Giáo trình về đa dạng sinh học - part 3

Chia sẻ: Nguyễn Thị Ngọc Huỳnh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:15

Thêm vào BST

Báo xấu

106
lượt xem 17
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'giáo trình về đa dạng sinh học - part 3', kỹ thuật - công nghệ, tự động hoá phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình về đa dạng sinh học - part 3

3. Chi phÝ vμ lîi Ých cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ph¶i ®−îc chia ®Òu cho mäi ®Êt n−íc vμ mäi ng−êi trong mçi ®Êt n−íc. 4. V× lμ mét phÇn cña c¸c cè g¾ng ph¸t triÓn bÒn v÷ng, b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ®ßi hái nh÷ng biÕn ®æi lín vÒ h×nh mÉu vμ thùc tiÔn cña ph¸t triÓn kinh tÕ toμn cÇu. 5. T¨ng kinh phÝ cho b¶o tån ®a d¹ng sinh häc, tù nã kh«ng lμm gi¶m mÊt m¸t ®a d¹ng sinh häc. CÇn ph¶i thùc hiÖn c¶i c¸ch chÝnh s¸ch vμ tæ chøc ®Ó t¹o ra c¸c ®iÒu kiÖn ®Ó nguån kinh phÝ ®−îc sö dông mét c¸ch cã hiÖu qu¶. 6. Mçi ®Þa ph−¬ng, ®Êt n−íc vμ toμn cÇu ®Òu cã c¸c −u tiªn kh¸c nhau vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc vμ chóng cÇn ®−îc xem xÐt khi x©y dùng chiÕn l−îc b¶o tån. Mäi quèc gia vμ mäi céng ®ång ®Òu quan t©m ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc riªng cña m×nh, nh−ng kh«ng nªn tËp trung chØ cho riªng mét sè hÖ sinh th¸i hay c¸c ®Êt n−íc giμu cã vÒ loμi. 7. B¶o tån ®a d¹ng sinh häc chØ cã thÓ ®−îc duy tr× khi nhËn thøc vμ quan t©m cña mäi ng−êi d©n ®−îc ®Ò cao vμ khi c¸c nhμ lËp chÝnh s¸ch nhËn ®−îc th«ng tin ®¸ng tin cËy lμm c¬ së x©y dùng chÝnh s¸ch. 8. Ho¹t ®éng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ph¶i ®−îc lªn kÕ ho¹ch vμ ®−îc thùc hiÖn ë ph¹m vi ®· ®−îc c¸c tiªu chuÈn sinh th¸i vμ x· héi x¸c ®Þnh. Ho¹t ®éng cÇn tËp trung vμo n¬i cã ng−êi d©n hiÖn ®ang sinh sèng vμ lμm viÖc, vμ trong c¸c vïng rõng cÊm hoang d¹i. 9. §a d¹ng v¨n ho¸ g¾n liÒn víi ®a d¹ng sinh häc. HiÒu biÕt tËp thÓ cña nh©n lo¹i vÒ ®a d¹ng sinh häc còng nh− viÖc qu¶n lý, sö dông ®a d¹ng sinh häc ®Òu n»m trong ®a d¹ng v¨n ho¸. B¶o tån ®a d¹ng sinh häc gãp phÇn t¨ng c−êng c¸c gi¸ trÞ vμ sù thèng nhÊt v¨n ho¸. 10. T¨ng c−êng sù tham gia cña ng−êi d©n, quan t©m tíi c¸c quyÒn c¬ b¶n cña con ng−êi, t¨ng c−êng gi¸o dôc vμ th«ng tin vμ t¨ng c−êng kh¶ n¨ng tæ chøc lμ nh÷ng nh©n tè c¬ b¶n cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. (Nguån: NguyÔn Hoμng NghÜa - 1994 - B¶o tån ®a d¹ng sinh häc.) IUCN, UNEP, WWF (1991) còng ®· ®−a ra 9 nguyªn t¾c sèng bÒn v÷ng liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc: 1. T«n träng vμ quan t©m ®Õn cuéc sèng céng ®ång 2. C¶i thiÖn chÊt l−îng cña cuéc sèng con ng−êi 3. B¶o vÖ sù sèng vμ tÝnh da d¹ng cña tr¸i ®Êt 4. H¹n chÕ ®Õn møc thÊp nhÊt viÖc lμm suy gi¶m nguån tμi nguyªn kh«ng t¸i t¹o 5. Gi÷ v÷ng kh¶ n¨ng chÞu ®ùng cña tr¸i ®Êt 6. Thay ®æi th¸i ®é vμ thãi quen cña con ng−êi 7. Cho phÐp c¸c céng ®ång tù qu¶n lý lÊy m«i tr−êng cña m×nh 8. T¹o ra mét quèc gia thèng nhÊt thuËn lîi cho viÖc ph¸t triÓn vμ b¶o vÖ 9. KiÕn t¹o mét c¬ cÊu liªn minh toμn cÇu. 31
Bμi 5: C¸c ph−¬ng thøc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: Sau khi häc xong bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: + Ph©n biÖt ®−îc c¸c ph−¬ng thøc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc + Tr×nh bμy ®−îc luËt ph¸p liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. 1 C¸c ph−¬ng thøc b¶o tån chÝnh: §Ó b¶o tån nguån tμi nguyªn ®éng thùc vËt nãi riªng vμ ®a d¹ng sinh häc nãi chung, hiÖn nay cã 2 ph−¬ng thøc chñ yÕu, ®ã lμ b¶o tån t¹i chç (In-situ) vμ b¶o tån chuyÓn chç (Ex- situ) 1.1 B¶o tån t¹i chç (In-situ conservation): Ph−¬ng thøc nμy nh»m b¶o tån c¸c hÖ sinh th¸i vμ c¸c sinh c¶nh tù nhiªn ®Ó duy tr× vμ kh«i phôc quÇn thÓ c¸c loμi trong m«i tr−êng tù nhiªn cña chóng. §èi víi c¸c loμi ®−îc thuÇn hãa, b¶o tån in-situ chÝnh lμ b¶o tån chóng trong m«i tr−êng sèng n¬i ®· h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn c¸c ®Æc ®iÓm ®Æc tr−ng cña chóng. Do vËy, b¶o tån in-situ còng lμ h×nh thøc lý t−ëng trong b¶o tån nguån gen. Theo Roche (1975) ë nh÷ng n¬i cã thÓ ¸p dông c¸c biÖn ph¸p b¶o vÖ cã hiÖu qu¶ th× b¶o tån in-situ cho c¶ hÖ sinh th¸i lμ ph−¬ng ph¸p lý t−ëng. Ch¼ng h¹n ®Ó b¶o tån nguån gen c©y rõng th× ph−¬ng thøc b¶o tån in-situ ®−îc thÓ hiÖn qua viÖc x©y dùng c¸c khu rõng cÊm tù nhiªn nghiªm ngÆt (Strict Natural Reserve - SNR) x¸c lËp t×nh tr¹ng hîp ph¸p trong c¸c ®¬n vÞ lín h¬n nh− c¸c khu rõng cÊm vμ c¸c c«ng viªn quèc gia. Lo¹i h×nh b¶o tån In-situ hiÖn ®ang ®−îc ph¸t triÓn m¹nh trªn thÕ giíi lμ viÖc x©y dùng c¸c khu b¶o vÖ (Protected areas). Khu b¶o vÖ lμ mét vïng ®Êt hay biÓn ®Æc biÖt ®−îc dμnh cho viÖc b¶o vÖ vμ duy tr× tÝnh ®a d¹ng sinh häc, c¸c tμi nguyªn thiªn nhiªn, tμi nguyªn v¨n hãa vμ ®−îc qu¶n lý b»ng c¸c h×nh thøc hîp ph¸p hay c¸c h×nh thøc h÷u hiÖu kh¸c (IUCN, 1994). Lo¹i h×nh vμ ph©n h¹ng c¸c lo¹i h×nh khu b¶o vÖ ë nh÷ng quèc gia trªn thÕ giíi hiÖn cã nhiÒu ®iÓm kh¸c nhau. IUCN (1994) ®· ®−a ra 6 lo¹i h×nh khu b¶o vÖ nh− sau: • Khu b¶o vÖ nghiªm ngÆt (Strict Protection): gåm hai h×nh thøc. + Khu dù tr÷ thiªn nhiªn nghiªm ngÆt (Strict nature reserve): lμ vïng ®Êt hoÆc biÓn chøa mét sè hÖ sinh th¸i næi bËt hoÆc ®¹i diÖn, cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh vËt, ®Þa lý hoÆc nh÷ng loμi nguyªn sinh phôc vô cho nghiªn cøu khoa häc, quan tr¾c m«i tr−êng, gi¸o dôc vμ ®Ó duy tr× nguån tμi nguyªn di truyÒn trong mét tr¹ng th¸i ®éng vμ tiÕn ho¸. + Vïng hoang d· (Wilderness area): lμ vïng ®Êt réng lín ch−a bÞ t¸c ®éng hay biÕn ®æi ®¸ng kÓ hoÆc lμ vïng biÓn cßn gi÷ l¹i ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm tù nhiªn cña nã, kh«ng bÞ ¶nh h−ëng th−êng xuyªn vμ lμ n¬i sèng ®Çy ý nghÜa mμ viÖc b¶o tån nh»m ®Ó gi÷ ®−îc c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn cña nã. • Vuên quèc gia (National park) hay khu b¶o tån hÖ sinh th¸i vμ gi¶i trÝ (Ecosystem conservation and recreation): 32
Lμ vïng ®Êt hoÆc biÓn tù nhiªn ®−îc quy ho¹ch ®Ó (a) b¶o vÖ sù toμn vÑn sinh th¸i cña mét hoÆc nhiÒu hÖ sinh th¸i cho c¸c thÕ hÖ hiÖn t¹i vμ mai sau; (b)lo¹i bá sù khai th¸c hoÆc chiÕm dông kh«ng mang tÝnh tù nhiªn ®èi víi nh÷ng môc ®Ých cña vïng ®Êt vμ (c) t¹o c¬ së nÒn mãng cho tÊt c¶ c¸c c¬ héi tinh thÇn, khoa häc, gi¸o dôc, vui ch¬i gi¶i trÝ vμ tham quan mμ c¸c ho¹t ®éng ®ã ph¶i phï hîp v¬i v¨n ho¸ vμ m«i tr−êng. V−ên Quèc gia hoÆc khu b¶o tån hÖ sinh th¸i vμ gi¶i trÝ thÓ hiÖn mét h×nh mÉu tiªu biÓu cho tr¹ng th¸i tù nhiªn cña mét vïng ®Þa lý, mét quÇn x· sinh häc vμ tμi nguyªn di truyÒn, nh÷ng loμi cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng ®Ó t¹o ra tÝnh æn ®Þnh vμ ®a d¹ng. • Th¾ng c¶nh thiªn nhiªn (Natural monument)/ B¶o tån ®Æc ®iÓm tù nhiªn (Conservation of natural feature): Lμ vïng ®Êt bao gåm mét hoÆc nhiÒu ®Æc ®iÓm tù nhiªn hoÆc v¨n ho¸ næi bËt hoÆc cã gi¸ trÞ ®éc ®¸o phôc vô cho môc ®Ých thuyÕt minh, gi¸o dôc vμ th−ëng ngo¹n cña nh©n d©n. • Khu dù tr÷ thiªn nhiªn cã qu¶n lý (Conservation through active management)/ Khu b¶o tån sinh c¶nh/ b¶o tån loμi (Habitat/ Species management area): Lμ mét vïng ®Êt hay biÓn b¾t buéc ph¶i can thiÖp tÝch cùc cho môc tiªu qu¶n lý ®Ó ®¶m b¶o nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho viÖc b¶o vÖ nh÷ng loμi cã tÇm quan träng quèc gia, nh÷ng nhãm loμi, quÇn x· sinh häc hoÆc c¸c ®Æc ®iÓm tù nhiªn cña m«i tr−êng n¬i mμ chóng cÇn cã sù qu¶n lý ®Æc biÖt ®Ó tån t¹i l©u dμi. Nghiªn cøu khoa häc, quan tr¾c m«i tr−êng vμ phôc vô gi¸o dôc lμ nh÷ng ho¹t ®éng thÝch hîp víi lo¹i h×nh nμy. • Khu b¶o tån c¶nh quan ®Êt liÒn/ c¶nh quan biÓn (Protected Landscape/ Seascape): Lμ mét vïng ®Êt hay biÓn l©n cËn, n¬i t¸c ®éng gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn ®−îc diÔn ra th−êng xuyªn. Môc tiªu qu¶n lý vμ duy tr× nh÷ng c¶nh quan cã tÇm quan träng quèc gia thÓ hiÖn tÝnh chÊt t¸c ®éng qua l¹i gi÷a ng−êi víi ®Êt hoÆc biÓn. Nh÷ng khu nμy mang tÝnh chÊt kÕt hîp gi÷a v¨n ho¸ vμ c¶nh quan tù nhiªn cã gi¸ trÞ thÈm mü cao vμ ®ã còng lμ n¬i phôc vô môc ®Ých ®a d¹ng sinh th¸i, khoa häc, v¨n ho¸ vμ gi¸o dôc. • Sö dông bÒn v÷ng c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn (Sustainable use of natural ecosystem) hay Khu qu¶n lý tμi nguyªn (Managed resource protected area): Mét vïng chøa c¸c hÖ thèng tù nhiªn ch−a hoÆc Ýt bÞ biÕn ®æi ®−îc qu¶n lý b¶o vÖ mét c¸ch ch¾c ch¾n dμi h¹n vμ duy tr× tÝnh ®a d¹ng sinh häc ®ång thêi víi viÖc cung cÊp bÒn v÷ng c¸c s¶n phÈm ®¸p øng ®−îc nhu cÇu cña con ng−êi. 1.2 B¶o tån chuyÓn chç (Ex-situ conservation): B¶o tån chuyÓn chç lμ mét bé phËn quan träng trong chiÕn l−îc tæng hîp nh»m b¶o vÖ c¸c loμi ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt diÖt (Falk, 1991). §©y lμ ph−¬ng thøc b¶o tån c¸c hîp phÇn cña ®a d¹ng sinh häc bªn ngoμi sinh c¶nh tù nhiªn cña chóng. Thùc tÕ, b¶o tån chuyÓn chç hay b¶o tån n¬i kh¸c lμ ph−¬ng thøc b¶o tån c¸c c¸ thÓ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh©n t¹o d−íi sù gi¸m s¸t cña con ng−êi. §èi víi nhiÒu loμi hiÕm th× b¶o tån t¹i chç ch−a ph¶i lμ gi¶i ph¸p kh¶ thi trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ¸p lùc cña con ng−êi ngμy cμng gia t¨ng. NÕu quÇn thÓ cßn l¹i lμ qu¸ nhá ®Ó tiÕp tôc tån t¹i, hoÆc nÕu nh− tÊt c¶ nh÷ng c¸ thÓ cßn l¹i ®−îc t×m thÊy ë ngoμi khu b¶o vÖ th× b¶o tån t¹i chç sÏ kh«ng cã hiÖu qu¶. Trong tr−êng hîp nμy, gi¶i ph¸p duy nhÊt ®Ó ng¨n cho loμi khái bÞ tuyÖt chñng lμ b¶o tån chuyÓn chç. 33
B¶o tån chuyÓn chç th−êng gÆp ph¶i nh÷ng khã kh¨n nh−: chi phÝ lín; khã nghiªn cøu ®èi víi c¸c loμi cã vßng ®êi phøc t¹p, cã chÕ ®é dinh d−ìng thay ®æi mçi khi chóng lín lªn vμ do ®ã m«i tr−êng sèng cña chóng thay ®æi theo; khã ¸p dông cho c¸c loμi kh«ng thÓ sinh s¶n (®éng vËt) hoÆc t¸i sinh (thùc vËt) ngoμi m«i tr−êng sèng tù nhiªn. Mét sè h×nh thøc b¶o tån chuyÓn chç th«ng dông: • V−ên ®éng vËt hay v−ên thó (Zoo): V−ên ®éng vËt tr−íc ®©y cã truyÒn thèng lμ ®Æc biÖt quan t©m ®Õn c¸c loμi ®éng vËt cã x−¬ng sèng. Trong vμi ba chôc n¨m trë l¹i ®©y, môc tiªu cña c¸c v−ên ®éng vËt ®· cã nhiÒu thay ®æi, lμ n¬i nh©n nu«i c¸c loμi ®éng vËt ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng vμ phôc vô nghiªn cøu. C¸c v−ên ®éng vËt trªn thÕ giíi hiÖn nay ®ang nu«i kho¶ng trªn 500.000 loμi ®éng vËt cã x−¬ng sèng ë c¹n, ®¹i diÖn cho 3000 loμi thó, chim , bß s¸t vμ Õch nh¸i (Conway, 1998). PhÇn lín môc ®Ých cña c¸c v−ên ®éng vËt hiÖn nay lμ g©y nu«i c¸c quÇn thÓ ®éng vËt hiÕm vμ ®ang bÞ ®e do¹ tuyÖt chñng trªn thÕ giíi. ViÖc nghiªn cøu ë c¸c v−ên ®éng vËt ®ang ®−îc chó ý nhiÒu vμ c¸c nhμ khoa häc ®ang cè g¾ng t×m mäi biÖn ph¸p tèi −u ®Ó nh©n gièng, phßng chèng bÖnh tËt. TÊt nhiªn cã nhiÒu vÊn ®Ò vÒ kü thuËt nh©n nu«i, sinh th¸i vμ tËp tÝnh loμi còng nh− viÖc th¶ c¸c loμi trë vÒ víi m«i tr−êng sèng tù nhiªn còng ®ang ®Æt ra cho c«ng t¸c nh©n nu«i mμ c¸c v−ên ®éng vËt cÇn gi¶i quyÕt. • BÓ nu«i (Aquarium): TruyÒn thèng cña bÓ nu«i lμ lμ tr−ng bμy c¸c loμi c¸ l¹ vμ hÊp dÉn kh¸ch tham quan. GÇn ®©y, ®Ó ®èi phã tr−íc nguy c¬ tuyÖt chñng cña nhiÒu loμi sinh vËt sèng ë n−íc, c¸c chuyªn gia vÒ c¸, thó biÓn vμ san h« ®· cïng hîp t¸c víi c¸c viÖn nghiªn cøu biÓn, c¸c thñy cung vμ c¸c bÓ nu«i tæ chøc nh©n nu«i b¶o tån c¸c loμi ®ang ®−îc quan t©m. Cã kho¶ng 580.000 loμi c¸ ®ang ®−îc nu«i gi÷ trong bÓ nu«i (Oney and Ellis, 1991). C¸c ch−¬ng tr×nh g©y gièng c¸c loμi c¸ biÓn vμ san h« hiÖn cßn trong giai ®o¹n khëi ®Çu, song ®©y lμ mét lÜnh vùc nghiªn cøu cã nhiÒu triÓn väng. • V−ên thùc vËt vμ v−ên c©y gç (Botanical garden and arboretum). HiÖn nay cã kho¶ng 1500 v−ên thùc vËt trªn thÕ giíi ®· cã c¸c bé s−u tËp cña c¸c loμi thùc vËt chÝnh. §ã thùc sù lμ mét nç lùc lín lao trong sù nghiÖp b¶o tån thùc vËt. C¸c v−ên thùc vËt trªn thÕ giíi hiÖn nay ®ang trång Ýt nhÊt lμ 35000 loμi thùc vËt chiÕm kho¶ng 15% sã loμi thùc vËt toμn cÇu (IUCN/WWF, 1989; Given, 1994). V−ên thùc vËt lín nhÊt trªn thÕ giíi lμ V−ên thùc vËt Hoμng gia Anh ë Kew cã kho¶ng 25000 loμi thùc vËt ®· ®−îc trång, b»ng kho¶ng 10% sè loμi thùc vËt trªn thÕ giíi, trong ®ã cã 2700 loμi ®· ®−îc liÖt kª vμo S¸ch §á thÕ giíi (Reid and Miller, 1989). V−ên thùc vËt hiÖn ®ang cã xu thÕ tËp trung vμo gieo trång c¸c loμi c©y quý hiÕm ®ang cã nguy c¬ tuyÖt chñng. V−ên thùc vËt gãp phÇn quan träng trong viÖc b¶o tån thùc vËt v× c¸c bé s−u tËp sèng cña chóng còng nh− c¸c bé tiªu b¶n kh« lμ mét trong nh÷ng nguån th«ng tin tèt nhÊt vÒ ph©n bè còng nh− yªu cÇu vÒ n¬i c− tró cña thùc vËt. Ban th− ký b¶o tån c¸c v−ên thùc vËt (Botanical Garden Conservation Secretariat - BGCS) cña IUCN ®· ®−îc thμnh lËp ®Ó ®iÒu phèi nh÷ng ho¹t ®éng b¶o tån cña c¸c v−ên thùc vËt trªn thÕ giíi (BGCS, 1987). C¸c −u tiªn cña tr−¬ng tr×nh nμy lμ x©y dùng mét hÖ thèng c¬ së d÷ liÖu toμn cÇu ®Ó phèi hîp c¸c ho¹t ®éng thu mÉu còng nh− ®Þnh lo¹i c¸c loμi quan träng ch−a ®−îc hiÓu biÕt ®Çy ®ñ hay nh÷ng loμi kh«ng cßn t×m thÊy trong tù nhiªn. • Ng©n hμng h¹t gièng (Seed bank): 34
H¹t cña nhiÒu loμi thùc vËt cã thÓ cÊt gi÷ vμ b¶o qu¶n trong ®iÒu kiÖn kh«, l¹nh nªn ngoμi viÖc trång c©y, c¸c v−ên thùc vËt vμ viÖn nghiªn cøu ®· x©y dùng bé s−u tËp vÒ h¹t. §©y ®−îc coi lμ c¸c bé s−u tËp hay lμ ng©n hμng h¹t gièng. Kh¶ n¨ng tån t¹i l©u dμi cña h¹t ®Æc biÖt cã gi¸ trÞ cho viÖc b¶o tån Ex-situ v× nã cho phÐp b¶o tån h¹t trong mét kh«ng gian nhá, chi phÝ thÊp. HiÖn cã h¬n 50 ng©n hμng h¹t gièng trªn thÕ giíi, trong ®ã nhiÒu ng©n hμng h¹t gièng ®−îc ®Æt t¹i c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn vμ ®−îc ®iÒu phèi tÝch cùc bëi nhãm t− vÊn vÒ nghiªn cøu n«ng nghiÖp Quèc TÕ (Consultative Group on International Agricultural Reseach - CGIAR). 1.3 Sù liªn quan gi÷a 2 ph−¬ng thøc b¶o tån • B¶o tån Ex-situ vμ b¶o tån In-situ lμ nh÷ng c¸ch tiÕp cËn cã tÝnh bæ sung cho nhau (Kennedy, 1987; Robinson, 1992). Nh÷ng c¸ thÓ tõ c¸c quÇn thÓ ®−îc b¶o tån Ex- situ sÏ ®−îc th¶ ®Þnh kú ra ngoμi thiªn nhiªn ®Ó ®Ó t¨ng c−êng cho c¸c quÇn thÓ ®−îc b¶o tån In-situ. Nghiªn cøu c¸c quÇn thÓ ®−îc b¶o tån Ex-situ cã thÓ cung cÊp cho ta nh÷ng hiÓu biÕt vÒ ®Æc tÝnh sinh häc cña loμi vμ gîi ra nh÷ng chiÕn l−îc b¶o tån míi cho c¸c quÇn thÓ ®−îc b¶o tån In-situ. C¸c quÇn thÓ Ex-situ ®−îc b¶o tån tèt sÏ lμm gi¶m nhu cÇu ph¶i b¾t c¸c c¸ thÓ ngoμi hoang d· ®Ó phôc vô môc ®Ých tr−ng bμy hoÆc nghiªn cøu. KÕt qu¶ cña b¶o tån Ex-situ ®èi víi mét loμi sÏ gãp phÇn gi¸o dôc quÇn chóng vÒ sù cÇn thiÕt ph¶i b¶o tån loμi còng nh− b¶o vÖ c¸c c¸ thÓ cña loμi ®ã ngoμi tù nhiªn. • Mét ph−¬ng thøc trung gian cÇn cho b¶o tån In-situ vμ b¶o tån chuyÓn Ex-situ lμ sù gi¸m s¸t vμ qu¶n lý chÆt chÏ quÇn thÓ c¸c loμi quý hiÕm, ®ang cã nguy c¬ tuyÖt diÖt trong c¸c khu b¶o vÖ nhá. Nh÷ng quÇn thÓ nμy vÉn cßn mang tÝnh hoang d· song con ng−êi thØnh tho¶ng cã thÓ can thiÖp ®−îc ®Ó tr¸nh sù suy tho¸i sè l−îng quÇn thÓ. • ViÖc lùa chän ph−¬ng thøc b¶o tån ph¶i dùa trªn c¬ së luËt ph¸p vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc (c¸c c«ng −íc quèc tÕ, luËt ph¸p cña mçi quèc gia) vμ ®iÒu kiÖn cô thÓ cña tõng quèc gia, tõng vïng. 2 LuËt ph¸p liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc 2.1 Vai trß cña luËt ph¸p trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc C«ng cô ph¸p chÕ hay luËt ph¸p cã thÓ ®−îc ¸p dông t¹i c¸c cÊp ®Þa ph−¬ng, quèc gia hay quèc tÕ ®Ó b¶o vÖ tÊt c¶ c¸c khÝa c¹nh cña ®a d¹ng sinh häc. CÇn ph¶i thÊy r»ng luËt ph¸p lμ hÕt søc quan träng nh−ng chØ lμ chç dùa chÝnh, ngoμi ra cÇn ph¶i tæ chøc tèt c«ng t¸c b¶o vÖ cô thÓ còng nh− lμm tèt c«ng t¸c tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®Ó nh©n d©n trong vïng tù gi¸c tham gia c«ng t¸c b¶o tån ®a d¹ng sinh häc th× míi thùc hiÖn ®−îc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc mét c¸ch toμn diÖn. C¸c v¨n b¶n ph¸p luËt sÏ cung cÊp ph−¬ng tiÖn vμ ch−¬ng tr×nh ®Ó b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. §ã lμ nh÷ng c¬ së ph¸p lý cho viÖc b¶o vÖ c¸c loμi ®éng thùc vËt quan träng ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng. 2.2 C¸c tháa hiÖp quèc tÕ vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc 2.2.1 Lý do B¶o tån ®a d¹ng sinh häc cÇn cã sù tham gia cña mçi cÊp ë mçi quèc gia trªn tßan thÕ giíi. C¸c c¬ chÕ kiÓm so¸t hiÖn ®ang tån t¹i trªn thÕ giíi ®−îc dùa trªn c¬ së cña mçi quèc gia vμ sù tháa hiÖp quèc tÕ lμ t¨ng c−êng kh¶ n¨ng b¶o tån loμi vμ sinh c¶nh (De Klemn, 1990, 1993). Hîp t¸c quèc tÕ lμ cÇn thiÕt v× mét sè lý do sau: 35
• C¸c loμi sinh vËt kh«ng cã kh¸i niÖm vÒ biªn giíi trong ph©n bè. Nç lùc b¶o tån lμ ph¶i b¶o vÖ loμi ë tÊt c¶ mäi ®iÓm trong vïng ph©n bè cña chóng. Nh− vËy, sù nç lùc cña mét quèc gia lμ kh«ng hiÖu qu¶ nÕu trong khi nã n¬i sèng cña loμi ®ã ë quèc gia kh¸c ®ang bÞ ph¸ hñy. • N¹n bu«n b¸n c¸c s¶n phÈm sinh häc hiÖn ®ang diÔn ra trªn thÞ tr−êng quèc tÕ. Nhu cÇu lín ë c¸c n−íc giμu cã thÓ sÏ dÉn ®Õn hËu qu¶ khai th¸c qu¸ møc cac loμi ë nh÷ng n−íc nghÌo. §Ó ng¨n chÆn viÖc khai th¸c qu¸ møc, viÖc kiÓm so¸t vμ qu¶n lý bu«n b¸n lμ yªu cÇu trªn c¶ trong nhËp khÈu vμ xuÊt khÈu. • Nh÷ng lîi Ých mμ ®a d¹ng sinh häc mang l¹i cã tÇm quan träng quèc tÕ. C¸c quèc gia giμu cã thuéc vïng «n ®íi ®−îc h−ëng lîi tõ ®a d¹ng sinh häc cña vïng nhiÖt ®íi, do ®ã cÇn ph¶i s½n sμng gióp ®ì c¸c n−íc nghÌo khã h¬n v× hä ®· tham gia thùc hiÖn viÖc b¶o tån nguån ®a d¹ng sinh häc t¹i ®ã. • RÊt nhiÒu c¸c vÊn ®Ò cña c¸c loμi hay c¸c hÖ sinh th¸i bÞ ®e do¹ cã quy m« toμn cÇu nªn ®ßi hái sù hîp t¸c quèc tÕ ®Ó gi¶i quyÕt nh−: ®¸nh b¾t thuû h¶i s¶n qu¸ møc, s¨n b¾n qu¸ møc, « nhiÔm kh«ng khÝ vμ m−a axÝt, « nhiÔm hå s«ng vμ ®¹i d−¬ng, biÕn ®æi khÝ hËu toμn cÇu vμ suy tho¸i tÇng « z«n. 2.2.2 C¸c c«ng −íc quèc tÕ • C«ng −íc vÒ b¶o tån loμi: Tháa hiÖp quan träng nhÊt trong viÖc b¶o vÖ c¸c loμi ë quy m« quèc tÕ lμ C«ng −íc vÒ Bu«n b¸n c¸c loμi ®ang cã nguy c¬ tuyÖt chñng (Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora - CITES). C«ng −íc ra ®êi n¨m 1973, cã 120 n−íc tham gia, trong sù phèi hîp víi ch−¬ng tr×nh m«i tr−êng liªn hiÖp quèc (United Nations Environmental Program - UNEP). C¸c quèc gia thμnh viªn ®ång ý h¹n chÕ bu«n b¸n vμ khai th¸c cã tÝnh huû diÖt nh÷ng loμi n»m trong danh s¸ch ®Ò ra cña C«ng −íc. C«ng −íc cã 25 ®iÒu vμ 3 phô lôc. ViÖt Nam lμ thμnh viªn thø 122 cña CITES (®−îc chÊp nhËn ngμy 20/4/1994) Mét sè c«ng −íc b¶o tån loμi kh¸c: + C«ng −íc vÒ b¶o tån c¸c loμi ®éng vËt di c− (1979) + C«ng −íc vÒ b¶o tån c¸c loμi sinh vËt biÓn vïng Nam Cùc. + C«ng −íc vÒ ®iÒu tiÕt s¨n b¾t c¸ Voi. + C«ng −íc vÒ b¶o vÖ c¸c loμi chim. + C«ng −íc vÒ ®¸nh b¾t vμ b¶o vÖ sinh vËt biÓn ë VÞnh Ban tÝch • C¸c c«ng −íc vÒ b¶o tån sinh c¶nh: cã 3 c«ng −íc quan träng + C«ng −íc vÒ b¶o vÖ c¸c vïng ®Êt −ít Ramsar (Ramsar Convention on Wetlands) ®−îc thiÕt lËp n¨m 1971 nh»m ng¨n chÆn sù xuèng cÊp cña c¸c vïng ®Êt −ít vμ thõa nhËn c¸c gi¸ trÞ sinh th¸i, khoa häc, kinh tÕ, v¨n hãa vμ gi¶i trÝ cña chóng. C«ng −íc nμybao hμm c¸c vïng n−íc ngät, cöa s«ng, sinh c¶nh bê biÓn cña 400 ®iÓm kh¸c nhau víi 30 triÖu ha. + C«ng −íc vÒ b¶o tån v¨n hãa thÕ giíi vμ di s¶n thiªn nhiªn (Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage) cña UNESCO, IUCN víi 109 n−íc tham gia. Môc ®Ých cña c«ng −íc lμ b¶o vÖ c¸c vïng ®Êt tù nhiªn ®¸ng chó ý trªn thÕ giíi. 36
+ M¹ng l−íi khu dù tr÷ sinh quyÓn (International Network of Biosphere Reserves) ®−îc thiÕt lËp bëi ch−¬ng tr×nh Con ng−êi vμ sinh quyÓn cña UNESCO (UNESCO’ Man and the Biosphere Program - MAP) • C«ng −íc vÒ kiÓm so¸t « nhiÔm: ®−îc ký kÕt nh»m ng¨n cÊm hoÆc h¹n chÕ n¹n « nhiÔm ë c¸c quèc gia vμ trªn ph¹m vi toμn thÕ giíi. + C«ng −íc vÒ b¶o vÖ tÇng « z«n (Convention on the Protection of the Ozone layer). C«ng −íc nμy liªn quan ®Õn viÖc ®iÒu tiÕt vμ kh«ng khuyÕn khÝch sö dông chÊt chlorofluorocarbon v× nã liªn quan ®Õn tÇng «z«n vμ lμm t¨ng tia cùc tÝm chiÕu vμo qu¶ ®Êt. + Ngoμi ra, cßn cã mét sè c«ng −íc kh¸c nh− c«ng −íc vÒ viÖc ng¨n chÆn « nhiÔm biÓn, c«ng −íc vÒ vïng biÓn, ... còng ®· ®−îc ký kÕt. 2.2.3 Héi nghÞ th−îng ®Ønh toμn cÇu Héi nghÞ Liªn HiÖp Quèc vÒ m«i tr−êng vμ ph¸t triÓn (United National confrence on Environment and Development - UNCED) diÔn ra t¹i Rio de Janeiro, Braxin; trong thêi gian 12 ngμy vμo th¸ng 6 n¨m1992. Tham gia héi nghÞ cã 178 n−íc víi h¬n 100 nguyªn thñ quèc gia, cïng víi nh÷ng ng−êi ®øng ®Çu tæ chøc Liªn HiÖp Quèc, c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ vμ c¸c tæ chøc b¶o tån kh¸c trªn thÕ giíi. C¸c thμnh viªn héi nghÞ ®· bμn b¹c, ®i ®Õn tháa thuËn ký kÕt 5 v¨n b¶n chÝnh thøc ®−îc tr×nh bμy d−íi ®©y vμ khëi x−íng thùc hiÖn nhiÒu dù ¸n míi liªn quan c«ng t¸c b¶o tån vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. • Tuyªn bè Rio (The Rio Declaration): tuyªn bè nªu râ nh÷ng nguyªn t¾c chØ dÉn cho c¸c n−íc giμu còng nh− c¸c n−íc nghÌo vÒ m«i tr−êng vμ ph¸t triÓn. QuyÒn lîi cña c¸c d©n téc ®−îc sö dông c¸c nguån tμi nguyªn cña hä phôc vô cho ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi ®−îc thõa nhËn ®Çy ®ñ khi c¸c ho¹t ®éng ®ã kh«ng lμm tæn h¹i ®Õn m«i tr−êng t¹i ®ã hay ë bÊt kú mét n¬i nμo kh¸c. Tuyªn bè kh¼ng ®Þnh nguyªn t¾c “ng−êi g©y « nhiÔm ph¶i tr¶ tiÒn”, thÓ theo nguyªn t¾c nμy bÊt kú mét c«ng ty hay mét chÝnh phñ nμo g©y ra thiÖt h¹i hay hñy ho¹i m«i tr−êng ph¶i cã tr¸ch nhiÖm tr¶ tiÒn ®Òn bï vμ söa ch÷a thiÖt h¹i. • C«ng −íc vÒ thay ®æi khÝ hËu (Convention on Climate Change): C«ng −íc nμy ®ßi hái c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¶i gi¶m thiÓu c¸c chÊt g©y « nhiÔm nh− oxit cacbon vμ c¸c khÝ nhμ kÝnh kh¸c do g©y ra vμ ph¶i th−êng xuyªn lμm b¸o c¸o vÒ tiÕn tr×nh nμy. Trong khi c¸c giíi h¹n « nhiÔm ch−a ®−îc x¸c ®Þnh, c«ng −íc nªu râ: c¸c khÝ nhμ kÝnh ph¶i ®−îc duy tr× æn ®Þnh ë møc kh«ng lμm ¶nh h−ëng ®Õn khÝ hËu trªn tr¸i ®Êt. • C«ng −íc vÒ ®a d¹ng sinh häc (Convention on Biological Diversity): C«ng −íc nμy cã 3 môc tiªu: b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc; sö dông bÒn v÷ng ®a d¹ng sinh häc; ph©n phèi c«ng b»ng lîi nhuËn cña c¸c s¶n phÈm míi lÊy tõ c¸c loμi hoang d· vμ c¸c loμi thuÇn d−ìng. Hai môc tiªu ®Çu kh«ng phøc t¹p, môc tiªu thø ba chÊp nhËn r»ng c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ph¶i ®−îc nhËn sù ®Òn bï hîp lý cho viÖc sö dông c¸c loμi ®−îc thu thËp tõ l·nh thæ n−íc hä. Mü kh«ng phª chuÈn c«ng −íc nμy v× lý do sî ngμnh c«ng nghÖ sinh häc khæng lå cña hä sÏ bÞ h¹n chÕ. Cã 168 n−íc ®· ký vμo c«ng −íc nμy, ViÖt Nam lμ thμnh viªn thø 99 (ký c«ng −íc vμo th¸ng 10/1994). C«ng −íc nμy ®−îc thùc thi tõ ngμy 28 th¸ng 11 n¨m 1994. 37
• Tuyªn bè vÒ c¸c nguyªn t¾c ®èi víi rõng (Statement on Forest Principles): Sù nhÊt trÝ ®¹t ®−îc vÒ c«ng t¸c qu¶n lý rõng ®· gÆp nhiÒu nhiÒu khã kh¨n v× nh÷ng kh¸c biÖt s©u s¾c vÒ quan ®iÓm gi÷a c¸c n−íc «n ®íi vμ nhiÖt ®íi, c¸c n−íc giμu vμ c¸c n−íc nghÌo. Cuèi cïng tuyªn bè ®· ®−a ra lêi kªu gäi vÒ qu¶n lý rõng theo h−íng bÒn v÷ng mμ kh«ng cã thªm khuyÕn c¸o nμo kÌm theo. • LÞch tr×nh 21 (Agenda 21): Tμi liÖu (800 trang) nμy lμ mét cè g¾ng míi ®Ó tr×nh bμy mét c¬ cÊu toμn diÖn vÒ nh÷ng chÝnh s¸ch cÇn thiÕt theo h−íng b¶o vÖ m«i tr−êng. LÞch tr×nh nμy chØ ra sù liªn kÕt gi÷a m«i tr−êng vμ c¸c vÊn ®Ò kh¸c vèn vÉn th−êng ®−a ra c©n nh¾c mét c¸ch t¸ch biÖt nh−: quyÒn lîi cña trÎ em, sù nghÌo khã, vÊn ®Ò phô n÷, chuyÓn giao c«ng nghÖ,... C¸c kÕ ho¹ch ho¹t ®éng ®−îc v¹ch ra ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò vÒ khÝ quyÓn, suy tho¸i ®Êt, hoang m¹c hãa, ph¸t triÓn miÒn nói, n«ng nghiÖp vμ ph¸t triÓn n«ng th«n, viÖc ph¸ rõng, ®Êt ngËp n−íc, m«i tr−êng thñy vùc vμ vÊn ®Ò « nhiÔm. C¸c c¬ chÕ vÒ tμi chÝnh, tæ chøc, c«ng nghÖ vμ ph¸p luËt ®Ó thùc hiÖn nh÷ng ho¹t ®éng nμy còng ®−îc m« t¶. 2.3 LuËt ph¸p cña mçi quèc gia LuËt ph¸p lμ chç dùa hÕt søc quan träng, lμ c¸c c¨n cø ph¸p lý lμm c¬ së cho viÖc tæ chøc b¶o tån. ë mçi quèc gia, dùa trªn t×nh h×nh kinh tÕ, x· héi, ®iÒu kiÖn tù nhiªn, ®Æc ®iÓm vμ hiÖn tr¹ng nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn,… nhiÒu v¨n b¶n ph¸p luËt, d−íi luËt vμ c¸c chÝnh s¸ch, thÓ chÕ liªn quan ®−îc so¹n th¶o vμ ban hμnh kÞp thêi nh»m hç trî, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc triÓn khai c¸c ho¹t ®éng trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. Mét ®iÒu dÔ dμng nhËn thÊy r»ng c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt ë mçi quèc gia kh«ng hoμn tßan gièng nhau vμ lu«n ®−îc thay ®æi, bæ sung cho phï hîp víi ®iÒu kiÖn thùc tÕ. 38
Bμi 6: Tæ chøc qu¶n lý b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: Sau khi nghiªn cøu xong bμi nμy häc viªn sÏ cã kh¶ n¨ng: + X¸c ®Þnh ®−îc c¸ch tæ chøc, qu¶n lý ®a d¹ng sinh häc t¹i c¸c khu b¶o tån + Gi¶i thÝch ®−îc sù cÇn thiÕt vμ x¸c ®Þnh ®−îc c¸c ho¹t ®éng phèi hîp, hç trî trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc 1 Tæ chøc qu¶n lý ®a d¹ng sinh häc t¹i c¸c khu b¶o tån 1.1 Sù h×nh thμnh c¸c khu b¶o tån: Mét trong nh÷ng b−íc ®i c¬ b¶n quan träng nhÊt trong viÖc b¶o tån c¸c quÇn x· sinh vËt chÝnh lμ viÖc thμnh lËp hÖ thèng c¸c khu b¶o tån. Trong khi c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c (ph¸p luËt, viÖc sö dông ®Êt,...) ch−a ®¶m b¶o cho viÖc g×n gi÷ c¸c n¬i c− tró cña c¸c loμi th× c¸c khu b¶o tån sÏ lμ mét ®iÓm khëi ®Çu quan träng. Cã thÓ thμnh lËp c¸c khu b¶o tån theo nhiÒu c¸ch, song cã hai ph−¬ng thøc phæ biÕn nhÊt, ®ã lμ th«ng qua nhμ n−íc (th−êng ë cÊp trung −¬ng hay cÊp ®Þa ph−¬ng), vμ c¸c tæ chøc b¶o tån hay c¸ nh©n së h÷u nh÷ng vïng ®Êt ®ã. Nhμ n−íc cã thÓ dμnh ra nh÷ng vïng ®Êt lμm khu b¶o tån vμ ban hμnh luËt nh»m cho phÐp sö dông tμi nguyªn cña c¸c khu b¶o tån ®ã ë c¸c møc ®é kh¸c nhau cho môc ®Ých th−¬ng m¹i, môc ®Ých nghØ ng¬i gi¶i trÝ vμ sö dông theo ph−¬ng ph¸p truyÒn thèng cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng. NhiÒu khu b¶o tån còng ®· ®−îc c¸c tæ chøc t− nh©n thμnh lËp nªn, vÝ dô Héi B¶o tån Thiªn nhiªn Audubon (Grove, 1988). Mét h×nh thøc ®ang ngμy cμng phæ biÕn, ®ã lμ sù hîp t¸c gi÷a chÝnh phñ cña mét n−íc ®ang ph¸t triÓn víi c¸c tæ chøc b¶o tån quèc tÕ, c¸c ng©n hμng ®a ph−¬ng vμ chÝnh phñ cña c¸c quèc gia ph¸t triÓn. Trong mèi quan hÖ hîp t¸c nh− thÕ c¸c tæ chøc b¶o tån th−êng cung cÊp tμi chÝnh vμ c¸c hç trî vÒ ®μo t¹o, khoa häc vμ qu¶n lý nh»m gióp c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn thμnh lËp hÖ thèng c¸c khu b¶o tån. NhÞp ®é cña h×nh thøc hîp t¸c nμy ®· ®−îc t¨ng lªn ®¸ng kÓ nhê c¬ chÕ hç trî vèn míi th«ng qua Quü M«i tr−êng Toμn cÇu (GEF) do Ng©n hμng thÕ giíi vμ c¸c c¬ quan cña Liªn HiÖp Quèc thμnh lËp. C¸c khu b¶o tån cßn ®−îc h×nh thμnh bëi c¸c céng ®ång truyÒn thèng v× hä muèn g×n gi÷ nh÷ng phong tôc tËp qu¸n riªng trong ®êi sèng cña hä. Mét khi vïng ®Êt ®· ®−îc b¶o vÖ th× cÇn ph¶i cã nh÷ng quyÕt ®Þnh cho phÐp con ng−êi t¸c ®éng ë mét møc ®é nμo ®ã. IUCN (1984, 1985, 1994) ®· x©y dùng vμ c¶i tiÕn mét hÖ thèng ph©n lo¹i c¸c khu b¶o tån (®· nªu ë bμi 5). Cô thÓ møc ®é sö dông ë c¸c khu b¶o tån ®· ®−îc ph©n ®Þnh tõ nhá ®Õn lín nh− sau: 1. Khu b¶o tån thiªn nhiªn nghiªm ngÆt: lμ nh÷ng khu ®−îc b¶o vÖ nghiªm ngÆt, chØ dμnh cho c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc, ®μo t¹o vμ quan tr¾c m«i tr−êng. C¸c khu b¶o tån thiªn nhiªn nμy cho phÐp g×n gi÷ c¸c quÇn thÓ cña c¸c loμi còng nh− c¸c qu¸ tr×nh cña hÖ sinh th¸i sao cho chóng ë tr¹ng th¸i kh«ng bÞ nhiÔu lo¹n cμng nhiÒu cμng tèt. 2. V−ên quèc gia: lμ nh÷ng khu vùc réng lín cã vÎ ®Ñp thiªn nhiªn (ë biÓn hay ë ®Êt liÒn) ®−îc g×n gi÷ b¶o vÖ cho mét hoÆc vμi hÖ sinh th¸i trong ®ã, ®ång thêi ®−îc dïng cho c¸c môc ®Ých gi¸o dôc, nghiªn cøu khoa häc, nghØ ng¬i gi¶i trÝ vμ tham quan du lÞch. Tμi nguyªn ë ®©y th−êng kh«ng ®−îc phÐp khai th¸c cho môc ®Ých th−¬ng m¹i. 39
3. C¸c di s¶n quèc gia: lμ nh÷ng khu nhá h¬n ®−îc thiÕt lËp nh»m b¶o tån nh÷ng ®Æc tr−ng vÒ sinh häc, ®Þa lý, ®Þa chÊt hay v¨n hãa cña mét n¬i nμo ®ã. 4. C¸c khu vùc qu¶n lý n¬i c− tró cña ®éng vËt hoang d·: cã nh÷ng ®iÓm t−¬ng tù víi c¸c khu b¶o tån nghiªm ngÆt nh−ng mét sè ho¹t ®éng cña con ng−êi còng ®−îc phÐp tiÕn hμnh t¹i ®©y ®Ó duy tr× c¸c ®Æc thï cña céng ®ång d©n c−. ViÖc khai th¸c cã kiÓm so¸t còng ®−îc phÐp. 5. C¸c khu b¶o tån c¶nh quan trªn ®Êt liÒn vμ trªn biÓn: cho phÐp sö dông m«i tr−êng theo c¸ch cæ truyÒn, kh«ng ph¸ hñy, ®Æc biÖt t¹i nh÷ng n¬i mμ viÖc sö dông ®· h×nh thμnh nªn nh÷ng khu vùc cã ®Æc tÝnh v¨n hãa, thÈm mü vμ sinh häc ®Æc s¾c. Nh÷ng n¬i nμy t¹o nhiÒu c¬ héi ph¸t triÓn cho ngμnh du lÞch vμ nghØ ng¬i gi¶i trÝ. 6. C¸c khu dù tr÷ tμi nguyªn: lμ c¸c vïng mμ ë ®ã viÖc sö dông tμi nguyªn ®−îc kiÓm so¸t phï hîp víi c¸c chÝnh s¸ch quèc gia. Nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn ®−îc b¶o vÖ cho t−¬ng lai. 7. C¸c khu sö dông bÒn v÷ng hÖ sinh th¸i - nh©n v¨n tù nhiªn: cho phÐp c¸c céng ®ång truyÒn thèng ®−îc duy tr× cuéc sèng cña hä mμ kh«ng cã sù can thiÖp tõ bªn ngoμi. Th«ng th−êng, hä s¨n b¾t vμ khai th¸c tμi nguyªn chñ yÕu phôc vô cho ®êi sèng céng ®ång. Trong canh t¸c, hä th−êng ¸p dông c¸c biÖn ph¸p truyÒn thèng. 8. C¸c khu qu¶n lý tμi nguyªn: cho phÐp sö dông bÒn v÷ng c¸c nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn, trong ®ã cã tμi nguyªn n−íc, ®éng vËt hoang d·, ch¨n nu«i gia sóc, gç, du lÞch vμ ®¸nh b¾t c¸. Ho¹t ®éng b¶o tån c¸c quÇn x· sinh häc th−êng ®i ®«i víi c¸c ho¹t ®éng khai th¸c nãi trªn. N¨m lo¹i h×nh ®−îc nªu ®Çu tiªn trªn cã thÓ coi nh− lμ khu b¶o tån thùc sù mμ trong ®ã c¸c n¬i c− tró chñ yÕu ®−îc qu¶n lý v× môc tiªu b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. Môc tiªu cña ba lo¹i h×nh cßn l¹i phôc vô gi¸n tiÕp trong qu¶n lý b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. C¸c khu ®−îc qu¶n lý nμy ®«i khi ®Æc biÖt quan träng v× chóng th−êng réng lín h¬n c¸c khu b¶o tån thùc sù rÊt nhiÒu, v× chóng cßn bao gåm rÊt nhiÒu hay thËm chÝ ®a sè c¸c loμi nguyªn sinh, mÆc kh¸c c¸c khu b¶o tån thùc sù th−êng n»m trong mét hÖ thèng c¸c khu ®−îc qu¶n lý. 1.2 C¸c khu b¶o tån hiÖn cã trªn thÕ giíi: Cho ®Õn n¨m 1993 th× toμn thÕ giíi ®· cã tÊt c¶ 8.619 khu b¶o tån, chiÕm diÖn tÝch réng 7.922.660 km2 . V−ên quèc gia réng nhÊt thÕ giíi réng 700.000km2 ë Greenland. MÆc dï con sè vÒ c¸c khu b¶o tån nãi trªn kh¸ g©y Ên t−îng song chóng chØ ®¹i diÖn cho 5,9% tæng diÖn tÝch bÒ mÆt ®Êt ®ai trªn tr¸i ®Êt. ChØ cã 3,5% tæng diÖn tÝch ®Êt ®ai cña thÕ giíi lμ thuéc lo¹i ®−îc b¶o vÖ nghiªm ngÆt cho môc ®Ých khoa häc gåm v−ên quèc gia vμ khu b¶o tån thiªn nhiªn. DiÖn tÝch cña c¸c khu b¶o tån lín nhÊt lμ ë B¾c vμ Trung Mü vμ nhá nhÊt lμ ë Liªn X« cò. DiÖn tÝch cña c¸c khu b¶o tån kh¸c nhau ®¸ng kÓ gi÷a c¸c quèc gia, vÝ dô: §øc 24,6%, Anh 18,9%, Nga 1,2% , Hy L¹p 0,8% vμ Thæ NhÜ Kú 0,3%. Sè liÖu nμy còng mang tÝnh t−¬ng ®èi ë tõng quèc gia vμ ch©u lôc. B¶ng 6.1: C¸c khu b¶o tån vμ c¸c khu ®−îc qu¶n lý ë c¸c vïng ®Þa lý trªn thÕ giíi 40
Vïng C¸c khu b¶o tån C¸c khu ®−îc qu¶n lý (ph©n lo¹i cña IUCN, I-V) (ph©n lo¹i cña IUCN, I-V) Sè c¸c DiÖn tÝch PhÇn tr¨m Sè PhÇn DiÖn tÝch (km2) (km2) khu tæng diÖn tÝch c¸c tr¨m khu tæng diÖn tÝch Ch©u Phi 740 1.388.930 4,6 1.526 746.360 2,5 Ch©u ¸ (a) 2.181 1.211.610 4,4 1.194 309.290 1,1 B¾c vμ Trung 1.752 2.632.500 11'7 243 161.470 0,7 Mü Nam Mü 667 1.145.960 6,4 679 2.279.350 12,7 Ch©u ¢u 2.177 455.330 9,3 143 40,350 0,8 LIªn X« (cò) 218 243.300 1,1 1 4.000 0,6 920 845.040 9,9 91 50.000 0,6 Ch©u óc (b) ThÕ giíi (c) 8.619 7.922.660 5,8 3.868 3.588.480 2,7 (Nguån tμi liÖu tμi liÖu WRI/UNEP/UNDP,1994.) (a) Kh«ng bao gåm Liªn X« cò (b) ¤xtr©ylia, Niu Dil©n vμ c¸c ®¶o Th¸i B×nh D−¬ng (c) Kh«ng bao gåm Nam cùc Tæ chøc IUCN ®Ò xuÊt c¸c quèc gia nªn dμnh tèi thiÓu tõ 7 - 10% tæng diÖn tÝch cho c¸c khu b¶o tån bëi nhu cÇu cña con ng−êi ®èi víi tμi nguyªn thiªn nhiªn lμ rÊt lín. ViÖc thμnh lËp c¸c khu b¶o tån ®· ®¹t ®Ønh cao vμo nh÷ng n¨m 1970 - 1975 råi sau ®ã ch÷ng l¹i, cã lÏ lμ do nh÷ng vïng ®Êt cßn l¹i ®· ®−îc chän cho môc ®Ých sö dông kh¸c (McNeely et al., 1994). NhiÒu khu b¶o tån n»m trªn nh÷ng vïng ®Êt ®−îc coi lμ kh«ng cã hoÆc Ýt cã gi¸ trÞ kinh tÕ. Mét diÖn tÝch khiªm tèn cña c¸c khu b¶o tån nãi trªn ®· nãi lªn nhiÒu vïng ®Êt cã tÇm quan träng sinh häc ®· ®−îc qu¶n lý cho môc ®Ých s¶n xuÊt. 1.3 TÝnh hiÖu qu¶ cña c¸c khu b¶o tån DiÖn tÝch c¸c khu b¶o tån chØ chiÕm mét tû lÖ nhá trªn tr¸i ®Êt do vËy khi xÐt ®Õn hiÖu qu¶ b¶o tån kh«ng chØ chó ý ®Õn ph¹m vi diÖn tÝch mμ cßn xÐt ®Õn toμn bé c¶nh quan, n¬i tËp trung sù ph©n bè loμi. “Sù tËp trung cña c¸c loμi th−êng x¶y ra t¹i nh÷ng n¬i nhÊt ®Þnh trong toμn bé c¶nh quan: theo c¸c ®é cao kh¸c nhau, t¹i nh÷ng n¬i giao nhau cña c¸c kiÕn t¹o ®Þa chÊt, t¹i nh÷ng n¬i cã tuæi ®Þa chÊt cao vμ nh÷ng n¬i cã nhiÒu tμi nguyªn thiªn nhiªn quan träng” (Terborgh, 1986). Mét vïng c¶nh quan th−êng bao gåm c¸c d·i ®Êt réng lín cïng víi n¬i c− tró cña nhiÒu loμi vμ trong ®ã chØ cã mét vμi khu vùc nhá lμ n¬i c− tró cña c¸c loμi hiÕm. Trong tr−êng hîp nμy hiÖu qu¶ b¶o tån c¸c loμi hiÕm cã thÓ sÏ kh«ng phô thuéc qu¸ nhiÒu vμo b¶o tån toμn bé vïng ®Êt réng lín mμ ph¶i b¶o tån ®¹i diÖn cña tÊt c¶ c¸c kiÓu n¬i c− tró cña loμi trong mét hÖ thèng c¸c khu b¶o tån. Mét sè vÝ dô minh häa: ë Indonexia, môc tiªu cña kÕ ho¹ch b¶o vÖ c¸c loμi chim vμ linh tr−ëng b¶n ®Þa sÏ ®¹t ®−îc nhê vμo viÖc t¨ng diÖn tÝch c¸c khu b¶o tån trong hÖ thèng c¸c khu b¶o tån tõ 3,5% lªn 10% so víi tæng diÖn tÝch c¶ n−íc (IUCN/UNEP, 1986). ë Zaia, c¶ n−íc cã trªn 1.000 loμi chim. Trong sè ®ã cã 89% sè loμi xuÊt hiÖn trong c¸c khu b¶o tån víi diÖn tÝch chØ chiÕm 3,9% tæng diÖn tÝch c¶ n−íc. T−¬ng tù nh− vËy, 85% sè chim cña Kenya ®−îc b¶o vÖ trong c¸c khu vùc mμ diÖn tÝch chØ chiÕm 5,4% tæng diÖn tÝch ®Êt ®ai (Sayer and Stuart, 1988). Tõ kinh nghiÖm cña c¸c khu b¶o tån kh¸c nhau trªn thÕ giíi cho thÊy r»ng: nh÷ng khu b¶o tån ®−îc lùa chän cÈn thËn th× cã thÓ nu«i d−ìng vμ che chë cho rÊt nhiÒu, nÕu 41
kh«ng nãi lμ hÇu hÕt c¸c loμi cña mét quèc gia. Tuy nhiªn, t−¬ng lai l©u dμi cña nhiÒu loμi trong c¸c khu b¶o tån nμy vÉn cßn lμ ®iÒu ®¸ng nghi ng¹i. XÐt vÒ tÝnh hiÖu qu¶ cña khu b¶o tån cßn ph¶i tÝnh ®Õn c¸ch thøc qu¶n lý, ®©y lμ mét trong nh÷ng yÕu tè cã tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh. 1.4 LËp c¸c −u tiªn cho b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Trong mét thÕ giíi ®«ng ®óc, víi nguån kinh phÝ cã h¹n, th× cÇn ph¶i thiÕt lËp ®−îc c¸c −u tiªn cho b¶o tån ®a d¹ng sinh häc vμ quan träng nhÊt lμ b¶o tån loμi. Trong khi mét sè ng−êi b¶o thñ cho r»ng ch−a ch¾c ®· cã loμi nμo ®ã bÞ tuyÖt chñng, th× trªn thùc tÕ loμi ®ang bÞ mÊt ®i h»ng ngμy. C©u hái ®Æt ra ë ®©y lμ lμm sao cã thÓ gi¶m thiÓu sù mÊt m¸t cña c¸c loμi víi mét nguån tμi chÝnh vμ søc lùc cã h¹n. Nh÷ng c©u hái cã mèi quan hÖ t−¬ng t¸c lÉn nhau mμ c¸c nhμ ho¹ch ®Þnh c«ng t¸c b¶o tån cÇn ph¶i lμm s¸ng tá lμ: cÇn ph¶i b¶o vÖ c¸i g×?, b¶o vÖ ë ®©u? vμ b¶o vÖ nh− thÕ nμo? (Erwin, 1991; Johnson, 1996). Cã thÓ dïng 3 tiªu chÝ sau ®Ó lËp ra c¸c −u tiªn cho b¶o tån loμi vμ quÇn x·: • TÝnh ®Æc biÖt : Mét quÇn x· sÏ ®−îc −u tiªn b¶o vÖ cao h¬n nÕu ë ®ã lμ n¬i sinh sèng chñ yÕu cña nhiÒu loμi ®Æc h÷u quÝ hiÕm h¬n so víi quÇn x· chØ gåm c¸c loμi phæ biÕn. Mét loμi th−êng cã gi¸ trÞ b¶o tån nhiÒu h¬n nÕu cã tÝnh ®éc nhÊt vÒ mÆt ph©n lo¹i häc, tøc lμ loμi duy nhÊt cña gièng hay hä, so víi loμi lμ thμnh viªn cña mét gièng cã nhiÒu loμi (Wright et al., 1994). • TÝnh nguy cÊp : Mét loμi ®ang cã nguy c¬ tuyÖt chñng sÏ ®−îc quan t©m nhiÒu h¬n so víi nh÷ng loμi kh«ng bÞ ®e däa tuyÖt chñng. Nh÷ng quÇn x· sinh häc ®ang bÞ ®e däa vμ s¾p söa bÞ tiªu diÖt còng cÇn ®−îc −u tiªn b¶o vÖ. • TÝnh h÷u dông: Nh÷ng loμi cã gi¸ trÞ kinh tÕ hoÆc cã gi¸ trÞ tiÒm n¨ng ®èi víi con ng−êi sÏ ®−îc −u tiªn b¶o vÖ nhiÒu h¬n so víi c¸c loμi ch−a biÕt gi¸ trÞ râ rμng Loμi rång ®Êt Komodo ë Indonesia lμ mét vÝ dô cô thÓ cho mét loμi ®−îc −u tiªn b¶o vÖ theo c¶ 3 tiªu chÝ nªu trªn: nã lμ loμi th»n l»n lín nhÊt thÕ giíi (tÝnh ®Æc biÖt); chØ xuÊt hiÖn trªn mét vμi ®¶o nhá cña mét quèc gia ®ang ph¸t triÓn nhanh (tÝnh nguy cÊp) vμ cã tiÒm n¨ng lín cho viÖc thu hót kh¸ch du lÞch còng nh− lμ mèi quan t©m lín cña khoa häc (tÝnh h÷u dông). B»ng c¸ch øng dông tiªu chÝ nμy, nhiÒu hÖ thèng −u tiªn nh»m vμo c¸c loμi vμ quÇn x· ®· ®−îc x©y dùng ë qui m« quèc gia lÉn quèc tÕ (Johnson, 1994). Nh÷ng tiªu chÝ trªn nh×n chung cã tÝnh chÊt bæ sung trong viÖc lùa chän −u tiªn trong c«ng t¸c b¶o tån v× mçi tiªu chÝ cho thÊy mét triÓn väng riªng. 1.5 C¸c ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn vÒ loμi, quÇn x· vμ hÖ sinh th¸i khi thμnh lËp khu b¶o tån Cã thÓ thμnh lËp c¸c khu b¶o tån ®Ó b¶o vÖ nh÷ng loμi ®éc nhÊt v« nhÞ. NhiÒu khu b¶o tån ®· ®−îc thμnh lËp ®Ó b¶o vÖ nh÷ng loμi thó lín, ®Ñp lμ nh÷ng loμi thu hót sù quan t©m cña c«ng chóng, cã gi¸ trÞ biÓu tr−ng vμ cã tÝnh quyÕt ®Þnh cho du lÞch sinh th¸i. Trong qu¸ tr×nh b¶o vÖ loμi nμy, toμn bé c¸c quÇn x· cña hμng ngμn loμi kh¸c còng 42
sÏ ®−îc b¶o vÖ. X¸c ®Þnh vμ chØ ra ®−îc c¸c loμi cÇn −u tiªn nhÊt lμ b−íc ®Çu tiªn trong qu¸ tr×nh lËp kÕ ho¹ch b¶o tån cho tõng loμi. Mét sè ng−êi quan t©m ®Õn b¶o tån, víi c¸ch tiÕp cËn kh¸c l¹i cho r»ng nªn tËp trung vμo b¶o tån c¸c quÇn x· hoÆc c¸c hÖ sinh th¸i h¬n lμ chØ b¶o tån loμi. B¶o tån c¸c quÇn x· cã thÓ sÏ b¶o vÖ ®−îc mét sè l−îng lín h¬n c¸c loμi, trong khi ®ã viÖc cøu hé c¸c loμi cô thÓ nμo ®ã l¹i th−êng kh«ng ®¬n gi¶n, tèn kÐm vμ Ýt hiÖu qu¶. CÇn ph¶i lËp ra nh÷ng −u tiªn cã tÝnh toμn cÇu cho c¸c khu b¶o tån míi t¹i c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ®Ó tõ ®ã cã thÓ h−íng mäi nguån nh©n tμi vμ vËt lùc vμo c¸c nhu cÇu thiÕt yÕu nhÊt. Mét qu¸ tr×nh nh− vËy sÏ lμm thay ®æi khuynh h−íng cña c¸c c¬ quan tμi trî quèc tÕ, c¸c nhμ khoa häc vμ c¸c c¸n bé ph¸t triÓn lμ chØ tËp trung nh÷ng dù ¸n lín cho b¶o tån ë mét sè n−íc cã nÒn chÝnh trÞ æn ®Þnh vμ giao th«ng thuËn tiÖn. HiÖn nay, viÖc thiÕt lËp nh÷ng −u tiªn b¶o tån trªn qui m« toμn cÇu cã tÇm quan träng h¬n bao giê hÕt bëi v× l−îng kinh phÝ dμnh cho x©y dùng vμ qu¶n lý c¸c v−ên quèc gia míi ®· t¨ng lªn ®¸ng kÓ sau khi Quü m«i tr−êng toμn cÇu (GEF) vμ c¸c quü b¶o tån kh¸c ra ®êi. ViÖc h×nh thμnh c¸c khu b¶o tån míi cÇn ph¶i ®¶m b¶o ®−îc cμng nhiÒu ®¹i diÖn cña c¸c lo¹i quÇn x· sinh häc cμng tèt. §Þnh ra ®−îc nh÷ng khu vùc nμo trªn thÕ giíi ®· ®−îc b¶o vÖ tháa ®¸ng vμ nh÷ng khu vùc nμo cÇn khÈn tr−¬ng bæ sung b¶o tån lμ mét viÖc cã tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh trong c«ng t¸c b¶o tån thÕ giíi. Mäi nguån lùc, c«ng t¸c nghiªn cøu vμ tuyªn truyÒn cÇn ph¶i h−íng vμo nh÷ng khu vùc trªn thÕ giíi ®ang cÇn ®−îc b¶o vÖ thªm. 1.6 ThiÕt kÕ c¸c khu b¶o tån KÝch th−íc vμ vÞ trÝ cña c¸c khu b¶o tån trªn thÕ giíi th−êng ®−îc x¸c ®Þnh qua sù ph©n bè cña d©n c−, c¸c gi¸ trÞ tiÒm tμng cña ®Êt ®ai vμ nhËn thøc cña céng ®ång. MÆc dï hÇu hÕt c¸c v−ên quèc gia vμ khu b¶o tån ®· ra ®êi theo kiÓu ngÉu nhiªn vμ hoμn toμn phô thuéc vμo sù cã s½n cña ®Êt ®ai vμ kinh phÝ, song hiÖn ®· cã rÊt nhiÒu tμi liÖu vÒ sinh th¸i häc ®Ò cËp ®Õn nh÷ng c¸ch thiÕt kÕ c¸c khu b¶o tån nh»m b¶o tån ®a d¹ng sinh häc mét c¸ch hiÖu qu¶ nhÊt. Tuy nhiªn, c¸c nhμ sinh häc b¶o tån ®· thËn träng trong viÖc ®−a ra c¸c h−íng dÉn chung vμ ®¬n gi¶n trong viÖc thiÕt kÕ c¸c khu b¶o tån bëi v× mäi t×nh huèng b¶o tån ®Òu ®ßi hái mét sù quan t©m ®Æc biÖt. Nh÷ng c©u hái then chèt mμ c¸c nhμ b¶o tån cè g¾ng gi¶i quyÕt lμ: 1. Mét khu b¶o tån cÇn réng ®Õn møc nμo ®Ó b¶o tån ®−îc loμi?. 2. T¹o ra mét khu b¶o tån lín tèt h¬n hay lμ t¹o ra nhiÒu khu b¶o tån nhá tèt h¬n? 3. CÇn ph¶i b¶o vÖ trong khu b¶o tån bao nhiÒu c¸ thÓ cña mét loμi nguy cÊp lμ ®ñ ®Ó ng¨n cho loμi ®ã khái bÞ tuyÖt diÖt?. 4. H×nh d¹ng hîp lý nhÊt cho mét khu b¶o tån lμ h×nh g×?. 5. Khi mét sè khu b¶o tån ®−îc h×nh thμnh, chóng nªn n»m c¹nh nhau hay nªn c¸ch xa nhau, vμ chóng nªn biÖt lËp víi nhau hay lμ nªn liªn hÖ víi nhau qua nh÷ng ®−êng hμnh lang?. Cho ®Õn nay, sù thèng nhÊt vÒ kÝch th−íc khu b¶o tån cã vÎ thiªn vÒ viÖc tuú thuéc vμo nhãm loμi cÇn b¶o tån còng nh− vμo ®iÒu kiÖn khoa häc. §iÒu ®−îc thõa nhËn lμ nh÷ng khu b¶o tån lín sÏ cã kh¶ n¨ng h¬n nh÷ng khu b¶o tån nhá trong viÖc g×n gi÷ c¸c loμi kh¸c nhau bëi v× nã cã thÓ chøa ®ùng nhiÒu kiÓu hÖ sinh th¸i vμ nh÷ng quÇn thÓ cã kÝch th−íc lín. Tuy nhiªn, nh÷ng khu b¶o tån nhá nÕu ®−îc qu¶n lý tèt th× còng rÊt cã 43
gi¸ trÞ, ®Æc biÖt lμ trong tr−êng hîp b¶o tån c¸c loμi c©y, c¸c loμi ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng vμ nh÷ng loμi ®éng vËt cã x−¬ng sèng nhá. Trªn thùc tÕ, Ýt cã kh¶ n¨ng lùa chän nμo kh¸c ngoμi viÖc chÊp nhËn ph¶i b¶o tån c¸c loμi trong nh÷ng khu b¶o tån nhá bëi v× xung quanh c¸c khu b¶o tån nhá kh«ng cßn thõa ®Êt ®Ó sö dông vμo môc ®Ých b¶o tån. 1.7 Qu¶n lý c¸c khu b¶o tån Sau khi ®· ®−îc thμnh lËp mét c¸ch hîp ph¸p th× khu b¶o tån ph¶i ®−îc qu¶n lý cã hiÖu qu¶ nh»m duy tr× vμ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. NhiÒu ng−êi cho r»ng thiªn nhiªn vèn ®· cã “sù c©n b»ng tù nhiªn” do ®ã hä cho r»ng ®a d¹ng sinh häc sÏ ®−îc b¶o vÖ tèt nhÊt nÕu kh«ng cã sù can thiÖp cña con ng−êi. Thùc tÕ cho thÊy trong nhiÒu tr−êng hîp, khi con ng−êi ®· lμm m«i tr−êng biÕn ®æi qu¸ nhiÒu th× nh÷ng quÇn thÓ vμ loμi cßn l¹i rÊt cÇn sù can thiÖp cña con ng−êi ®Ó tån t¹i. Tuy nhiªn, viÖc ®−a ra ®−îc nh÷ng quyÕt ®Þnh cã hiÖu qu¶ vÒ qu¶n lý trong c¸c khu b¶o tån cßn phô thuéc vμo viÖc cã ®ñ th«ng tin qua c¸c ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu vμ cã ®ñ kinh phÝ cho viÖc thùc hiÖn c¸c kÕ ho¹ch qu¶n lý ®ã hay kh«ng? Thùc tÕ, viÖc qu¶n lý tèt ®«i khi l¹i kh«ng cÇn ph¶i cã nh÷ng ho¹t ®éng g× v× c¸c ho¹t ®éng qu¶n lý cã lóc kh«ng hiÖu qu¶ hoÆc thËm chÝ l¹i cã h¹i. VÝ dô: viÖc c¸c nhμ qu¶n lý khu b¶o tån qu¸ sèt s¾ng trong viÖc dän dÑp, thu gom c©y cèi bÞ ®æ vμ ph¸t quang bê bôi ®Ó “c¶i tiÕn” bé mÆt c¶nh quan cña khu b¶o tån cã thÓ v« t×nh lμm mÊt nh÷ng n¬i lμm tæ, tró ngô, nguån thøc ¨n, ... cña nhiÒu loμi hoÆc mét sè loμi nhÊt ®Þnh. Mét thùc tÕ kh¸c, “chÝnh s¸ch kh«ng ®ông ®Õn” cña c¸c nhμ qu¶n lý ë mét sè khu b¶o tån t−ëng chõng nh− cho phÐp thiªn nhiªn ®−îc tù do ph¸t triÓn, nh−ng hËu qu¶ l¹i lμm hñy ho¹i nhanh chãng mét sè loμi. T¹i cuéc héi th¶o “Qu¶n lý khoa häc c¸c quÇn x· ®éng thùc vËt gióp cho b¶o tån” (1971), Morris ®· kÕt luËn r»ng: “ Kh«ng cã c¸ch qu¶n lý khu b¶o tån nμo lμ lu«n lu«n ®óng hoÆc sai. ViÖc ¸p dông bÊt cø mét ph−¬ng thøc qu¶n lý nμo còng ph¶i dùa vμo c¸c ®èi t−îng qu¶n lý ë mét ®Þa ®iÓm cô thÓ. ChØ khi ®· x¸c ®Þnh ®−îc c¸c ®èi t−îng qu¶n lý th× c¸c kÕt qu¶ qu¶n lý khoa häc míi ®−îc ¸p dông.” ViÖc qu¶n lý ®a d¹ng sinh häc trong c¸c khu b¶o tån cÇn thiÕt ph¶i chó träng ®Õn c¸c vÊn ®Ò: xö lý c¸c mèi de däa ®èi víi khu b¶o tån; qu¶n lý n¬i c− tró cña loμi; qu¶n lý ho¹t ®éng cña con ng−êi liªn quan ®Õn tμi nguyªn khu b¶o tån. 2 C¸c ho¹t ®éng phèi hîp, hç trî trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc TÝnh chÊt quyÕt ®Þnh trong c¸c chiÕn l−îc b¶o tån lμ ph¶i b¶o tån ®a d¹ng sinh häc mét c¸ch tæng hîp, chø kh«ng chØ quan t©m ®Õn b¶o tån ë c¸c khu b¶o tån. ViÖc chØ dùa vμo c¸c khu b¶o tån t¹o ra t©m lý “v©y h·m”, tøc lμ chØ cã c¸c loμi hay quÇn x· trong ph¹m vi khu b¶o tån th× míi ®−îc b¶o vÖ nghiªm ngÆt, trong khi chóng l¹i bÞ khai th¸c mét c¸ch tù do ë bªn ngoμi. §iÒu nμy sÏ dÉn ®Õn hËu qu¶ lμ nÕu c¸c khu vùc l©n cËn khu b¶o tån bÞ suy tho¸i th× ®a d¹ng sinh häc bªn trong khu b¶o tån còng bÞ suy gi¶m. “NÕu chóng ta kh«ng thÓ b¶o vÖ thiªn nhiªn bªn ngoμi c¸c khu b¶o tån th× thiªn nhiªn còng sÏ ch¼ng tån t¹i bao nhiªu trong c¸c khu ®ã” (Western, 1989). 44
Theo dù tÝnh, cã tíi h¬n 90% ®Êt ®ai trªn Tr¸i ®Êt lμ n»m ngoμi diÖn tÝch c¸c khu b¶o tån. C¸c chiÕn l−îc nh»m ®iÒu hoμ gi÷a c¸c nhu cÇu cña con ng−êi víi c¸c lîi Ých b¶o tån c¸c khu vùc kh«ng ®−îc b¶o vÖ nãi trªn cã vai trß rÊt quan träng ®èi víi sù thμnh c«ng cña c¸c kÕ ho¹ch b¶o tån. §a phÇn c¸c ®Êt ®ai n»m ngoμi ph¹m vi c¸c khu b¶o tån vÉn ch−a bÞ con ng−êi sö dông triÖt ®Ó vμ vÉn lμ n¬i sinh sèng nguyªn thuû cña sinh giíi. Do phÇn lín diÖn tÝch ®Êt ®ai ë hÇu hÕt c¸c n−íc lμ kh«ng phô thuéc khu b¶o tån nªn rÊt nhiÒu lo¹i quÝ hiÕm vÉn xuÊt hiÖn bªn ngoμi ranh giíi c¸c khu b¶o tån. VÝ dô, ë ¤xtr©ylia, 79% c¸c loμi thùc vËt bÞ ®e do¹ cã nguy c¬ tuyÖt diÖt bªn ngoμi ranh giíi c¸c khu b¶o tån. PhÇn lín c¸c loμi liÖt kª trong LuËt vÒ C¸c loμi ®ang cã nguy c¬ tuyÖt chñng cña Mü lμ ®−îc t×m thÊy trªn c¸c khu ®Êt t− h÷u. Mét kÕ ho¹ch b¶o tån sÏ khã thμnh c«ng nÕu chØ quan t©m ®Õn c«ng t¸c b¶o tån mμ kh«ng quan t©m ®Õn nhu cÇu cña con ng−êi, ®Æc biÖt lμ c¸c céng ®ång d©n c− sèng trong khu vùc xung quanh c¸c khu b¶o tån. Do vËy, c«ng t¸c b¶o tån cßn ph¶i g¾n liÒn víi c¸c ho¹t ®éng phèi hîp, hç trî trong suèt c¶ tiÕn tr×nh. 2.1 Gi¸o dôc, ®μo t¹o n©ng cao nhËn thøc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ViÖc gi¸o dôc vμ khuyÕn khÝch c¸c chñ ®Êt (Nhμ n−íc hoÆc t− nh©n) b¶o vÖ c¸c loμi quÝ hiÕm râ rμng lμ viÖc lμm cÇn thiÕt trong c¸c chiÕn l−îc b¶o tån ®èi víi sù tån t¹i l©u dμi cña c¸c loμi. NhiÒu ch−¬ng tr×nh quèc gia nh»m b¶o vÖ c¸c loμi cã nguy c¬ tuyÖt diÖt t¹i c¸c n−íc kh¸c nhau ®· th«ng b¸o cho nh÷ng ng−êi thiÕt kÕ ®−êng giao th«ng còng nh− c¸c nhμ ph¸t triÓn, vÒ vÞ trÝ cña loμi quÝ hiÕm vμ gióp ®ì hä söa ®æi kÕ ho¹ch ®Ó tr¸nh g©y hñy ho¹i ®Õn c¸c vÞ trÝ nμy. KhuyÕn khÝch viÖc khai th¸c rõng cã chän läc theo chu kú ®ñ dμi hoÆc hç trî c¸c céng ®ång d©n c− vÉn cßn canh t¸c n−¬ng rÉy theo ph−¬ng thøc truyÒn thèng nh−ng víi mËt ®é d©n c− võa ph¶i còng gãp phÇn duy tr× ®−îc mét tû lÖ ®¸ng kÓ c¸c sinh vËt nguyªn thuû trong ®ã. VÝ dô: t¹i Malaixia, sau 25 n¨m khai th¸c gç cã chän läc ng−êi ta vÉn ph¸t hiÖn ra rÊt nhiÒu loμi chim trong c¸c c¸nh rõng m−a nhiÖt ®íi (Wong, 1985). T¹i nhiÒu n−íc, nhiÒu khu ®Êt lín do nhμ n−íc lμm chñ ®· ®−îc giμnh ra ®Ó sö dông vμo môc ®Ých kh¸c nhau. Tr−íc kia, nh÷ng môc ®Ých sö dông nμy bao gåm khai th¸c gç, khai th¸c kho¸ng s¶n, ch¨n th¶, qu¶n lý ®éng vËt hoang d· vμ khu nghØ ngh¬i gi¶i trÝ. Ngμy nay, c¸c khu vùc sö dông ®a môc ®Ých nμy cμng ®−îc quan t©m thªm ®Õn môc ®Ých sö dông ®Ó b¶o vÖ c¸c loμi, c¸c quÇn x· sinh vËt vμ c¸c hÖ sinh th¸i. ViÖc ®−a gi¸o dôc m«i tr−êng, b¶o vÖ tμi nguyªn thiªn nhiªn vμo ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o ë c¸c cÊp còng ®· vμ ®ang ®−îc quan t©m ë nhiÒu quèc gia, trong ®ã cã ViÖt Nam. NhiÒu ch−¬ng tr×nh tuyªn truyÒn gi¸o dôc vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc còng ®· ®−îc nªu ra trong kÕ ho¹ch hμnh ®éng ®a d¹ng sinh häc cÊp quèc gia. Hy väng trong t−¬ng lai, víi sù tiÕn bé vÒ nhiÒu mÆt, trong ®ã cã c«ng t¸c gi¸o dôc vμ ®μo t¹o, sù nghiÖp b¶o tån ®a d¹ng sinh häc sÏ thu ®−îc nhiÒu kÕt qu¶. 2.2 KhuyÕn khÝch lîi Ých kinh tÕ vμ phèi hîp víi ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng trong ho¹t ®éng b¶o tån ViÖc con ng−êi sö dông c¶nh quan lμ mét thùc tÕ mμ chóng ta ph¶i tÝnh ®Õn khi quy ho¹ch thiÕt kÕ khu b¶o tån. Con ng−êi ®· lμ mét bé phËn cña tÊt c¶ c¸c hÖ sinh th¸i trªn thÕ giíi tõ hμng ngμn n¨m nay, viÖc lo¹i bá con ng−êi ra khái c¸c khu b¶o tån thiªn 45