Hi THdNG Dl TkH LJCH SIT - VAN H6n Tft^N HUVfN okO<br />
LV SON, TINH O U A N G NGfil G 6 P PHAN KHANG DJNH<br />
CHU Qwin H O A N G sn vA rnirdNG sn cun V I I T NAM<br />
<br />
<br />
<br />
NGUYIN VAN TUAN'<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
H uydn dao Ly Sdn nfim phia Dfing<br />
Bflc cila tinh Quang Ngfii, cfich bfl<br />
biln khoang 18 hai ly, gdm 1 dao ldn (cfl<br />
chinh nhu trUflc dfiy trong lich ail lfi xa An<br />
Vinh (trfldc Ifi Ly Vinh), xa An Hai (trUdc Ifi<br />
Ly Hai) (2).<br />
lao Rfi) vfi 1 dao bd (cfl lao Bfl Bai) cfich Tfl xa xUa, cU dan ngUfli Vi^t dfi dtfn<br />
nhau 1,67 hai ly. Ngofii ra,flphia Dfing cfl smh cd Ifip nghidp trfin dao Ly Son, hp cflng<br />
lao Rd cd hdn Mu Cu von Ifi bfii da nhd cao vdi ngudi Chfim ehung stfng Ifim fln, xay<br />
lfin tren mfit biln. Toa dfl dia ly cila dao Ly di^ng, ditfm ttf cho qufi hUdng ngfiy cfing<br />
Sdn trong khoang 150°3214" dtfn gifiu dpp. Trai qua bao thfing trfim bitfn etf<br />
150°38'14" VI do Bfic vfi 109''05'04" dtfn cila Uch sil, qua trinh cpng cu sinh stfng vfi<br />
109''14'12" kinh dp Ddng. Hi^n nay huypn dtfu tranh chong k6 thii xfim Iupe, cU dfin<br />
dao Ly Sdn cd 3 xa lfi: An Hai, An Vinh vfi Vi^t - Chfim da d l l^i nhitfu di san lich sil -<br />
An Binh vdi ttfng di^n tich tU nhifin lfi vfin hda cd gia tri to ldn. Theo thtfng ke,<br />
10,325km^ dfin stf 21.118 ngUdi (1). hipn nayfldao Ly Sdn cd 55 di tich lich sil -<br />
Trong lich sil, dao Ly Sdn cdn cd ten gpi vfin hda, trong dd cd 3 di tich dupc xep<br />
lfi cfl lao Rfi. Cha "cii la&' dupe Vi^t hfia tfl hang cfi'p Qutfc gia, 6 di tich dupc xtfp hang<br />
chfl Pulau cila ngfin ngfl Malayo ctfp tinh (3). Dl tfch Ijch sil - vfin hfia tren<br />
Polinesien ed nghia lfi dao, "flc" Ifi ten cila dao Ly Sdn rtft phong phii, da dang. Dfic<br />
mfit lofii cfiy mfi theo tfldng truytfn trfldc bidt lfi di tich lich sil - vfin hda kh^ng dinh<br />
day mpc hoang thfinh rflng fl trfin dao nfiy, chu quytfn lanh hai Vi^t Nam fl hai qufin<br />
Dao Ly Sdn trUc thutfe phu (huydn) Binh dao Hofing Sa vfi TrUdng Sa. Trong dfi ed<br />
Son. De'n ngfiy 1-1-1993, huypn dao Ly Sdn mdt stf di tich tieu bilu nhU:<br />
dupc thfinh Ifip theo Quyfi't djnh stf 337 cila<br />
1. Am linh tuf va mp linh Hoang Sa<br />
Thu tfldng Chinh phu, gom cd 2 xa Ly Vinh<br />
vfi Ly Hai. Nflm 2003, Thu tUdng Chinh Vd: net vi dgi Hodng Sa kiim qudn Bac Hdi<br />
phil cho thfinh Ifip thfim xfi An Binhfldao Dpi Hofing Sa dupc thfinh Iflp gom<br />
Bd (cfl lao Bd Bai) vfi doi dja danh hfinh nhiing ngU dfin xa An Vinh (dfi't lien) vfi<br />
<br />
<br />
ThS. Hpc vi^n Chinh trj - Hfinh chinh Khu vi^c 3<br />
M thtfng di Hch lich si - vim, hdn...<br />
<br />
hai phudng An Vinh, An Hai trfin dao Ly Ddu ddi Gia Long phong theo l^ cd ddt ddi<br />
Sdn. Si^ kifin nfiy da mfl ra trang sU vtf khai Hodng Sa, sau lai bo; ddu Minh Minh,<br />
thfic vfi bao v$ chil quytfn trfin hai qufin dao thudng sai ngUdi dl thuyin cdng den ddy<br />
Hofing Sa vfi TrUflng Sa vfi eflng vd vang thdm dd dudng bien, thdy mdt nai cd cdn<br />
cila Viet Nam. Lieh sil vtf dfii Hoang Sa cdt trdng chu vi 1.070 trUdng, cdy cdi xanh<br />
dupc ghi chdp khfi nhitfu trong cfie thu tieh td't, giUa cSn cdt cd gidng, phia tdy nam cdn<br />
dudi thdi Lfi vfi Nguyen. cd ngdi midu cd, khdng rd dUng ti thdi ndo,<br />
cd bia khdc bdn chi "vgn li ba binh " (mudn<br />
Sfich "Phu biin tgp luc" ciia Ld Quy Ddn<br />
dgm sdng yin). Ddo ndy xUa ggi Id nui Ph^t<br />
soan nfim 1776 da chdp vtf hoat ddng cila<br />
tit, phia ddng vd phia tdy ddo diu la dd san<br />
dfii Hofing Sa nhu sau: "TrUdc hg Nguyin<br />
hd, mgc vdng quanh d mat nUdc; viphia tdy<br />
ddt ddi Hodng Sa 70 sudt, ldy ngUdi xd An<br />
bdc tidp vdi dd san hd ndi lin mdt cdn chu<br />
Vinh sung vdo, cat phiin mdi ndm ci thdng vi 340 trUpng, cao 1 trUdng 2 thUdc ngang<br />
2 nhdn gidy sai di, mang lUOng du dn 6 vdi cdn cdt, ggi la dd Bdn Than, ndm Minh<br />
thdng, di bang ndm chiic thuyin cdu nho, ra Minh thi 16, sai thuyin cdng chd gach dd<br />
bidn 3 ngdy 3 dim thi ddn ddo dy... Ddn ky di'n ddy xdy din, dUng bia dd dphia td din<br />
thdng 8 thi vi, vdo cia Eo, ddn thdnh Phu de ghi ddu vd tra hot cdc thi cdy d ba mat<br />
Xudn de nop, cdn vd dinh hgng xong, mdi td hihi vd sau. Binh phu ddp nin mieu ddo<br />
cho dem bdn rieng cdc thi dc vdn, hdi ba, duac Id ddng vd gang sdt cd den hdn 2.000<br />
hdi sdm, rdi tinh bang trd vi. LUOm dUOc cdn" (6).<br />
nhiiu it khdng nhdt dinh, cung cd khi vi<br />
ngudi khdng (4). Cdn dtfi vfli cac dao edn lai fl Sach "Lich triiu hii'n chUOng logi chf cua<br />
trong Nam, trong dd cd Truflng Sa thi: "Hg Phan Huy Chu, phfin DU dia chi ciing chep<br />
Nguyin lai tfaf dgi Bac Hdi, khdng dinh bao kha rd ve ddi Hoang Sa nhu sau: "Cdc ddi<br />
nhiiu sudt, hogc ngUdi thdn Ti Chinh d chua Nguyin dgt dgi Hodng Sa 70 ngUdi,<br />
Binh Thudn, hoac ngUdi xd Cdnh Duang, ai ngudi ldng An Vinh thay phiin nhau di lay<br />
tinh nguyen di thi cdp gidy sai di, miin cho nhing hdi vdt. Hdng nam cU ddn thdng 3,<br />
tiin SUu ciing cdc tiin tudn dd, cho di thuyin khi nhdn dUOc minh linh sai di, phdi dem<br />
cdu nho ra cdc xU Bac Hdi, cii lao Cdn Ldn du 6 thdng lUang, chd 5 chiec thuyin nho ra<br />
vd cdc ddo b Hd Tiin, tim lUOm vdt cua tdu biin, 3 ngdy 3 dim mdi de'n ddo dy... Ddn<br />
vd cdc thU ddi mdi, hdi ba, bdo ngU, hdi sdm, thdng 8 thi ddi dy lai vi, vdo cia Yiu mdn<br />
ddn thdnh Phu Xudn, dUa nop " (7).<br />
cdng sai cai dgi Hodng Sa kiim qudn.<br />
Chdng qua Id lay cdc thi hdi vdt, cdn vdng Tfl eac tai lifiu tren eho thtfy, dpi Hofing Sa<br />
hgc cua quy it khi ldy dUdc " (5). phien chtf gdm 70 ngflfli, cd mfit dpi trUflng chi<br />
Sach "Dgi Nam nhdt thdng chf cua huy, chiu sU ditfu hfinh cila Bfl Cfing, thfim<br />
Qutfc sil qufin trieu Nguyin cung dtf cfip chi cd khi nhfi vua true tifi'p quyfi't dinh nhflng<br />
dtfn hoat ddng cila dpi Hofing Sa nhU sau: vi^c he trpng. Hoat ddng cila ddi Hoang Sa<br />
"Hdi ddu bdn triiu, dat ddi Hodng Sa, cd 70 dupc cac sfich ghi chdp hen tuc, eho thay vai<br />
ngudi, lay ddn xd An Vinh sung vdo, hdng tro cHa nd rfi't dUpc coi trpng.<br />
ndm ci thdng 3, la ra bidn tim kidm hdi Nhflng ngufli Unh Hofing Sa cd to chflc<br />
vdt, ddn thdng 8, thi do cia bidn Tu Hidn vi chfit che, tfnh ky lufit cao, boat dfing cd<br />
nop; lgi ddt ddi Bac Hdi, do dgi Hodng Sa hipu qua, dupc khen thuflng vfi xil phat<br />
kiim qudn, dd di lay hdi vdt d cdc ddo... cfing minh, dUpc miin thue sUu dich, thutf<br />
Rghien cOru ljch ait, atf 8.2012<br />
<br />
nfing nghidp... D§i trUflng ddi Hofing Sa lfinh vfin b&ng trfl vtf qud. NhUng cd nhflng<br />
edn ph^ trfich lufin ddi Bfic H&i dtf kilm ngUdi mfii mfii n&m I^i vdi biln ca khdng bao<br />
sofit cfic dao TrUflng Sa, Cfin Ldn, cfic d&o gifl trfl vtf. Nhflng ngUfli Ifnh trong hai d^i<br />
thu^c vinh Thfii Lan. Hofing Sa chtft mtft xfic trfin biln dUpc ngflfli<br />
Ddi Hofing Sa butfi dfiu chidu md tfl ngU dfin nfin tupng hinh nhfin b^ng dtft sdt, Ifip<br />
dfin xa An Vinh, An Hai thutfc phil Binh dfin cung ll chifiu htfn nhfip ctft. Sau dd, dem<br />
Sdn (S dfi't litfn) vfi dfin phuflng An Vinh, ctft tupng hinh nhfin an tfing thfinh ngfii mtf<br />
An Hai trfin dao Ly Sdn. Vtf sau, dfli Hofing chung gpi lfi ma litfp hay ma gid, Anh linh<br />
Sa chl chifiu mp ngu dfin An Vinh, An Hai nhflng ngUdi Ifnh Hofing Sa dUpc thfl cung fl<br />
trfin dao Ly Sdn. Djnh sutft 70 ngUfli ciia Am linh ti^ vfi cac nhfi thfl ddng hp. Do vfiy,<br />
d^i Hofing Sa do tritfu dinh quy djnh dUpc di tfch mtf Ifnh Hofing Sa vfi Am Hnh ti^ c6<br />
chia dtfu cho cfic ddng hp sinh stfng fl dfiy. mtfi quan h$ hflu cd vfi cung chung trong<br />
Trong dd, dfing nhtft phai ktf dtfn hp Vd, m$t qufin thtf di tfch vtf Hofing Sa.<br />
Pham, Nguyin fl An Vinh vfi hp Mai fl An Qua cfic tfii li^u vfi gia pha ddng hp trfin<br />
Hai. Cfic cfi nhfin fl vj tri ttfc trUflng ddng dao Ly Sdn chdp vtf d^i Hofing Sa, ehung ta<br />
hp, chi phfil vfi con trUflng trong gia dinh cd thtf khfing djnh rd vai trd cua dtfi Hofing<br />
dupc miin di linh Hofing Sa. Sa trong ljch ail bao v$ chil quytfn biln dao<br />
Theo tfii lidu ghi chdp lai, thi 70 ngUfli cila Vitft Nam. Hp Ifi nhflng anh hiing vd<br />
linh Hofing Sa di tren 5 chitfe ghe bfiu (mli danh da dem ca mang stfng cila minh dfing<br />
ghe 14 ngfldi) mang theo lUdng thi^c, nUfle hitfn cho exf nghifip bao vd chil quyen biln<br />
utfng. Hfinh trang cila moi ngudi Ifnh dao Vidt Nam. Tfl Iy do dtf mfi nhfi Nguyin<br />
Hofing Sa gdm: 1 ddi chitfu, 7 ddn tre, 7 spi da eho Ifip Am linh tu vfi md Unh Hofing Sa<br />
mfiy budc dfii vfi 1 the bfii ghi ro danh tinh, trfin dao Ly Sdn, tinh Quang Ngai dl<br />
ban quan, phifin hi^u. Chfing may ntfu gfip phyng thfl nhiing ngUfli Ifnh trong dfii<br />
til nan trfin bien thi nhflng ngUfli song sdt Hofing Sa.<br />
Itfy chifiu bd xac, Itfy don tro npp xung Am linh tU<br />
quanh, bufic mfiy chfic chfln, sau dd tha trfii Tfl cfiu cang Ly Sdn di btf 100m vtf<br />
trfin biln, hp hy vpng xfic se trdi vtf dao Ly hudng Bfic Ifi dfi'n di tfch Am linh tu. Day Ifi<br />
Sdn mfi khdng Ifim mdi cho cfi. Do vfly, dfin ndi thfl ti^ Unh Hofing Sa hy sinh khi Um<br />
gian tren dao lUu truytfn cau ca dao: nhi^m vy trfin bitfn, thu0c lfin Vinh Ldi,<br />
Hodng Sa lam ddo nhiiu cdn. thfin Tfiy, xa An Vinh, huy^n dao Ly Sdn,<br />
Chide chii'u bd trdn mdy sfrt ddy mdy. tinh Quang Ngai.<br />
Thi^c ttf, c6 nhieu ngufli Ifnh Hofing Sa Am linh ti; dupc xfiy d\(ng vfio gifla thtf ki<br />
mpt di khong trfl l^i, dl l^i noi nhfl cho XVII, phfa aau lUng tya vfio nui Hdn Tai,<br />
ngflfli ihfln trfin dao, dupe phan finh qua mfit chfnh nhin ra biln. Ctfu tnic ban dfiu<br />
cfiu ca dao: cila ngdi dtfn khfing cd mfii che, cfic an thd<br />
dupe btf trf gitfng nhU ngfiy nay. Dtfn xfiy<br />
Mdn miia tu hu kiu thanh,<br />
dyng bing dfi san hfi, vfla htf lfi vfii trpn mfit<br />
Cd chudn dd vdn sao anh chUa vi. iSn nfldc lfi cfiy dl tfing dfi ktft dfnh. Khfing<br />
Thang 8 Ifi thfli ditfm ngfldi Ifnh tif gian thfl phyng ben trong di tich Am linh ti^<br />
Hofing Sa v i TrUflng Sa trfl vtf Kinh thfinh dupc btf cijic thfinh 3 gian: gian gifla thfl<br />
Hutf nop cac san vflt thu lupm dupe, sau dd thfin, gian hai ben thd ta ban vfi hflu ban.<br />
I}^ mtfng di Hch Uch siSr - vfin hda...<br />
<br />
Di tich Am linh tu dupc tu tao Ifin thfl Gian chfnh didn Am linh tu cfin cd cfiu dtfi<br />
nhfi't vao dfiu tritfu Gia Long (1802 - 1820). bi hflng, ndi Idn khf chtft con ngflfli Ly Sdn, vtf<br />
Nfim 1883, tu sila lfin thfl hai, nfim 1956, nhihig ngudi Ilnh lufin phien nhau ra qufin<br />
tu btf lai nhfi tien duflng, dtfn nfim 1996, di dao Hofing Sa vfi TrUdng Sa dl bao vp chu<br />
tich Am linh ti^ dupc tu btf quy mfi, lfim l^i quytfn lanh hai cila dfin tpc. Hp mtft rdi<br />
nhfi Tfiy (Vinh ThUpng tfl) vfi lfim thfim nhflng vfin lUu oai thfin dung ndi Am linh tu<br />
nhfi dfing dflng Ifim bfi'p ndc vfi bao quan khitfn cho nui nhu cd nflflc mfit, sdng nhu cd<br />
ghe dua. Phfa trUdc dtfn xfiy dyng ctfng ra vfinh khfin dl tang khde thUdng hp:<br />
vfio be thtf vflng chai. Dia nhUt tich, ddn nh\et phiin, bgc hdi<br />
Trai qua thfli gian tfl khi tao Ifip vfi tu lu vong vdng l^ Igc.<br />
bo, dtfn Am linh tU da ddng vai trd quan San nhu li, hd nhU ddi, thiin thu midu<br />
trpng trong doi stfng tfim Unh cila ngU dfin. md dung thdn cdn.<br />
Mfit b^ng tfi'ng thi kifi'n trdc Am linh ty cd (Cd nghia lfi: Dtft cd hd tich, dfin lufin<br />
binh dd hinh ehfl tam gdm dtfn chfnh, nhfi phien nhau, vUdt biln xa xdi di tim ngudn lpi.<br />
tfiy vfi nhfi dfing. Nui nhu nUdc mfit, sfing nhU vfinh khfin, ngfin<br />
Den chinh lfi khu vyc thd tU linh Hoang nfim mieu mfi vfin edn lUu oai thfin dung.)<br />
Sa. Btf cue cila den chfnh n^m tren true Hay fl hai gian ta, hflu cd ghi:<br />
Bfic - Nam, mfit titfn quay vtf hUdng Nam.<br />
Anh linh thien cdtai,<br />
Den chfnh cfi mfit bfing kie'n tnic gdm hai<br />
Hien hach vgn nien tdn.<br />
phfin: Titfn duflng vfi ehfnh dien. Trong dd,<br />
titfn duflng Ifi ndi dfit ban thd hUdng hdn Duang duang hd tgi thuang,<br />
cila nhiJng ngUfli linh Hofing Sa da til nan Trgc trgc nhi khuyet linh.<br />
trfin biln, cd liln doi ca ngpi anh linh hon Khu vUc san trUdc cila Am linh tU lfi<br />
phfich cila nhflng ngUfli Unh Hofing Sa: thap thd Ifnh Hofing Sa. Thfip cd 4 mfit,<br />
gifla ed 4 chfl Han "chidn si trgn vong'. Day<br />
Anh khi cdn khdn, hdn thodt hda;<br />
Ifi thfip thfl dl tuflng nhfl nhiing ngflfli linh<br />
SUu thdng trdn tuc, phdch thUdng ldm. cila hai dpi Hofing Sa hy sinh trfin bien. Di<br />
Phdng phdt khdng trung hd xi mich, tich Am linh tfl ttf chfle ttf li hfing nfim vfio<br />
Vdn phi thiin thUOng ky thdi quy. cac ngfiy: 16-2 ttf chitfn si trfin vong, 16/8 ttf<br />
Cfic cau dfil fl den chinh cila Am linh tU thu, 26-10 cfiu ta hfi't nfim.<br />
dfiu efi npi dung ca ngpi ve dpp theo thufit Hien nay, tai Am linh tu ngufli dfin vfln<br />
phong thuy cua ngdi den, ve xinh dpp cila Cling ttf nhu vfiy nhUng mang tinh chfi't tuflng<br />
hdn dao xanh nfim gifla biln, ca ngpi cfing ni^m. Nghi thflc ttf ll vfin nhfl xUa, sfim dfit ll<br />
lao ciia titfn nhfin khai sdn phfi thach Ifip vfit vfi lfim tfiu thuyen bfing thfin cfiy chuoi,<br />
Ifing va tuflng nhd sU hi sinh cila nhiing lfim gia hinh ngflfli dflt Ifin thuyfi'n, sau khi<br />
ngufli linh trong hai dpi Hofing Sa. cung xong, dem thuyin ra biln tha. Trong<br />
Cau dfil ndi chinh ditfn ca ngdi anh linh nghi thflc ttf ll con cd muc dpc vfin ttf linh<br />
nhIm cfiu sifiu cho vong Knh nhflng ngfldi<br />
nhflng ngUfli linh Hofing Sa:<br />
Ifnh Hofing Sa vfi cfiu an hp tdc.<br />
Thdnh die bidn vg.n phuang, thuang hg. tdn<br />
ti ddng cdnh hUdng, Khu md linh Hodng Sa<br />
Di tfch nfiy hipn nay thufic thdn Tay, xa<br />
TTidn quang chu luc hiip, si ndng cdng cd<br />
ddc ky thdnh. An Vinh, huypn Ly Sdn, tinh Quan- Ngai.<br />
Rghl&n eihi I4eh ait, stf 8.2012<br />
<br />
Khu mO linh Hofing Sa bao gdm md Phpm 2. MO vk dtfn t h d Vd Vfin Khitft<br />
Quang anh vfi m$ nhflng ngufli Ifnh trong Di tfch mO vfi dtfn thfl V5 Vfln Khitft n&m<br />
hai dpi Hofing Sa, dflpc chdn thfinh dfiy dfii trong khu vyc dfin cU thfin Tfiy, xfi An<br />
nfim thoo tryc Dflng - Tfly.'Thoo phong tyc Vinh, huy^n dig Ly Sdn, tinh Quang Ngfii.<br />
tfl Ifiu ddi, nhflng ngflfli dfin Ifing da nfin Dfiy Ifi ndi thfl ty vfi m? phfin tuflng ni$m<br />
cfic hinh nhfin dfl't sfit tUdng flng vdi stf Vfi Vfln Khitft, DOi truflng d^i Hdfing Sa hy<br />
lupng ngflfli chtft, sau dd Ifip dfin ttf dl sinh khi Ifim nhi§m vy bao v0 chii quytfn<br />
"chiiu hdn nhdp