cßn gãp phÇn t¹o ra c¸c dÞch vô nghØ ng¬i vμ du lÞch sinh th¸i Du lÞch sinh th¸i cã thÓ lμ mét trong nh÷ng biÖn ph¸p hiÖu qu¶ ®èi víi viÖc b¶o vÖ da d¹ng sinh häc, nhÊt lμ khi chóng ®−îc tæ chøc, phèi hîp chÆt chÏ víi ch−¬ng tr×nh qu¶n lý vμ b¶o tån tæng hîp (Munn, 1992). Tuy vËy, cÇn chó ý ®Õn viÖc tæ chøc cho du kh¸ch quan s¸t nh÷ng vÊn ®Ò cÇn thiÕt liªn quan ®Õn b¶o vÖ m«i tr−êng, tμi nguyªn; tr¸nh nh÷ng hμnh ®éng tiªu cùc hay viÖc x©y dùng nh÷ng c¬ së h¹ tÇng qu¸ khang trang, hiÖn ®¹i cã thÓ sÏ trë thμnh mèi ®e däa ®èi víi ®a d¹ng sinh häc. • Gi¸ trÞ gi¸o dôc vμ khoa häc: NhiÒu s¸ch gi¸o khoa ®uîc biªn so¹n, nhiÒu ch−¬ng tr×nh v« tuyÕn vμ phim ¶nh ®−îc x©y dùng vÒ chñ ®Ò b¶o tån thiªn nhiªn víi môc ®Ých gi¸o dôc vμ gi¶i trÝ. Thªm vμo ®ã nh÷ng tμi liÖu vÒ lÞch sö tù nhiªn còng ®−îc ®−a vμo gi¸o tr×nh gi¶ng d¹y trong c¸c tr−êng häc (Hair vμ Pomerantz, 1987). Mét sè l−îng lín c¸c nhμ khoa häc chuyªn ngμnh vμ nh÷ng ng−êi yªu thÝch sinh th¸i häc ®· t×m hiÓu hÖ sinh th¸i mμ kh«ng ph¶i tiªu tèn nhiÒu tiÒn vμ kh«ng ®ßi hái nhiÒu lo¹i dÞch vô cao cÊp. Nh÷ng ho¹t ®éng khoa häc nμy mang l¹i lîi nhuËn kinh tÕ cho nh÷ng khu vùc n¬i hä tiÕn hμnh quan s¸t nghiªn cøu. Gi¸ trÞ thùc sù cßn lμ kh¶ n¨ng n©ng cao kiÕn thøc, t¨ng c−êng tÝnh gi¸o dôc vμ t¨ng vèn sèng cho con ng−êi. Ng−îc l¹i th«ng qua c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc vμ gi¸o dôc con ng−êi hiÓu râ h¬n vÒ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc. Sù ®a d¹ng cña c¸c loμi trªn thÕ giíi cã thÓ ®−îc coi nh− lμ cÈm nang ®Ó gi÷ cho qu¶ ®Êt cña chóng ta vËn hμnh mét c¸ch h÷u hiÖu. Sù mÊt m¸t cña c¸c lßai cã thÓ vÝ nh− sù mÊt ®i nh÷ng trang s¸ch cña cuèn cÈm nang cÇn thiÕt. NÕu nh− mét lóc nμo ®ã, chóng ta cÇn ®Õn nh÷ng th«ng tin cña cuèn cÈm nang nμy ®Ó b¶o vÖ chóng ta vμ nh÷ng loμi kh¸c trªn thÕ giíi th× chóng ta kh«ng t×m ®©u ra ®−îc n÷a. • Gi¸ trÞ v¨n hãa vμ d©n téc häc: Ngoμi nh÷ng gi¸ trÞ nªu trªn, ®a d¹ng sinh häc cßn cã nhiÒu gi¸ trÞ vÒ v¨n hãa vμ d©n téc häc mμ nã dùa trªn c¸c nÒn t¶ng vÒ ®¹o ®øc còng nh− kinh tÕ. HÖ thèng gi¸ trÞ cña hÇu hÕt c¸c t«n gi¸o, triÕt häc vμ v¨n hãa cung cÊp nh÷ng nguyªn t¾c vμ ®¹o lý cho viÖc b¶o tån loμi. Nh÷ng nguyªn t¾c, triÕt lý nμy ®−îc con ng−êi hiÓu vμ qu¸n triÖt mét c¸ch dÔ dμng, gióp cho loμi ng−êi biÕt b¶o vÖ c¶ nh÷ng loμi kh«ng mang l¹i gi¸ trÞ kinh tÕ lín. 17
Mét trong nh÷ng quan niÖm ®¹o ®øc lín lμ mçi loμi sinh vËt sinh ra ®Òu cã quyÒn ®Ó tån t¹i. Con ng−êi hoμn toμn kh«ng cã quyÒn tiªu diÖt c¸c loμi mμ ng−îc l¹i ph¶i nç lùc hμnh ®éng nh»m h¹n chÕ sù tuyÖt chñng cña loμi. Sù t«n träng cuéc sèng con ng−êi vμ ®a d¹ng v¨n hãa ph¶i ®−îc ®Æt ngang hμng víi sù t«n träng ®a d¹ng sinh häc. Con ng−êi ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm qu¶n lý tr¸i ®Êt, nÕu nh− chóng ta lμm tæn h¹i nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn trªn tr¸i ®Êt vμ lμm cho nhiÒu loμi bÞ ®e däa tuyÖt chñng, th× nh÷ng thÕ hÖ tiÕp sau sÏ ph¶i tr¶ gi¸ trong cuéc sèng bëi sù mÊt m¸t nμy. 18
Bμi 3: Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: KÕt thóc bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: • Tr×nh bμy kh¸i niÖm vμ qu¸ tr×nh suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc • Gi¶i thÝch ®−îc c¸c nguyªn nh©n chÝnh g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc • Tr×nh bμy ®−îc thang bËc ph©n h¹ng møc ®e däa ®a d¹ng sinh häc. Kh¸i niÖm suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc 2.3 Kh¸i niÖm Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc cã thÓ hiÓu lμ sù suy gi¶m tÝnh ®a d¹ng, bao gåm sù suy gi¶m loμi, nguån gen vμ hÖ sinh th¸i, tõ ®ã lμm suy gi¶m gi¸ trÞ, chøc n¨ng cña ®a d¹ng sinh häc. Sù suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ®−îc thÓ hiÖn ë c¸c mÆt: • HÖ sinh th¸i bÞ biÕn ®æi • MÊt loμi • MÊt ®a d¹ng di truyÒn MÊt loμi, sù xãi mßn di truyÒn, sù du nhËp x©m lÊn cña c¸c loμi sinh vËt l¹, sù suy tho¸i c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn, nhÊt lμ rõng nhiÖt ®íi ®ang diÔn ra mét c¸ch nhanh chãng ch−a tõng cã mμ nguyªn nh©n chñ yÕu lμ do t¸c ®éng cña con ng−êi. Mét quÇn x· sinh vËt, hÖ sinh th¸i cã thÓ bÞ suy tho¸i trong mét vïng, song nÕu tÊt c¶ c¸c loμi nguyªn b¶n vÉn cßn sèng sãt th× quÇn x· vμ hÖ sinh th¸i ®ã vÉn cßn tiÒm n¨ng phôc håi. T−¬ng tù, ®a d¹ng di truyÒn sÏ gi¶m khi kÝch th−íc quÇn thÓ bÞ gi¶m, nh−ng loμi vÉn cã kh¶ n¨ng t¸i t¹o l¹i sù ®a d¹ng di truyÒn nhê ®ét biÕn, t¸i tæ hîp. Loμi bÞ tuyÖt chñng th× nh÷ng th«ng tin di truyÒn chøa trong bé m¸y di truyÒn cña loμi sÏ mÊt ®i, loμi ®ã khã cã kh¶ n¨ng ®Ó phôc håi vμ con ng−êi sÏ khã cßn c¬ héi ®Ó nhËn biÕt tiÒm n¨ng cña loμi ®ã. 2.4 Qu¸ tr×nh suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc Cïng víi nh÷ng biÕn cè vÒ lÞch sö, vÒ kinh tÕ x· héi, ®a d¹ng sinh häc trªn tßan cÇu ®· vμ ®ang bÞ suy tho¸i nghiªm träng. Mét trong nh÷ng dÊu hiÖu quan träng nhÊt cña sù suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc lμ sù tuyÖt chñng loμi do m«i tr−êng sèng bÞ tæn h¹i. Kh¸i niÖm tuyÖt chñng cã nhiÒu nghÜa kh¸c nhau. Mét loμi bÞ coi lμ tuyÖt chñng khi kh«ng cßn mét c¸ thÓ nμo cña loμi ®ã cßn sèng sãt ë bÊt kú ®©u trªn thÕ giíi. VÝ dô: loμi chim Vermivora bachmanii, c¸ thÓ cuèi cïng cña loμi nμy ®−îc nh×n thÊy trong nh÷ng n¨m cña thËp kû 60. Loμi mμ chØ cßn mét sè c¸ thÓ cßn sãt l¹i nhê sù ch¨m sãc, nu«i trång cña con ng−êi th× ®−îc coi lμ ®· bÞ tuyÖt chñng trong hoang d·, vÝ dô loμi H−¬u sao (Cervus nippon) ë ViÖt Nam. Mét loμi ®−îc coi lμ tuyÖt chñng côc bé nÕu nh− nã kh«ng cßn sèng sãt t¹i nh÷ng n¬i chóng ®· tõng sèng, nh−ng ng−êi ta vÉn t×m thÊy chóng t¹i nh÷ng n¬i kh¸c trong thiªn nhiªn. Mét sè nhμ sinh th¸i häc sö dông côm tõ “loμi bÞ tuyÖt chñng vÒ ph−¬ng diÖn sinh th¸i häc”, ®iÒu ®ã cã nghÜa lμ sè l−îng loμi cßn l¹i Ýt ®Õn møc ¶nh h−ëng cña nã kh«ng cßn ý nghÜa ®Õn nh÷ng loμi kh¸c trong quÇn x·. VÝ dô: Loμi Hæ (Panthera tigris) 19
hiÖn nay bÞ tuyÖt chñng vÒ ph−¬ng diÖn sinh th¸i häc, ®iÒu nμy cã nghÜa lμ sè l−îng Hæ hiÖn cßn trong thiªn nhiªn rÊt Ýt vμ t¸c ®éng cña chóng ®Õn quÇn thÓ ®éng vËt måi lμ kh«ng ®¸ng kÓ. Ngoμi ra, trong nghiªn cøu ®a d¹ng sinh häc cßn gäi mét hiÖn t−êng kh¸c, ®ã lμ "c¸i chÕt ®ang sèng". Khi quÇn thÓ cña loμi cã sè l−îng c¸ thÓ d−íi møc b¸o ®éng, nhiÒu kh¶ n¨ng loμi sÏ bÞ tuyÖt chñng. §èi víi mét sè quÇn thÓ trong tù nhiªn, mét vμi c¸ thÓ vÉn cßn cã thÓ sèng sãt dai d½ng vμi n¨m, vμi chôc n¨m; chóng cã thÓ vÉn sinh s¶n nh−ng sè phËn cuèi cïng cña chóng vÉn lμ sù tuyÖt chñng (nÕu kh«ng cã sù can thiÖp cña c«ng nghÖ sinh häc). C©y lÊy gç lμ mét vÝ dô ®iÓn h×nh, mét c©y sèng t¸ch biÖt, kh«ng sinh s¶n cã thÓ sèng ®Õn hμng tr¨m n¨m. Nh÷ng loμi nμy ®−îc coi lμ hiÖn th©n cña “c¸i chÕt ®ang sèng”, mÆc dï vÒ ph−¬ng diÖn chuyªn m«n nã ch−a bÞ tuyÖt chñng nÕu nh− mét vμi c¸ thÓ cña loμi vÉn sèng, nh−ng lóc nμy quÇn thÓ kh«ng thÓ tån t¹i vμ sinh s¶n mét c¸ch kháe m¹nh, sung søc n÷a. Dï muèn hay kh«ng t−¬ng lai cña loμi còng chØ giíi h¹n trong vßng ®êi cña nh÷ng c¸ thÓ cßn sèng sãt ®ã (Gentry, 1986; Janzen, 1986b). Sù sèng xuÊt hiÖn c¸ch ®©y 3 - 4 tû n¨m vμ tÝnh phøc t¹p cña sù sèng b¾t ®Çu t¨ng dÇn tõ ®Çu thÕ kû Cambrian (c¸ch ngμy nay kho¶ng 600 triÖu n¨m). Cïng víi sù t¨ng tÝnh ®a d¹ng sinh häc lμ sù tuyÖt chñng b¾t ®Çu xuÊt hiÖn. Trong giai ®o¹n tõ kû Cambrian ®Õn nay, c¸c nhμ cæ sinh häc cho r»ng cã Ýt nhÊt 5 lÇn bÞ tuyÖt chñng hμng lo¹t : • TuyÖt chñng lÇn thø nhÊt diÔn ra vμo cuèi kû Ordovican (c¸ch ®©y kho¶ng 450 triÖu n¨m ), kho¶ng 12% c¸c hä ®éng vËt biÓn vμ 60% sè loμi ®éng thùc vËt bÞ tuyÖt chñng. • TuyÖt chñng lÇn thø hai diÔn ra vμo cuèi kû Devon (c¸ch ®©y kho¶ng 365 triÖu n¨m) vμ kÐo dμi kho¶ng 7 triÖu n¨m ®· g©y lªn sù biÕn mÊt cña 60% tæng sè loμi cßn l¹i sau lÇn tuyÖt chñng lÇn thø nhÊt. • TuyÖt chñng lÇn thø ba lμ nghiªm träng nhÊt kÐo dμi kho¶ng 1 triÖu n¨m diÔn ra vμo kû Permian (c¸ch ®©y kho¶ng 245 triÖu n¨m) ®· xo¸ sæ 54% sè hä vμ kho¶ng 77 - 96% sè loμi ®éng vËt biÓn, 2/3 sè loμi bß s¸t, Õch nh¸i vμ 30% sè bé c«n trïng. • TuyÖt chñng lÇn thø t− xÈy ra vμo cuèi kû Triassic (c¸ch ®©y kho¶ng 210 triÖu n¨m) víi kho¶ng 20% sè loμi sinh vËt trªn tr¸i ®Êt bÞ tiªu diÖt. Hai ®ît tuyÖt chñng ba vμ bèn qu¸ gÇn nhau v× vËy qu¸ tr×nh phôc håi l¹i hoμn toμn ph¶i mÊt 100 triÖu n¨m (Wilson, 1992). • TuyÖt chñng lÇn thø n¨m diÔn ra vμo cuèi kû Cretacis vμ ®Çu kû Tertiary (c¸ch ®©y kho¶ng 65 triÖu n¨m). §©y ®−îc coi lμ lÇn tuyÖt chñng næi tiÕng nhÊt. Ngoμi c¸c loμi th»n l»n khæng lå, h¬n mét nöa loμi bß s¸t vμ mét nöa loμi sèng ë biÓn ®· bÞ tuyÖt chñng. Theo Wilson (1992) th× ngoμi nguyªn nh©n do thiªn th¹ch ë lÇn tuyÖt chñng thø n¨m vμ mét phÇn do nói löa phun trμo ë lÇn thø ba, sù tuyÖt chñng cßn l¹i lμ do hiÖn t−îng b¨ng hμ toμn cÇu. Theo c¸ch tÝnh cña c¸c nhμ khoa häc th× tèc ®é tuyÖt chñng trung b×nh trong qu¸ khø vμo kho¶ng 9% trªn mét triÖu n¨m (Rauf, 1998), tøc kho¶ng 0,000009% trong mét n¨m. Nh− vËy cø 5 n¨m mÊt kho¶ng mét loμi trong 2 triÖu loμi cã trong qu¸ khø. §iÒu nμy cã thÓ thÊp h¬n so víi thùc tÕ v× c¸c nhμ khoa häc ®· kh«ng tÝnh ®−îc sù mÊt ®i cña c¸c loμi ®Æc h÷u. NÕu vËy tèc ®é tuyÖt chñng cao nhÊt chØ cã thÓ lμ 2 loμi mçi n¨m. 20
MÆc dï sè l−îng loμi ®· bÞ tuyÖt chñng chØ lμ nh÷ng con sè −íc l−îng vμ chim, thó lμ nh÷ng loμi ®−îc biÕt ®Õn nhiÒu nhÊt song trªn c¬ së b»ng chøng cô thÓ, c¸c nhμ khoa häc ®· nªu r»ng cã kho¶ng 85 loμi thó vμ 113 loμi chim ®· bÞ tuyÖt chñng tõ nh÷ng n¨m 1600, t−¬ng øng 2,1% c¸c loμi thó vμ 1,3% c¸c loμi chim ( Reid & Miller, 1989 ; Smith et al, 1993 ). Tèc ®é tuyÖt chñng ®Æc biÖt t¨ng nhanh tõ khi xuÊt hiÖn x· héi loμi ng−êi, ®Æc biÖt trong vßng 150 n¨m trë l¹i ®©y. Tèc ®é tuyÖt chñng ®èi víi c¸c loμi thó vμ chim lμ kho¶ng 1 loμi trong 10 n¨m t¹i thêi ®iÓm 1600 - 1700 vμ t¨ng lªn 1 loμi/ n¨m trong kho¶ng1850 - 1950. Tèc ®é tuyÖt chñng t¨ng ®· cho thÊy nh÷ng mèi ®e do¹ víi ®a d¹ng sinh häc ®· trë nªn nghiªm träng. Tèc ®é tuyÖt chñng ®Æc biÖt lín ë c¸c ®¶o v× ®¶o kh«ng nh÷ng lμ n¬i tËp trung c¸c loμi ®Æc h÷u mμ nã cßn bÞ khèng chÕ vÒ mÆt kh«ng gian. HÇu hÕt sù tuyÖt chñng cña c¸c loμi thó, chim, bß s¸t vμ Õch nh¸i ®−îc biÕt ®Õn trong vßng 350 n¨m trë l¹i ®©y hÇu hÕt lμ sèng trªn ®¶o vμ h¬n 80% c¸c loμi thùc vËt ®Æc h÷u trªn c¸c ®¶o hiÖn nay ®Òu ®ang bÞ ®e d¹ng tuyÖt chñng. Tèc ®é tuyÖt chñng ë ®¶o th−êng lín h¬n c¸c n¬i kh¸c. C¸c nghiªn cøu vÒ nh÷ng quÇn x· sèng trªn ®¶o ®· ®−a mét quy luËt chung vÒ ph©n bè ®a d¹ng sinh häc vμ nã ®−îc gäi lμ M« h×nh ®Þa lý sinh häc ®¶o cña Mc Arthur vμ Wilson (1967). M« h×nh nμy nãi lªn mèi quan hÖ gi÷a sè loμi víi diÖn tÝch vμ th−êng tu©n theo qui luËt: Nh÷ng ®¶o cã diÖn tÝch réng sÏ cã nhiÒu loμi h¬n ®¶o cã diÖn tÝch hÑp. C¸c ®¶o lín còng cho phÐp c¸c loμi c¸ch biÖt vÒ ®Þa lý tån t¹i quÇn thÓ cã kÝch th−íc lín h¬n vμ lμm t¨ng tÝnh ®Æc thï cña loμi vμ lμm gi¶m x¸c suÊt tuyÖt chñng cña c¸c loμi míi h×nh thμnh qua tiÕn hãa. M« h×nh ®Þa lý sinh häc ®¶o ®−îc sö dông ®Ó dù tÝnh, dù b¸o sè l−îng vμ tû lÖ loμi cã thÓ bÞ tuyÖt chñng mét khi n¬i c− tró cña chóng bÞ hñy ho¹i (Simberloff, 1986). DiÖn tÝch n¬i c− tró bÞ thu hÑp lμm gi¶m kh¶ n¨ng cung cÊp cña n¬i sèng. M« h×nh nμy còng ®−îc më réng sù ¸p dông ®èi víi c¸c khu b¶o tån, n¬i ®−îc bao bäc bëi c¸c hÖ sinh th¸i bÞ tæn th−¬ng vμ n¬i c− tró bÞ huû ho¹i. C¸c khu nμy còng ®−îc coi nh− nh÷ng hßn ®¶o trªn biÓn vμ ®ang bÞ khai th¸c lμm cho n¬i c− tró cña c¸c loμi bÞ thu hÑp. M« h×nh nμy cho biÕt r»ng nÕu 50% diÖn tÝch cña ®¶o (vμ c¸c khu b¶o tån) bÞ huû ho¹i th× kho¶ng 10% sè loμi trªn ®¶o sÏ bÞ tuyÖt chñng. NÕu 90% n¬i c− tró bÞ ph¸ ho¹i th× 50% sè loμi bÞ mÊt vμ khi 99% n¬i c− tró bÞ mÊt th× 75% sè loμi sÏ bÞ mÊt. Do rõng nhiÖt ®íi lμ n¬i sinh sèng cña phÇn lín c¸c loμi sinh vËt trªn thÕ giíi nªn sù gi¶m sót nhanh chãng diÖn tÝch rõng vμ n¹n ph¸ rõng cßn tiÕp tôc cho ®Õn khi chØ cßn l¹i c¸c Khu b¶o tån th× kho¶ng 2/3 sè loμi thùc vËt vμ chim sÏ bÞ tuyÖt chñng (Simberloff. 1986). NhiÒu nhμ khoa häc dù ®o¸n r»ng sÏ mÊt 5-10% sè loμi vμo nh÷ng n¨m 1990-2020, b×nh qu©n mçi ngμy mÊt ®i 40-140 loμi. Cã thÓ sÏ bÞ mÊt kho¶ng 25% sè loμi vμo n¨m 2050. 3 Nguyªn nh©n g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc §a d¹ng sinh häc suy tho¸i do 2 nhãm nguyªn nh©n chÝnh lμ : hiÓm häa tù nhiªn vμ t¸c ®éng cña con ng−êi. C¸c hiÓm häa tù nhiªn g©y ra nh÷ng tæn h¹i nÆng nÒ cho ®a d¹ng sinh häc trong nh÷ng kû nguyªn c¸ch ®©y h¬n 60 triÖu n¨m, cßn ¶nh h−ëng cña c¸c ho¹t ®éng do con ng−êi g©y nªn ®Æc biÖt nghiªm träng tõ gi÷a thÕ kû XIX ®Õn nay. Nh÷ng ¶nh h−ëng do t¸c ®éng cña con ng−êi g©y ra chñ yÕu lμm thay ®æi, suy tho¸i vμ hñy ho¹i c¶nh quan trªn diÖn réng. §iÒu ®ã ®Èy loμi vμ c¸c quÇn x· vμo n¹n diÖt chñng. Mèi nguy h¹i do con ng−êi g©y ra ®èi víi ®a d¹ng sinh häc lμ viÖc ph¸ hñy, chia 21
c¾t, lμm suy tho¸i sinh c¶nh (n¬i sèng). ViÖc khai th¸c qu¸ møc c¸c loμi phôc vô cho nhu cÇu cña con ng−êi, viÖc du nhËp c¸c loμi vμ gia t¨ng bÖnh dÞch còng lμ nh÷ng nguyªn nh©n quan träng lμm suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc. C¸c mèi ®e däa trªn cã liªn quan mËt thiÕt ®Õn sù gia t¨ng d©n sè cña toμn thÕ giíi. ViÖc ph¸ hñy c¸c quÇn x· sinh häc x¶y ra nhiÒu nhÊt trong vßng 150 n¨m trë l¹i ®©y vμ liªn quan ®Õn d©n sè thÕ giíi: 1 tû ng−êi n¨m 1850, 2 tû ng−êi n¨m 1930 vμ 5,9 tû ng−êi vμo n¨m 1995, hiÖn nay ®· cã trªn 6 tû ng−êi. Tèc ®é t¨ng d©n sè thÊp ë c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn nh−ng cßn cao ë c¸c n−íc kÐm ph¸t triÓn ë Ch©u ¸, Ch©u Phi vμ Mü La Tinh mμ ®©y l¹i lμ nh÷ng n¬i giμu tÝnh ®a d¹ng sinh häc (WRI/UNEP/UNDP, 1994) 4 Thang bËc ph©n h¹ng møc ®e do¹ cña IUCN, 1994 (IUCN Red List Categorles). Thang bËc ph©n h¹ng møc ®e do¹ n¨m 1994 cña IUCN hiÖn ®ang ®−îc sö dông cã cÊu tróc c¸c thang bËc ph©n h¹ng møc ®e däa ®−îc m« t¶ tãm l−îc qua s¬ ®å sau: BÞ tuyÖt chñng (EX) BÞ tuyÖt chñng trong hoang d· (EW) Nguy cÊp cao (CR) BÞ ®e däa §ñ d÷ liÖu Nguy cÊp (EN) S¾p nguy cÊp (VU) Phô thuéc b¶o tån §−îc ®¸nh gi¸ GÇn bÞ ®e däa §e däa thÊp HÇu nh− kh«ng bÞ ®e däa ThiÕu d÷ liÖu (DD) Ch−a ®−îc ®¸nh gi¸ (NE) S¬ ®å 3.1: CÊu tróc c¸c cÊp ®e däa (IUCN, 1994) • Thang bËc ph©n h¹ng møc ®e däa cô thÓ: + C¸c bËc ph©n h¹ng chÝnh: - BÞ tuyÖt chñng - EX (Extinct): Mét ®¬n vÞ ph©n lo¹i ®−îc coi lμ tuyÖt chñng khi ch¾c ch¾n c¸ thÓ cuèi cïng cña ®¬n vÞ ph©n lo¹i ®ã ®· bÞ tiªu diÖt. - TuyÖt chñng trong hoang d· - EW (Extinct in the wild) : Mét loμi ®−îc coi lμ tuyÖt chñng trong hoang d· khi biÕt ®−îc loμi ®ã chØ tån t¹i trong ®iÒu kiÖn nu«i trång n»m ngoμi ph¹m vi ph©n bè lÞch sö cña loμi ®ã. Loμi ®−îc coi lμ tuyÖt chñng trong hoang d· khi nh÷ng nç lùc ®iÒu tra t¹i nh÷ng vïng sèng cña loμi ®· biÕt hoÆc nh÷ng sinh c¶nh cã hi väng gÆp ®−îc, vμo nh÷ng thêi ®iÓm thÝch hîp (theo ngμy, mïa, n¨m) kh¾p c¸c vïng ph©n bè lÞch sö cña nã, mμ vÉn kh«ng t×m ra mét c¸ thÓ 22
nμo. C¸c cuéc ®iÒu tra v−ît qu¸ khung thêi gian cña mét vßng ®êi hoÆc tuæi thä cña chóng. - Nguy cÊp cao/ RÊt nguy cÊp - CR (Critical Endangered): Mét loμi ®−îc coi lμ rÊt nguy cÊp khi nã ph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng mèi ®e do¹ tuyÖt chñng tù nhiªn rÊt lín trong mét t−¬ng lai gÇn, theo ®Þnh nghÜa tõ môc A ®Õn E d−íi ®©y: A. QuÇn thÓ ®ang bÞ suy gi¶m theo mét trong c¸c h×nh thøc sau: 1. C¸c −íc l−îng chØ ra r»ng quÇn ®· bÞ/ cã xu thÕ hoÆc nghi cã sù suy gi¶m Ýt nhÊt 80% trong vßng 10 n¨m hoÆc trong 3 thÕ hÖ võa qua, ®−îc x¸c ®Þnh bëi: (a) quan s¸t trùc tiÕp (b) chØ sè cña ®é phong phó s¸t thùcvíi ®¬nvÞ ph©n lo¹i ®ã (c) sù suy gi¶m trong vïng chiÕm cø, ph¹m vi xuÊt hiÖn hay chÊt l−îng cña sinh c¶nh . (d) møc ®é khai th¸c hiÖn t¹i hoÆc xu h−íng khai th¸c. (e) hËu qu¶ cña du nhËp loμi míi, t¹p lai, bÖnh dÞch, « nhiÔm hay ký sinh. 2. Sù suy gi¶m Ýt nhÊt 80%, cã xu h−íng hoÆc nghi sÏ cã thÓ gÆp ph¶i trong 10 n¨m tíi hoÆc trong 3thÕ hÖ dùa trªn c¬ së x¸c ®Þnh cña bÊt kú ®iÓm (b), (c), (d) hoÆc (e) ë trªn B. Ph¹m vi xuÊt hiÖn −íc l−îng nhá thua 100 km2 hoÆc vïng chiÕm cø nhá thua 10 km2, vμ ®−îc chØ ra bëi c¸c −íc l−îng sau : 1. BÞ ph©n c¸ch nghiªm träng hay ®−îc biÕt chØ tån t¹i trong mét diÓm duy nhÊt. 2. TiÕp tôc suy gi¶m qua quan s¸t hoÆc cã thÓ gÆp ph¶i trong c¸c tr−êng hîp sau: (a) ph¹m vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cø (c) diÖn tÝch, ph¹m vi hay chÊt l−îng sinh c¶nh (d) sè l−îng c¸ thÓ tr−ëng thμnh 3. Nh÷ng thay ®æi cùc kú bÊt th−êng theo c¸c ®iÓm sau: (a) ph¹m vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cø (c) sè ®Þa ®iÓm ph©n bè hay sè l−îng c¸c quÇn thÓ phô (d) sè l−îng c¸ thÓ tr−ëng thμnh C. Sè l−îng quÇn thÓ ®−îc −íc l−îng cßn Ýt thua 250 c¸ thÓ tr−ëng thμnh vμ : 1. Sè l−îng ®ã vÉn tiÕp tôc suy gi¶m Ýt nhÊt 25% trong 3 n¨m tíi ë 1 thÕ hÖ hoÆc nhiÒu h¬n. 2. QuÇn thÓ vÉn tiÕp tôc gi¶m qua quan s¸t hoÆc cã thÓ gÆp ph¶i vÒ sè l−îng c¸c c¸ thÓ tr−ëng thμnh vμ cÊu tróc quÇn thÓ n»m trong c¸c d¹ng: (a) bÞ chia c¾t nghiªm träng (b) tÊt c¶ c¸c c¸ thÓ ®Òu n»m trong mét quÇn thÓ phô duy nhÊt. 23
D. QuÇn thÓ cã sè l−îng d−íi 50 c¸ thÓ tr−ëng thμnh. E. C¸c ph©n tÝch khèi l−îng chØ ra r»ng kh¶ n¨ng tuyÖt chñng trong tù nhiªn Ýt nhÊt lμ d−íi 50% trong vßng 10 n¨m hoÆc lμ 3 thÕ hÖ hay bÊt cø khi nμo dμi h¬n. - Nguy cÊp - EN (Endangered): Mét loμi ®−îc coi lμ nguy cÊp khi nã ch−a ph¶i lμ nguy cÊp cao nh−ng nã ®ang ph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng mèi ®e do¹ tuyÖt chñng tù nhiªn rÊt lín trong mét t−¬ng lai gÇn theo ®Þnh nghÜa tõ môc A ®Õn E d−íi ®©y: A. QuÇn thÓ ®ang bÞ suy gi¶m theo mét trong c¸c h×nh thøc sau: 1. C¸c quan s¸t, −íc l−îng chØ ra r»ng quÇn ®· bÞ/ cã xu thÕ hoÆc nghi cã sù suy gi¶m Ýt nhÊt 50% trong vßng 10 n¨m hoÆc trong 3 thÕ hÖ võa qua hoÆc l©u h¬n, ®−îc x¸c ®Þnh bëi: (a) quan s¸t trùc tiÕp (b) mét chØ sè cña ®é phong phó s¸t thùc víi ®¬nvÞ ph©n lo¹i ®ã (c) suy gi¶m trong vïng chiÕm cø (d) møc ®é khai th¸c hiÖn t¹i hoÆc cã xu h−íng khai th¸c. (e) hËu qu¶ cña du nhËp loμi míi, t¹p lai, bÖnh dÞch, « nhiÔm hay ký sinh. 2. Sù suy gi¶m Ýt nhÊt 50%, cã xu h−íng hoÆc nghi sÏ cã thÓ gÆp ph¶i trong 10 n¨m tíi hoÆc trong 3 thÕ hÖ tíi hoÆc l©u h¬n dùa trªn c¬ së x¸c ®Þnh cña bÊt kú ®iÓm (b), (c), (d) hoÆc (e) ë trªn B. Ph¹m vi xuÊt hiÖn −íc l−îng nhá thua 5000 km2 hoÆc vïng chiÕm cø nhá thua 500 km2, vμ ®−îc chØ ra bëi c¸c −íc l−îng sau : 1. BÞ ph©n c¸ch nghiªm träng hay ®−îc biÕt chØ tån t¹i trong 5 ®iÓm. 2. TiÕp tôc suy gi¶m qua quan s¸t hoÆc cã thÓ gÆp ph¶i trong c¸c tr−êng hîp sau: (a) ph¹m vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cø (c) diÖn tÝch, ph¹m vi hay chÊt l−îng sinh c¶nh (d) sè ®Þa ®iÓm ph©n bè hay sè l−îng quÇn thÓ phô (e) sè l−îng c¸ thÓ tr−ëng thμnh 3. Nh÷ng thay ®æi cùc kú bÊt th−êng theo c¸c ®iÓm sau: (a) ph¹m vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cø (c) sè ®Þa ®iÓm ph©n bè hay sè l−îng c¸c quÇn thÓ phô (d) sè l−îng c¸ thÓ tr−ëng thμnh C. Sè l−îng quÇn thÓ ®−îc −íc l−îng cßn Ýt thua 2500 c¸ thÓ tr−ëng thμnh vμ : 1. Sè l−îng ®ã vÉn tiÕp tôc suy gi¶m Ýt nhÊt 20% trong 5 n¨m tíi ë 1 thÕ hÖ hoÆc nhiÒu h¬n. 2. QuÇn thÓ vÉn tiÕp tôc gi¶m qua quan s¸t hoÆc cã thÓ gÆp ph¶i vÒ sè l−îng c¸c c¸ thÓ tr−ëng thμnh vμ cÊu tróc quÇn thÓ n»m trong c¸c d¹ng: 24
(a) bÞ chia c¾t nghiªm träng (b) tÊt c¶ c¸c c¸ thÓ ®Òu n»m trong mét quÇn thÓ phô duy nhÊt. D. Sè l−îng quÇn thÓ ®−îc −íc l−îng Ýt d−íi 250 c¸ thÓ tr−ëng thμnh. E. C¸c ph©n tÝch sè l−îng chØ ra r»ng kh¶ n¨ng tuyÖt chñng trong tù nhiªn Ýt nhÊt lμ d−íi 20% trong vßng 20 n¨m hoÆc 5 thÕ hÖ. - S¾p nguy cÊp - VU (Vulnerable): Mét loμi ®−îc coi lμ s¾p nguy cÊp khi nã ch−a ph¶i nguy cÊp cao hay nguy cÊp nh−ng ®ang ph¶i ®èi mÆt nh−ng ®ang ph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng mèi ®e do¹ tuyÖt chñng tù nhiªn rÊt lín trong mét t−¬ng lai theo ®Þnh nghÜa tõ môc A ®Õn D d−íi ®©y: A. QuÇn thÓ ®ang bÞ suy gi¶m theo mét trong c¸c h×nh thøc sau : 1. C¸c quan s¸t, −íc l−îng chØ ra r»ng quÇn ®· bÞ/ cã xu thÕ hoÆc nghi cã sù suy gi¶m Ýt nhÊt 20% trong vßng 10 n¨m hoÆc trong 3 thÕ hÖ võa qua hoÆc l©u h¬n, ®−îc x¸c ®Þnh bëi: (a) quan s¸t trùc tiÕp (b) mét chØ sè cña ®é phong phó s¸t thùc víi ®¬nvÞ ph©n lo¹i ®ã (c) suy gi¶m trong vïng chiÕm cø (d) møc ®é khai th¸c hiÖn t¹i hoÆc cã xu h−íng khai th¸c. (e) hËu qu¶ cña du nhËp loμi míi, t¹p lai, bÖnh dÞch, « nhiÔm hay ký sinh. 2. Sù suy gi¶m Ýt nhÊt 20%, cã xu h−íng hoÆc nghi sÏ cã thÓ gÆp ph¶i trong 10 n¨m tíi hoÆc trong 3 thÕ hÖ tíi hoÆc l©u h¬n dùa trªn c¬ së x¸c ®Þnh cña bÊt kú ®iÓm (b), (c), (d) hoÆc (e) ë trªn B. Ph¹m vi xuÊt hiÖn −íc l−îng nhá thua 20.000 km2 hoÆc vïng chiÕm cø nhá thua 2000 km2, vμ ®−îc chØ ra bëi c¸c −íc l−îng sau : 1. BÞ ph©n c¸ch nghiªm träng hay ®−îc biÕt chØ tån t¹i trong d−íi 10 ®iÓm duy nhÊt. 2. TiÕp tôc suy gi¶m qua quan s¸t hoÆc cã thÓ gÆp ph¶i trong c¸c tr−êng hîp sau: (a) ph¹m vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cø (c) diÖn tÝch, ph¹m vi hay chÊt l−îng sinh c¶nh (d) sè ®Þa ®iÓm ph©n bè hay sè l−îng quÇn thÓ phô (e) sè l−îng c¸ thÓ tr−ëng thμnh 3. Nh÷ng thay ®æi cùc kú bÊt th−êng theo c¸c ®iÓm sau: (a) ph¹m vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cø (c) sè ®Þa ®iÓm ph©n bè hay sè l−îng c¸c quÇn thÓ phô (d) sè l−îng c¸ thÓ tr−ëng thμnh C. Sè l−îng quÇn thÓ ®−îc −íc l−îng cßn Ýt thua 10.000 c¸ thÓ tr−ëng thμnh vμ : 25
1. Sè l−îng ®ã vÉn tiÕp tôc suy gi¶m Ýt nhÊt 10% trong 10 n¨m tíi ë 1 thÕ hÖ hoÆc nhiÒu h¬n. 2. QuÇn thÓ vÉn tiÕp tôc gi¶m qua quan s¸t hoÆc cã thÓ gÆp ph¶i vÒ sè l−îng c¸c c¸ thÓ tr−ëng thμnh vμ cÊu tróc quÇn thÓ n»m trong c¸c d¹ng: (a) bÞ chia c¾t nghiªm träng (b) tÊt c¶ c¸c c¸ thÓ ®Òu n»m trong mét quÇn thÓ phô duy nhÊt. D. QuÇn thÓ lμ rÊt nhá hoÆc sè l−îng quÇn thÓ giíi h¹n d−íi 1000 c¸ thÓ tr−ëng thμnh. E. C¸c ph©n tÝch sè l−îng chØ ra r»ng kh¶ n¨ng tuyÖt chñng trong tù nhiªn Ýt nhÊt lμ 10% trong vßng 100 n¨m. - §e do¹ thÊp - LR (Lower Risk): Mét loμi ®e do¹ thÊp khi nã ®· ®−îc ®¸nh gi¸, kh«ng tho¶ m·n c¸c tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ cña møc nguy cÊp cao, nguy cÊp hay s¾p nguy cÊp. Loμi ®−îc coi lμ ®e do¹ thÊp cã thÓ chia ra ba møc phô sau : A. Phô thuéc b¶o tån - cd (Conservation Dependent): Loμi lμ träng t©m cña ch−¬ng tr×nh b¶o tån riªng cho loμi hoÆc ch−¬ng tr×nh b¶o tån vïng sèng, h−íng tíi loμi ®ang ®−îc quan t©m mμ nÕu ch−¬ng tr×nh b¶o tån ngõng th× loμi sÏ r¬i vμo mét trong nh÷ng møc ®é ®e däa trªn trong vßng 5 n¨m tíi. B. GÇn bÞ ®e däa - nt (Near Theatened): Loμi kh«ng ®−îc x¸c ®Þnh ë møc ®é phô thuéc b¶o tån, song gÇn víi møc s¾p nguy cÊp. C. Ýt quan t©m - lc (Least Concem): Loμi ch−a ®−îc xÕp vμo phô thuéc b¶o tån hoÆc gÇn bÞ ®e do¹. + C¸c nhãm ch−a ®−îc xÕp h¹ng: - ThiÕu sè liÖu - DD (Data Deficient): Loμi thiÕu sè liÖu lμ loμi kh«ng ®ñ th«ng tin ®Ó ®¸nh gi¸ trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp hiÓm häa tuyÖt chñng dùa vμo ph©n bè hoÆc t×nh tr¹ng quÇn thÓ. Loμi ®−îc xÕp vμo møc nμy cã thÓ ®−îc nghiªn cøu rÊt nhiÒu vμ cã nh÷ng hiÓu biÕt vÒ sinh häc cña chóng, song l¹i thiÕu nh÷ng sè liÖu ®¸ng tin cËy vÒ møc ®é phong phó hay ph©n bè. V× vËy, thiÕu sè liÖu kh«ng ph¶i lμ thø h¹ng bÞ ®e do¹ hay ®e do¹ thÊp. Loμi ®−îc liÖt kª vμo nhãm nμy cÇn cã thªm nhiÒu th«ng tin ®Ó trong t−¬ng lai cã thÓ xÕp nã vμo mét møc ®e do¹ nμo ®ã trong sè c¸c møc ®e do¹ ®· ®−a ra. - Ch−a ®−îc ®¸nh gi¸ - NE (Not Evaluated): Loμi ch−a ®¸nh gi¸ theo bÊt cø tiªu chuÈn nμo mμ IUCN ®· ®−a ra. • CÇn l−u ý: trong S¸ch §á ViÖt Nam, phÇn §éng vËt (1992) vμ phÇn Thùc vËt (1996) ®· sö dông c¸c cÊp ®¸nh gi¸ cò cña IUCN (1978) vμ cã mét sè ®iÓm kh¸c nh− sau: + HiÕm - R (Rare): Gåm nh÷ng taxon cã ph©n bè hÑp, nhÊt lμ nh÷ng chi, gièng ®¬n loμi, cã sè l−îng Ýt, tuy hiÖn nay ch−a ph¶i lμ dèi t−îng ®ang hoÆc sÏ bÞ ®e do¹ nh−ng sù tån t¹i l©u dμi cña chóng lμ rÊt máng manh. BÞ ®e do¹ - T (Threatened): Lμ nh÷ng taxon thuéc mét trong nh÷ng cÊp ®e do¹ + trªn nh−ng ch−a ®ñ t− liÖu ®Ó xÕp chóng vμo cÊp cô thÓ nμo. 26
+ Kh«ng biÕt chÝnh x¸c - K (Insufficiently Known): Lμ nh÷ng taxon nghi ngê vμ kh«ng biÕt ch¾c ch¾n chóng thuéc lo¹i nμo trong c¸c cÊp trªn v× thiÕu th«ng tin. CÇn nghiªn cøu thªm ®Ó x¸c ®Þnh cô thÓ møc ®e do¹ cña chóng. 27
Ch−¬ng 2 B¶o tån ®a d¹ng sinh häc Môc ®Ých: Cung cÊp cho sinh viªn kiÕn thøc, kü n¨ng, th¸i ®é cÇn thiÕt ®Ó cã thÓ tham gia vËn ®éng vμ thùc hiÖn c«ng t¸c b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. Môc tiªu: Sau khi häc xong ch−¬ng nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng + Gi¶i thÝch ®−îc c¸c nguyªn lý cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. + Tr×nh bμy vμ ph©n biÖt ®−îc c¸c ph−¬ng thøc b¶o tån vμ c¬ së luËt ph¸p liªn quan ®Õn b¶o tån §DSH . + X¸c ®Þnh vμ cã thÓ vËn dông ®−îc c¸ch tæ chøc qu¶n lý ®a d¹ng sinh häc. Khung ch−¬ng tr×nh tæng quan toμn ch−¬ng: Bμi Môc tiªu Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Thêi gian + Tr×nh bμy ®−îc + B¶o tån §DSH + Tr×nh bμy + OHP 2 Bμi 4: kh¸i niÖm, c¸c + C¸c c¬ së cña + §éng n·o. + Tμi liÖu ph¸t tay Nguyªn lý c¬ së vμ b¶o tån §DSH + Th¶o luËn nhãm + A0, bót l«ng cña b¶o tån nguyªn t¾c cña + C¸c nguyªn t¾c dÇu §DSH b¶o tån §DSH . c¬ b¶n cña b¶o + ThÎ mμu, b¶ng tån §DSH ghim/ kÑp + Ph©n biÖt ®−îc + C¸c ph−¬ng + Tr×nh bμy + OHP, Slides 5 Bμi 5: c¸c ph−¬ng thøc b¶o tån + Th¶o luËn nhãm + ThÎ mμu, b¶ng C¸c thøc vμ c¬ së chÝnh + Bμi tËp t×nh + Tμi liÖu ph¸t ph−¬ng ph¸p lý trong + LuËt ph¸p liªn huèng tay. thøc b¶o b¶o tån §DSH quan ®Õn ho¹t tån §DSH ®éng b¶o tån + X¸c ®Þnh ®−îc + Tæ chøc qu¶n lý + §éng n·o. + Tμi liÖu ph¸t tay. 5 Bμi 6: c¸ch tæ chøc ®a d¹ng sinh + Tr×nh bμy + OHP, slides Tæ chøc, qu¶n lý §DSH häc t¹i c¸c + Bμi tËp t×nh + B¶n ®å qu¶n lý b¶o t¹i c¸c KBT KBT huèng/ Bμi giao + B¨ng video tån ®a d¹ng + Gi¶i thÝch ®−îc + C¸c ho¹t ®éng nhiÖm vô. + ThÎ mμu/b¶ng sinh häc sù cÇn thiÕt cña phèi hîp, hç trî + ChiÕu c¸c ho¹t ®éng trong b¶o tån Video/h×nh ¶nh phèi hîp/hç trî §DSH trong b¶o tån 28
Bμi 4: Nguyªn lý cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: Sau khi häc xong phÇn nμy sinh viªn cã kh¶ n¨ng: - Tr×nh bμy ®−îc kh¸i niÖm vμ c¸c nguyªn t¾c b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. - Gi¶i thÝch ®−îc c¬ së cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. 5 B¶o tån ®a d¹ng sinh häc 5.1 Kh¸i niÖm B¶o tån ®a d¹ng sinh häc (Conservation of biodiversity) lμ viÖc qu¶n lý mèi t¸c ®éng qua l¹i gi÷a con ng−êi víi c¸c gen, c¸c loμi vμ c¸c hÖ sinh th¸i nh»m mang l¹i lîi Ých lín nhÊt cho thÕ hÖ hiÖn t¹i vμ vÉn duy tr× tiÒm n¨ng cña chóng ®Ó ®¸p øng nhu cÇu vμ nguyÖn väng cña c¸c thÕ hÖ t−¬ng lai (Tõ ®iÓn §a d¹ng sinh häc vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng, 2001). Nguyªn lý khoa häc cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc chÝnh lμ sinh häc b¶o tån. Theo Soule (1985): Sinh häc b¶o tån lμ mét khoa häc ®a ngμnh ®−îc x©y dùng nh»m h¹n chÕ c¸c mèi ®e däa ®èi víi ®a d¹ng sinh häc víi hai môc ®Ých - mét lμ t×m hiÓu nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc do con ng−êi g©y ra ®èi víi c¸c loμi, c¸c hÖ sinh th¸i; hai lμ x©y dùng c¸c ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn ®Ó h¹n chÕ sù tuyÖt diÖt cña c¸c loμi. 5.2 Sù cÇn thiÕt ph¶i b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Thùc tr¹ng ®a d¹ng sinh häc trªn ph¹m vi toμn cÇu ®· vμ ®ang suy tho¸i nghiªm träng. Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc sÏ ®−a ®Õn nh÷ng hËu qu¶ to lín vμ kh«ng l−êng tr−íc ®−îc ®èi víi sù tån t¹i vμ ph¸t triÓn cña x· héi loμi ng−êi. §a d¹ng sinh häc cã gi¸ trÞ rÊt lín nh− ®· nªu ë phÇn tr−íc, chÝnh v× thÕ b¶o tån ®a d¹ng lμ viÖc lμm cÇn thiÕt vμ khÈn cÊp hiÖn nay cña nh©n lo¹i. Nh×n chung cã mét sè lý do kh¼ng ®Þnh sù cÇn thiÕt ph¶i b¶o tån ®a d¹ng sinh häc lμ: • Lý do kinh tÕ: lý do nμy tr−íc hÕt ®Ò cËp vÒ gãc ®é kinh tÕ cña ®a d¹ng sinh häc, ®ã lμ nh÷ng s¶n phÈm ®−îc con ng−êi trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp sö dông. • Lý do sinh th¸i: lý do nμy ®Ò cËp ®Õn viÖc duy tr× c¸c qu¸ tr×nh sinh th¸i c¬ b¶n cña ®a d¹ng sinh häc. §a d¹ng sinh häc ®· t¹o lËp nªn sù c©n b»ng sinh th¸i nhê nh÷ng mèi liªn hÖ gi÷a c¸c loμi víi nhau. C©n b»ng sinh th¸i lμ c¬ së ®Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng c¸c qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt vμ n¨ng l−îng trong hÖ sinh th¸i. • Lý do ®¹o ®øc: lý do nμy gióp chóng ta t«n träng lÉn nhau trong qu¸ tr×nh cïng tån t¹i. C¸c sinh vËt ph¶i n−¬ng tùa vμo nhau ®Ó sèng, sinh vËt nμy lμ chç dùa cña sinh vËt kia. Chóng t¹o thμnh mét chuçi liªn hoμn tån t¹i trong thiªn nhiªn vμ mçi sinh vËt chØ lμ mét m¾t xÝch trong chuçi liªn hßan ®ã. • Lý do thÈm mü: ®a d¹ng sinh häc ®· t¹o ra nh÷ng dÞch vô tù nhiªn ®Ó con ng−êi nghØ ng¬i, du lÞch sinh th¸i, th−ëng thøc vμ gi¶i trÝ... Nã gãp phÇn c¶i thiÖn ®êi sèng cña con ng−êi. • Lý do tiÒm Èn: kh«ng ph¶i c¸c loμi sinh vËt ®Òu cã nh÷ng gi¸ trÞ kinh tÕ, sinh th¸i, ®¹o ®øc, thÈm mü gièng nhau vμ thùc tÕ hiÖn nay chóng ta ch−a x¸c ®Þnh ®−îc hÕt 29
c¸c gi¸ trÞ cña chóng. Mét sè loμi hiÖn ®−îc coi lμ kh«ng cã gi¸ trÞ cã thÓ trë thμnh loμi h÷u Ých hoÆc cã mét gi¸ trÞ lín nμo ®ã trong t−¬ng lai, ®ã chÝnh lμ gi¸ trÞ tiÒm Èn cña ®a d¹ng sinh häc. 6 C¸c c¬ së cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Nh÷ng næ lùc vÒ b¶o tån th−êng h−íng ®Õn viÖc b¶o vÖ c¸c loμi ®ang bÞ suy gi¶m vÒ sè l−îng vμ ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt diÖt. Nh−ng ®Ó cã thÓ b¶o tån thμnh c«ng loμi trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¾c nghiÖt do con ng−êi t¹o nªn, c¸c nhμ sinh häc vμ c¸c nhμ b¶o tån cÇn ph¶i x¸c ®Þnh ®−îc tÝnh æn ®Þnh cña quÇn thÓ d−íi nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. LiÖu quÇn thÓ cña mét loμi ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt diÖt cã thÓ tiÕp tôc tån t¹i hoÆc thËm chÝ ph¸t triÓn trong mét khu b¶o tån ®−îc kh«ng? Ng−îc l¹i c¸c loμi ®ang bÞ suy gi¶m cã cÇn sù quan t©m ®Æc biÖt nμo ®Ó tr¸nh khái sù tuyÖt diÖt hay kh«ng? NhiÒu khu b¶o tån ®−îc h×nh thμnh nh»m b¶o vÖ mét sè loμi quý hiÕm; biÓu t−îng cho vïng, cho quèc gia hoÆc cã gi¸ trÞ ®Æc biÖt kh¸c. Tuy nhiªn viÖc chØ khoanh nu«i c¸c quÇn x· mμ trong ®ã cã c¸c loμi nªu trªn sinh sèng thμnh c¸c khu b¶o tån ch−a h¼n ®· cã thÓ ng¨n chÆn ®−îc sù suy gi¶m vμ tuyÖt diÖt, kÓ c¶ khi chóng ®−îc ph¸p luËt b¶o vÖ. Nh×n chung c¸c khu b¶o tån chØ ®−îc thμnh lËp sau khi con ng−êi nhËn thÊy ®−îc sù suy gi¶m cña hÇu hÕt c¸c quÇn thÓ cña loμi ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt diÖt trong hoang d·. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh− vËy th× hiÖn tr¹ng cña loμi thay ®æi theo xu thÕ suy gi¶m nhanh chãng vÒ sè l−îng vμ tiÕn tíi tuyÖt diÖt. Cïng lóc ®ã c¸c c¸ thÓ n»m ngoμi ranh giíi khu b¶o tån vÉn tiÕp tôc bÞ ®e däa do kh«ng ®−îc b¶o vÖ. Theo nguyªn t¾c chung, mét kÕ ho¹ch b¶o tån thÝch hîp cho mét loμi ®ßi hái cμng nhiÒu c¸ thÓ ®−îc b¶o tån cμng tèt trong mét diÖn tÝch lín nhÊt cã thÓ ®−îc cña n¬i c− tró ®ang ®−îc b¶o vÖ. Qua kÕt qu¶ nghiªn cøu cña nhiÒu nhμ khoa häc ®èi víi b¶o tån quÇn thÓ cho thÊy cÇn cã c¸c quÇn thÓ lín ®Ó b¶o tån hÇu hÕt c¸c loμi v× nh÷ng loμi nμo cã quÇn thÓ nhá ®Òu dÔ cã nguy c¬ bÞ tuyÖt diÖt. C¸c quÇn thÓ nhá dÔ bÞ suy gi¶m nhanh vÒ sè l−îng vμ bÞ tuyÖt chñng côc bé v× 3 nguyªn nh©n chÝnh lμ: • MÊt tÝnh biÕn dÞ di truyÒn, giao phèi hÑp vμ l¹c dßng gen. • Nh÷ng dao ®éng vÒ sè l−îng quÇn thÓ do nh÷ng biÕn ®éng ngÉu nhiªn gi÷a tû lÖ sinh vμ tû lÖ chÕt. • Nh÷ng nhiÔu ®éng m«i tr−êng do nh÷ng biÕn ®æi vÒ sù b¾t måi, c¹nh tranh, dÞch bÖnh, nguån thøc ¨n còng nh− c¸c rñi ro, thiªn tai x¶y ra bÊt th−êng nh− ch¸y, lò lôt hay h¹n h¸n. 7 C¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Theo khuyÕn nghÞ cña c¸c nhμ nghiªn cøu b¶o tån, khi tiÕn hμnh nghiªn cøu vμ triÓn khai viÖc ph¸t triÓn chiÕn l−îc ®a d¹ng sinh häc, cÇn ph¶i tu©n thñ 10 nguyªn t¾c chØ ®¹o c¬ b¶n sau: 1. Mäi d¹ng cña sù sèng lμ ®éc nhÊt vμ cÇn thiÕt vμ mäi ng−êi ph¶i nhËn thøc ®−îc ®iÒu ®ã. 2. B¶o tån ®a d¹ng sinh häc lμ mét d¹ng ®Çu t− ®em l¹i lîi Ých lín cho ®Þa ph−¬ng, cho ®Êt n−íc vμ toμn cÇu. 30