Hoàn thiện mô hình tổng thể bộ máy nhà nước đáp ứng nhu cầu của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:19

Thêm vào BST

Báo xấu

208
lượt xem 58
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

1. Những yêu cầu đổi mới đối với bộ máy nhà nước Qua 25 năm đổi mới, bộ máy nhà nước được xây dựng trên cơ sở Hiến pháp 1992 đã có nhiều đổi mới cả trên phương diện cấu trúc tổ chức bộ máy và phương diện hoạt động thực tiễn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Hoàn thiện mô hình tổng thể bộ máy nhà nước đáp ứng nhu cầu của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa

Hoàn thiện mô hình tổng thể bộ máy nhà nước đáp ứng nhu cầu của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa 1. Những yêu cầu đổi mới đối với bộ máy nhà nước Qua 25 năm đổi mới, bộ máy nhà nước được xây dựng trên cơ sở Hiến pháp 1992 đã có nhiều đổi mới cả trên phương diện cấu trúc tổ chức bộ máy và phương diện hoạt động thực tiễn. Những đổi mới, dù được thực hiện qua những giải pháp mang tính tình thế và chưa thật đồng bộ, nhưng đã góp phần tích cực vào việc thực hiện mục tiêu nâng cao hiệu quả, hiệu lực của bộ máy nhà nước, làm cho tổ chức và hoạt động của từng cấu trúc bộ máy từ Quốc hội, Chủ tịch n ước, Chính phủ, các cơ quan tư pháp đến chính quyền địa phương từng bước đáp ứng được các yêu cầu, đòi hỏi của quá trình xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa (XHCN), nhà nước pháp quyền XHCN và hội nhập quốc tế. Những đổi mới này đã có vai trò, ý nghĩa quan trọng trong việc tạo lập được bộ máy nhà nước đủ sức để tiến hành các cải cách kinh tế - xã hội theo đường lối đổi mới của Đảng, vừa tạo ra sự ổn định chính trị - xã hội cần thiết cho sự thủ ti êu cơ chế kinh tế kế hoạch hoá tập trung quan liêu bao cấp, vừa tạo môi trường mới cho sự xuất hiện và phát triển nền kinh tế thị tr ường, nhà nước pháp quyền và hội nhập quốc tế. Thực tiễn 25 năm đổi mới cho thấy, vai trò của Nhà nước mà biểu hiệu cụ thể là vai trò của bộ máy nhà nước trong việc thủ tiêu cơ chế kinh tế cũ, tạo lập các nền tảng cho một nền kinh tế mới đã cơ bản hoàn thành. Đất nước đã và đang bước sang một giai đoạn phát triển mới với các cơ hội mới, thời cơ mới, thách thức mới. Nhà nước đang đứng trước nhiều nhiệm vụ mới, cần được giải quyết bởi vai trò mới, hình thức và phương thức hoạt động mới. Trong bối cảnh phát triển đất n ước hiện nay và cả trong tương lai, sự đổi mới tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước lại đang được đặt ra như một tất yếu khách quan.
Những yêu cầu tiếp tục hoàn thiện bộ máy nhà nước ở một phạm vi toàn diện hơn, đồng bộ cần được nhận diện trên những nội dung sau: 1.1. Bộ máy nhà nước cần được đổi mới để xử lý tốt hơn, hiệu quả hơn mối quan hệ giữa Nhà nước - thị trường và doanh nghiệp trong nền kinh tế thị trường định hướng XHCN ở Việt Nam Sự vận hành của nền kinh tế thị trường định hướng XHCN ở Việt Nam đòi hỏi bộ máy nhà nước phải có đủ năng lực để xây dựng đ ược một hệ thống pháp luật đáp ứng các yêu cầu của thị trường, tổ chức thực thi luật pháp vì lợi ích của toàn bộ nền kinh tế quốc dân, vì lợi ích của tất cả các doanh nghiệp thuộc mọi thành phần kinh tế trong một môi trường cạnh tranh, công bằng và minh bạch. Như vậy, để phát triển bền vững một nền kinh tế thị trường định hướng XHCN, công tác xây dựng pháp luật, thi hành pháp luật và bảo vệ pháp luật đòi hỏi phải đổi mới mạnh mẽ cơ quan lập pháp, cơ quan hành pháp và cơ quan tư pháp. Tính chất, trình độ phát triển mới của nền kinh tế thị trường định hướng XHCN đang đòi hỏi phải tiếp tục đổi mới, hoàn thiện hệ thống pháp luật với một chất lượng mới, hiệu quả mới, thật sự tạo dựng được một môi trường pháp lý cho “quyền tự do” kinh doanh, một môi tr ường vừa ổn định, vừa thông thoáng và minh bạch cho sự vận hành của các quan hệ kinh tế, đảm bảo sự quản lý kinh tế thật sự theo luật pháp và bằng pháp luật, loại bỏ sự can thiệp h ành chính vào các hoạt động sản xuất kinh doanh. Để có được hệ thống pháp luật đủ khả năng và hiệu lực điều chỉnh các quan hệ kinh tế, cần thiết phải cơ cấu lại thẩm quyền và trách nhiệm xây dựng luật giữa các thiết chế quyền lực, giữa Quốc hội với Chính phủ, giữa Quốc hội với Uỷ ban Thường vụ Quốc hội và giữa các cơ cấu của bản thân cơ quan lập pháp. Sự cơ cấu lại chức năng, thẩm quyền giữa các cấu trúc quyền lực dĩ nhiên kéo theo nhu cầu cơ cấu lại mô hình tổ chức bộ máy nhà nước tương ứng.
- Trong lĩnh vực hành pháp, nền kinh tế thị trường định hướng XHCN cũng đòi hỏi phải cải cách mạnh mẽ nền hành chính quốc gia trên tất cả các phương diện từ cải cách thể chế hành chính (mà trọng tâm là cải cách thủ tục hành chính) cải cách tổ chức bộ máy hành chính nhà nước, cải cách tài chính công đến xây dựng, đào tạo đội ngũ công chức chuyên nghiệp. Mục tiêu của cải cách này đều phải hướng tới một nền hành chính dân chủ, hiệu quả, năng động và minh bạch, hoạt động vì mục tiêu phát triển của toàn bộ nền kinh tế quốc dân, vì lợi ích của mọi doanh nghiệp không phân biệt thành phần kinh tế, hình thức sở hữu. Trong lĩnh vực tư pháp, nền kinh tế thị trường đòi hỏi một chế độ tài phán tư pháp dân chủ, khách quan và có hiệu lực trong việc bảo vệ các lợi ích hợp pháp của các doanh nghiệp, xử lý đúng đắn các xung đột, tranh chấp kinh tế theo đúng quy định pháp luật, làm cho thị trường luôn ổn định, công bằng và có trật tự. Tất cả các yêu cầu đó đang đặt ra nhu cầu tiếp tục cải cách bộ máy nh à nước, nhằm xây dựng và vận hành một bộ máy vừa thúc đẩy kinh tế phát triển, vừa kiểm soát được các quá trình kinh tế, vừa hỗ trợ thị trường, vừa ngăn ngừa được các nguy cơ của thị trường theo đúng phương châm vì mục tiêu xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng XHCN đã được Đảng ta xác định. 1.2. Tính chất và trình độ phát triển của dân chủ XHCN trong bối cảnh phát triển mới của đất nước và thế giới đòi hỏi phải hoàn thiện bộ máy nhà nước để thật sự là “chính quyền mạnh mẽ và sáng suốt của nhân dân” (Hiến pháp 1946), đảm bảo nguyên tắc “toàn bộ quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân” (Hiến pháp 1992) Sự trưởng thành về nhận thức và năng lực thực hành dân chủ của các tầng lớp nhân dân qua 25 năm đổi mới đã và đang đưa nền dân chủ XHCN làm một bước phát triển mới từ bản chất, nội dung đến hình thức và phương thức thực hành dân
chủ. Đại hội Đảng lần thứ X của Đảng đã xác định dân chủ là một trong tám điều kiện để tiến lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta1. Trong phương châm phát triển của đất nước, “dân chủ” được xem là một bổ sung quan trọng trong cách diễn đạt mới “dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh”. Trong giai đoạn phát triển mới của đất nước, nền dân chủ XHCN đang đòi hỏi phải có những nhận thức mới, cách tổ chức thực hiện mới, sao cho mỗi người dân thực sự là một chủ thể tích cực trong tất cả các lĩnh vực của đời sống kinh tế, chính trị, văn hoá, x ã hội. Sự phát triển của nền dân chủ XHCN đang đặt ra trước bộ máy nhà nước nhiều yêu cầu đổi mới. Trước hết, phải đổi mới nhận thức mối quan hệ giữa Nhà nước và công dân. Bộ máy nhà nước và công chức nhà nước phải kiên quyết vượt qua được tư duy của lối quản lý truyền thống “tư duy quyền uy” tiến tới tư duy mới: tư duy nghĩa vụ, trách nhiệm, thay đổi cách ứng xử từ “cho phép” sang “phục vụ” trong mối quan hệ với công dân. Nhà nước với tính chất là “hình thức tổ chức của dân chủ” không có lợi ích tự thân, và như vậy càng không thể có khái niệm lợi ích, ý chí của bộ máy nhà nước, cơ quan nhà nước. Lợi ích, ý chí của Nhà nước là lợi ích, ý chí của nhân dân theo đúng tư tưởng Hồ Chí Minh: một Nhà nước của dân, do dân, vì dân. Yêu cầu quan trọng và cốt yếu của dân chủ trong giai đoạn mới là phải đặt người dân vào vị trí trung tâm của mọi hoạt động nhà nước. Như vậy, toàn bộ bộ máy nhà nước phải được tổ chức trên nền tảng “phục vụ nhân dân”. Sự trưởng thành về phương diện dân chủ của xã hội nước ta, đã và đang cho phép mỗi người dân có nhiều khả năng và cơ hội tự giải quyết các vấn đề của mình, mà ít cần hơn sự can thiệp của bộ máy công quyền. Trên cơ sở đó, các tổ chức xã hội, cộng đồng, trong vai trò là hình thức tổ chức liên kết của người dân cũng đang vươn lên, trưởng thành trong việc tập hợp quần chúng, đáp ứng các yêu cầu của quần chúng theo cách thức và khả năng của mình. Một xã hội dân sự vì thế đang phát huy tính tích cực của mình, góp phần thúc đẩy dân chủ và sự phát triển của
mỗi cá nhân, mỗi cộng đồng trong khuôn khổ một chế độ pháp quyền XHCN. Vì vậy, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của bộ máy nhà nước cũng đang cần phải được cơ cấu lại, theo hướng Nhà nước chỉ làm những gì cần thiết để đảm bảo lợi ích chung của toàn xã hội vì sự phát triển của toàn xã hội, hoặc những gì mà mỗi cá nhân công dân không thể tự mình giải quyết nếu thiếu sự can thiệp, điều tiết của cơ quan nhà nước. Điều này có nghĩa là sự phát triển và trưởng thành của dân chủ trong bối cảnh mới không cần thiết một bộ máy quá ôm đồm về chức năng, nhiệm vụ, lấn sân nhiều vào lĩnh vực tư và cộng đồng như một nhà “bảo trợ” toàn năng, với cấu trúc tổ chức to lớn, nhiều tầng, nhiều nấc. Sự phát triển trong giai đoạn mới của đất nước đòi hỏi một bộ máy gọn nhẹ về tổ chức, rõ về chức năng, xác định cụ thể về quyền hạn và trách nhiệm, minh bạch trong hoạt động để đảm bảo cho mỗi công dân thật sự là chủ trong các quan hệ của chính mình với xã hội, với Nhà nước. Mặt khác, bộ máy nhà nước phải được hoàn thiện theo hướng: đảm bảo cho nhân dân tham gia tích cực vào các hoạt động nhà nước, thực hiện quyền kiểm tra, giám sát của mình đối với hoạt động của bộ máy nhà nước. Để thực hiện được yêu cầu này, cần thiết phải đổi mới mạnh mẽ pháp luật trong lĩnh vực tổ chức bộ máy nh à nước và trong lĩnh vực tự do dân chủ của người dân. Trước hết là đổi mới, hoàn thiện chế độ bầu cử vào Quốc hội và HĐND các cấp sao cho người dân thực hiện đầy đủ quyền bầu cử và ứng cử của mình, tự mình độc lập lựa chọn người đại biểu thay mặt mình thực thi công quyền trong bộ máy nhà nước. Để phát huy dân chủ, cần đẩy mạnh việc xây dựng và ban hành Luật Trưng cầu ý dân, để nhân dân tham gia quyết định các vấn đề trọng đại của đất n ước, Luật Biểu tình để nhân dân bày tỏ ý chí và chính kiến, Luật về Hội, Luật về Giám sát xã hội và phản biện xã hội... Điều quan trọng là tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước từ Quốc hội, Chính phủ, các cơ quan tư pháp đến chính quyền địa phương phải tạo điều kiện để dân dễ
tiếp cận, dễ đối thoại, dễ kiểm tra, giám sát để huy động đ ược trí tuệ, sáng kiến và sự đóng góp của người dân, để bộ máy thật sự gần dân, biết lắng nghe nhân dân, biết biến ý chí, nguyện vọng của nhân dân thành chủ trương, đường lối và luật pháp phục vụ lợi ích và hạnh phúc của nhân dân. 1.3. Thời đại và thế giới đã và đang thay đổi, bộ máy nhà nước ta phải đổi mới để thích ứng và hội nhập thành công Bước vào thế kỷ XXI, tôn giáo có nhiều diễn biến phức tạp, khó l ường. Đặc biệt cuộc khủng hoảng tài chính, kinh tế năm 2008-2009 đã làm bộc lộ những vấn đề toàn cầu mới, buộc các quốc gia và các cộng đồng quốc tế phải có những hợp tác mới để đối phó giải quyết. Nền kinh tế và chính trị thế giới đứng trước thay đổi mới kể cả trong tư duy chiến lược và trong các hành động thực tiễn của các quốc gia. Thay đổi đang là một xu thế tất yếu và là phương châm hành đ ộng của nhiều quốc gia phát triển. Chính những thay đổi đã và đang diễn ra tại các nước phát triển và trong các cộng đồng chính trị, kinh tế, quốc tế đang tác động mạnh mẽ đến các quốc gia đang phát triển trong đó có Việt Nam. Việt Nam đ ã và đang hội nhập ngày càng sâu vào đời sống quốc tế và có vai trò ngày càng quan tr ọng trong khu vực và trên thế giới. Do vậy, Việt Nam phải chủ động để thích ứng với những thay đổi đang diễn ra mạnh mẽ trên thế giới và đối phó thành công với những thách thức nảy sinh từ những thay đổi này đối với con đường phát triển của đất nước. Trong bối cảnh thay đổi của thế giới, việc đổi mới, hoàn thiện và nâng cao hiệu lực, hiệu quả tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước cần được xác định là một hướng ưu tiên thực hiện của chiến lược tiếp tục đổi mới trong các điều kiện của thời đại mới. Những thay đổi đang diễn ra trong thế giới toàn cầu hoá đang đặt ra trước bộ máy nhà nước không ít nhiệm vụ, mà việc giải quyết chúng có ý nghĩa quan trọng để hội nhập thành công.
Trước hết, tiến trình tái cơ cấu nền kinh tế, tài chính quốc tế đã được bắt đầu và do vậy sự cạnh tranh giữa các nền kinh tế càng trở nên quyết liệt hơn, khó khăn hơn. Bộ máy nhà nước đang phải đồng thời giải quyết hai nhiệm vụ: tái cơ cấu nền kinh tế quốc gia thông qua việc xây dựng và thực hiện các chính sách cải cách kinh tế, vĩ mô thích hợp và nâng cao năng lực cạnh tranh của nền kinh tế, tạo điều kiện và hỗ trợ các doanh nghiệp Việt Nam trong cuộc cạnh tranh quốc tế. Do vậy, bộ máy nhà nước Việt Nam phải được tổ chức hiệu quả để đủ năng lực vừa tuân thủ các cam kết quốc tế, vừa vận dụng sáng tạo các cam kết này trong quá trình xây dựng và thực thi pháp luật để vừa đảm bảo lợi ích quốc gia, vừa tuân thủ các quy định và cam kết quốc tế. Bộ máy nhà nước phải chuyển mạnh sang việc sử dụng những biện pháp kinh tế và những rào cản kỹ thuật để bảo vệ sản xuất trong nước và người tiêu dùng trước sức ép cạnh tranh của nước ngoài. Đồng thời, với việc nâng cao năng lực cạnh tranh của nền kinh tế quốc gia, bộ máy nhà nước có trách nhiệm to lớn tạo cơ chế pháp lý và sự hỗ trợ chính sách cần thiết, nghiên cứu, dự báo, hướng dẫn các doanh nghiệp Việt Nam tham gia vào quá trình tái cơ cấu nền kinh tế thế giới, tranh thủ được các cơ hội do các quá trình này mang lại để đưa kinh tế Việt Nam hội nhập sâu hơn, bền vững hơn vào nền kinh tế toàn cầu. Những thay đổi trong đời sống kinh tế - chính trị thế giới cũng đang tạo ra những cú hích tích cực để các nước đổi mới bộ máy nhà nước của mình. Nhiều nghiên cứu quốc tế đã cho thấy, hầu hết các quốc gia tuy ở những mức độ khác nhau đều đang đẩy mạnh việc đổi mới, cải tổ bộ máy nhà nước và ngay các tổ chức quốc tế cũng đang xem việc đổi mới tổ chức và hoạt động cũng là những nhiệm vụ có tính cấp bách để thúc đẩy các thay đổi tích cực, vượt qua các thách thức đang đặt ra trong thế giới toàn cầu hoá. Bộ máy nhà nước ta nói chung và từng thiết chế bộ máy nhà nước nói riêng đều có quan hệ hợp tác với bộ máy nhà nước, các nước và các tổ chức quốc tế. Quốc hội,
Chính phủ, các cơ quan tư pháp, chính quyền địa phương đều đa phương với nghị viện, Chính phủ, các cơ quan tư pháp của các nước đối tác. Chính vì vậy, chúng ta cần có các nghiên cứu sâu rộng về những thay đổi, những cải cách mà bộ máy nhà nước tại các quốc gia có quan hệ hợp tác với Việt Nam để tham khảo tr ong việc xây dựng các phương án đổi mới bộ máy phù hợp cho Việt Nam, vừa mang đặc điểm của Việt Nam và tương thích với các mô hình bộ máy phổ biến để nâng cao hiệu quả hợp tác quốc tế. Thế giới đang thay đổi và dĩ nhiên Việt Nam không thể đứng ngoài những thay đổi đó. Hội nhập quốc tế và khu vực là một trong những điều kiện quan trọng để Việt Nam phát triển và nâng cao vị thế quốc tế của mình. Sự hội nhập phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó bộ máy nhà nước là một yếu tố quan trọng. Do vậy, đổi mới, hoàn thiện bộ máy nhà nước, nâng cao hiệu quả, hiệu lực của bộ máy nh à nước không chỉ là yêu cầu của các vấn đề bên trong đất nước, mà còn là nhu cầu của thế giới toàn cầu hoá và hội nhập quốc tế của Việt Nam. 2. Những vấn đề chủ yếu chi phối việc hoàn thiện mô hình tổng thể bộ máy nhà nước hiện nay 1.2. Đổi mới tư duy về nhà nước, về vai trò, chức năng của bộ máy nhà nước Thế giới đang thay đổi và những nhận thức của nhiều thập kỷ qua về vai trò của Nhà nước trong phát triển kinh tế - xã hội cũng đang thay đổi theo. Hầu như khắp nơi trên thế giới ngày nay, Nhà nước đang là vấn đề cần phải được tư duy lại. Những diễn biến sâu rộng và to lớn của thế giới đang to àn cầu hoá mạnh mẽ với sự sụp đổ của các nền kinh tế tập trung - quan liêu và bao cấp ở Liên Xô và Đông Âu trong những năm đầu thập kỷ 90 của thế kỷ trước, cuộc khủng hoảng tài chính tại châu Á 1997 và cuộc khủng hoảng tài chính kinh tế toàn cầu 2008-2009, sự phát sinh và diễn biến phức tạp của các vấn đề toàn cầu đang đòi hỏi phải nhìn lại những vấn đề căn bản về Nhà nước như: Nhà nước có vai trò như thế nào, Nhà
nước có thể làm gì và không thể làm gì, đâu là giới hạn của quyền lực nhà nước trong mối quan hệ với kinh tế, xã hội, dân sự và với cá nhân công dân; Nhà nước cần phải được tổ chức lại như thế nào để hiệu quả nhất, để có lợi ích nhất cho sự thịnh vượng của quốc gia, dân tộc, cho sự phát triển của mỗi cộng đồng và tự do cho mỗi công dân... Trong nhiều thập niên của thế kỷ đã qua, vai trò của Nhà nước đã thật to lớn, Nhà nước đã phải giải quyết khá nhiều công việc trong hầu hết các lĩnh vực kinh tế, văn hoá, xã hội. Giới hạn quyền lực của bộ máy nhà nước tuy được xác lập trong Hiến pháp và pháp luật, nhưng chỉ mang tính hình thức pháp lý, còn trong thực tiễn, giới hạn đó thật mong manh và liên tục bị vượt qua bởi Nhà nước dường như làm thay xã hội khá nhiều việc và bao cấp xã hội hoá toàn diện. Chiến tranh lạnh kết thúc, sự sụp đổ của các nền kinh tế mệnh lệnh tập trung ở Liên Xô (cũ) và Đông Âu đã lại làm đảo chiều nhận thức của không ít người muốn hạn chế vai trò của Nhà nước và chủ trương thiết lập “Nhà nước nhỏ - xã hội lớn”. Cuộc khủng hoảng tài chính - kinh tế toàn cầu 2008 -2009 với sự thất bại của mô hình kinh tế thị trường tự do, một lần nữa, vai trò của Nhà nước lại được xem xét, trong tư cách là yếu tố đảm bảo cho thị trường và khắc phục các yếu kém, khuyết tật của kinh tế thị trường. Đối với khoa học pháp lý Việt Nam, những nhận thức về Nhà nước, về vai trò của Nhà nước, chức năng, nhiệm vụ của bộ máy nhà nước cũng không nằm ngoài dao động của con lắc lịch sử như vậy. Ở Việt Nam, trong điều kiện hiện nay sẽ không thể có sự ổn định chính trị, sự phát triển kinh tế - xã hội bền vững mà không có một bộ máy nhà nước được tổ chức và hoạt động hiệu quả. Thực tiễn phát triển đã và đang chỉ ra rằng, một Nhà nước hiệu quả chứ không phải một Nhà nước tối thiểu là trung tâm của sự phát triển kinh tế - xã hội bền vững.
Tư duy lại vai trò của Nhà nước trong điều kiện hiện nay ở nước ta cần đổi mới nhận thức trên những vấn đề cơ bản sau: - Nhà nước là một thiết chế chính trị trung tâm có vai trò đặc biệt quan trọng trong mọi lĩnh vực của đời sống chính trị, kinh tế, văn hoá, xã hội của đất nước. Tuy nhiên, dù vai trò của Nhà nước quan trọng, to lớn đến nhường nào, cũng không thể là một Nhà nước toàn trị, quyết định mọi vấn đề và bao cấp toàn xã hội. Vai trò của Nhà nước luôn có giới hạn trong mối quan hệ với các thiết chế chính trị - xã hội thuộc hệ thống chính trị, mối quan hệ với kinh tế thị tr ường, xã hội dân sự và mối quan hệ với công dân. - Trong lĩnh vực kinh tế, sự quản lý, tác động, điều tiết của Nh à nước vẫn là hết sức cần thiết nhằm kiểm soát sự vận hành của thị trường. Để thị trường vận hành hiệu quả cần phải có Nhà nước đủ mạnh để đảm bảo sự tuân thủ các nguyên tắc cạnh tranh. Tuy nhiên, sự quản lý, kiểm soát của Nhà nước đối với thị trường không được phép tạo ra nguy cơ hành chính hoá nền kinh tế, cũng như thay thế vai trò của thị trường và các doanh nghiệp. Nhà nước phải tự hạn chế, giảm thiểu các biện pháp can thiệp trực tiếp vào thị trường, thông qua việc ban hành pháp luật, tạo hành lang pháp lý chặt chẽ hơn cho vận hành của thị trường, tăng cường các biện pháp kiểm tra, giám sát, kiểm soát. - Nghiên cứu sự thay đổi trong vai trò của Nhà nước cần được quán triệt cả hai xu hướng: thứ nhất, tăng cường sức mạnh của Nhà nước thông qua các biện pháp cải tổ mạnh mẽ bộ máy nhà nước từ việc quan niệm lại kết cấu và tổ chức quyền lực, thực hiện công quyền của các ngành quyền lực đến việc cải cách nền hành chính quốc gia, cải cách tư pháp... làm cho Nhà nước thực sự thích ứng với cơ chế kinh tế - xã hội mới để giải quyết có hiệu quả các nhiệm vụ đặt ra của thời kỳ quá độ. Thứ hai là xu hướng phi nhà nước hoá, từng bước loại bỏ dần sự can thiệp của Nhà nước vào những lĩnh vực quan hệ xã hội mà tính chất của chúng không đòi hỏi sự can thiệp ấy, tăng cường các khả năng độc lập của các thiết chế chính trị xã
hội khác theo hướng giải phóng họ khỏi sự phụ thuộc (bảo trợ) của Nh à nước từ tài chính đến tổ chức. - Vai trò của Nhà nước trong cơ chế kinh tế - xã hội mới cần được nhận diện qua những nhiệm vụ cơ bản mà một Nhà nước hiện đại và hiệu quả phải quan tâm thực hiện. Đó là xây dựng một hệ thống pháp luật, tạo cơ sở pháp lý phù hợp cho sự vận động của dân chủ, kinh tế - xã hội và tự do công dân; duy trì và thực thi một hệ thống chính sách không thiên lệch trong sự ổn định kinh tế vĩ mô và điều hoà các quan hệ; đầu tư vào các dịch vụ xã hội cơ bản và cơ sở hạ tầng cơ bản; bảo vệ nhóm người dễ bị tổn thương; bảo vệ môi trường và duy trì một nền an ninh trong mọi lĩnh vực. - Những nhiệm vụ mới, Nhà nước phải thực hiện được thể hiện trong những yêu cầu mới của hoạt động lập pháp, hành pháp và tư pháp. Hoạt động lập pháp của Nhà nước trong thời đại ngày nay, không hướng trọng tâm vào thể chế hoá quyền quản lý của bộ máy nhà nước (quyền cai trị) mà phải hướng trọng tâm vào tạo dựng khuôn khổ pháp lý vững chắc cho một nền dân chủ của x ã hội và tự do của công dân. Điều này có nghĩa là hoạt động lập pháp chuyển trọng tâm từ quy định quyền của bộ máy nhà nước sang xác định nghĩa vụ và trách nhiệm của các cơ quan này, từ quyền cho phép của công quyền sang quyền của công dân trong mối quan hệ với Nhà nước. Hoạt động tư pháp chuyển từ nhân danh Nhà nước sang nhân danh luật pháp và công lý để phán quyết các vi phạm luật pháp và xử lý các tranh chấp, xung đột pháp lý trong các lĩnh vực của đời sống xã hội. Thay đổi tính mục tiêu, nội hàm hoạt động của lập pháp, hành pháp và tư pháp lẽ đương nhiên phải cơ cấu lại chức năng, nhiệm vụ mối quan hệ và phương thức hoạt động của bộ máy nhà nước từ Quốc hội, Chính phủ, các cơ quan tư pháp đến chính quyền địa phương.
2.2. Đổi mới nhận thức về cơ chế thực hiện quyền lực nhà nước - Cái cốt lõi của các quan hệ quyền lực trong các điều kiện xây dựng Nhà nước là sự đảm bảo cho việc tuân thủ vấn đề có tính nguyên tắc hiến định là toàn bộ quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân. Lâu nay trong sách báo chính trị - pháp lý của chúng ta đều nhấn mạnh đến nguyên tắc tập quyền của Nhà nước ta và đặt nguyên tắc này trong sự đối lập với nguyên tắc phân quyền của Nhà nước tư sản. Tính chất tập quyền của Nhà nước theo quan niệm truyền thống đ ược quy định vào tính tối cao của cơ quan quyền lực nhà nước là Quốc hội. Chính vì vậy mà chúng ta vẫn quan niệm Quốc hội là cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất, tập trung trong tay toàn bộ quyền lực nhà nước (quyền lập pháp, quyền hành pháp và quyền tư pháp). Với quan niệm như vậy, ta đã từng cho rằng nguyên tắc toàn bộ quyền lực thuộc về nhân dân đã được thực hiện thông qua cơ quan đại diện do chính nhân dân bầ u ra. Thật ra vấn đề này không đơn giản như vậy, nội dung của nguyên tắc toàn bộ quyền lực thuộc về nhân dân cần phải được hiểu và ở một bình diện sâu sắc hơn và cần được tôn trọng một cách thực tế hơn. Tính chất tập quyền của Nhà nước ta không phải ở chỗ tất cả quyền lực trong tay Quốc hội, mà là tất cả quyền lực tập trung (thu về) nhân dân. Nhân dân với tính cách là chủ thể tối cao của quyền lực, một mặt trao cho bộ máy nhà nước những quyền hạn nhất định để tổ chức thực hiện quyền lực một cách tập trung, mặt khác chính nhân dân cũng trực tiếp tham gia vào việc thực hiện quyền lực. Mỗi một công dân đều có quyền tham gia vào việc quyết định các vấn đề trọng đại của quốc gia. Việc nhân dân trực tiếp thực hiện quyền lực nh à nước là một tất yếu của đời sống dân chủ trong xã hội công dân. Vấn đề đặt ra là luật pháp phải đưa ra được các hình thức pháp lý cụ thể đảm bảo quyền chủ thể của nhân dân đối với quyền lực. Một trong những hình thức pháp lý cơ bản đang được áp dụng phổ biến ở các n ước dân chủ là chế định trưng cầu dân ý (reperendum). Hiến pháp nước ta (1992) đã quy định công dân có quyền biểu quyết khi Nhà nước tổ
chức trưng cầu ý dân (Điều 53). Đây là một tiến bộ đáng kể so với Hiến pháp 1959, 1980. Nhưng đáng tiếc là cách quy định vẫn còn hạn chế nhiều và cũng còn ở mức thấp hơn Hiến pháp 1946 về giá trị và ý nghĩa to lớn của chế định trưng cầu dân ý. Vấn đề đặt ra ở đây là quy định của Hiến pháp về tr ưng cầu ý dân cần phải được cụ thể hoá bằng một đạo luật riêng biệt, trong đó quy định cụ thể những vấn đề nào thuộc quyền quyết định của chính nhân dân và cần đưa ra trưng cầu ý dân, trình tự và thủ tục tiến hành trưng cầu ý dân. Có như vậy, chế định trưng cầu dân ý mới có nội dung pháp lý cụ thể, mới tránh được tình trạng quy định hình thức và có đầy đủ khả năng để thực hiện trên thực tế. - Nguyên tắc tập quyền, về mặt lý luận chúng ta nhận thấy rằng, to àn bộ quyền lực nhà nước được lập trung trong tay nhân dân, thuộc về nhân dân, chứ không thuộc về một cơ quan nhà nước nào cả, dù đó là cơ quan do chính nhân dân bầu ra. Bởi lẽ toàn bộ bộ máy nhà nước suy cho cùng đều là công cụ thực hiện quyền lực của nhân dân, được nhân dân trao cho những quyền năng nhất định, nhân danh nhân dân để thực hiện những nhiệm vụ chức năng nhất định. Vì vậy, nguyên tắc tập quyền (quyền lực thuộc về nhân dân) và nguyên tắc phân quyền trong cơ cấu tổ chức nội bộ của bộ máy nhà nước không mâu thuẫn nhau. Nguyên tắc tập quyền bao hàm một nội dung và ý nghĩa chính trị - pháp lý sâu xa, nó xác định bản chất của quyền lực nhà nước, bản chất của chế độ chính trị trong các điều kiện lịch sử nhất định. Trong khi đó, phân quyền thể hiện sự phân công lao động trong nội bộ của một cơ cấu tổ chức quyền lực chứa đựng trong mình nội dung tổ chức kỹ thuật pháp lý, phản ánh “công nghệ” vận hành của quá trình tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước. Nhiều nhà tư tưởng nổi tiếng trên thế giới cho rằng, một Nhà nước không có phân quyền, thì không có Hiến pháp. Mông-téc-xki-ơ cho rằng, ba quyền (quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp) tập trung trong tay hai hoặc một loại cơ quan dù cho đó là Nghị viện do dân bầu, cũng dễ dẫn tới khả năng lạm quyền. Mô hình tổ chức của Nhà nước ta theo Hiến pháp 1959, 1980 thậm chí Hiến pháp 1992 theo nguyên lý “Quốc hội là cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất” và quan niệm Quốc
hội nắm trong tay cả ba quyền và chỉ “phân công” một cách hợp lý cho các hệ thống cơ quan khác thực hiện các quyền hành pháp và tư pháp mà thôi, đã tạo ra nhận thức rằng, với việc tập trung toàn bộ quyền lực nhà nước vào tay Quốc hội, sẽ đảm bảo cho Quốc hội một địa vị pháp lý vững chắc, đủ khả năng để thực hiện có hiệu quả quyền lực nhà nước. Nhưng lịch sử xây dựng và hoạt động của Nhà nước ta đã chỉ ra rằng, mặc dù về hình thức, Quốc hội có trong tay cả ba quyền, nhưng thực tế đã nhiều thập niên, vai trò Quốc hội chưa thoát khỏi tính hình thức. Căn bệnh hình thức của hoạt động của Quốc hội đã góp phần làm cho quyền lực nhà nước không phát huy được hiệu quả, các quan hệ tổ chức quyền lực trở nên không rõ ràng gây ra nhiều mâu thuẫn, ách tắc trong quan hệ công tác giữa các bộ phận hợp thành bộ máy nhà nước. Việc tổ chức quyền lực nhà nước ở cấp trung ương theo nguyên tắc phân quyền và kiểm soát, đáp ứng được chính các đòi hỏi của các nguyên tắc dân chủ. Bởi lẽ một khi quyền lập pháp trong tay Quốc hội, quyền hành pháp trong tay Chính phủ và quyền tư pháp trong tay Toà án, tất yếu sẽ tập trung được mọi nỗ lực của các cơ quan này để giải quyết có hiệu quả các nhiệm vụ, chức năng được nhân dân giao phó, nâng cao trách nhiệm của các cơ quan này trong việc thực hiện quyền lực nhà nước. Hơn nữa với cơ cấu tổ chức quyền lực như vậy, các cơ quan này thực hiện cơ chế kiểm tra, giám sát lẫn nhau, loại bỏ có hiệu quả nguy c ơ chiếm độc quyền quyền lực hay là lạm quyền lực và nạn quan liêu hoá bộ máy nhà nước. Trong tổ chức quyền lực nhà nước ở cấp cao nhất, việc xác định rõ ràng hình thức cầm quyền cũng có ý nghĩa cực kỳ quan trọng. Ngày nay, chính thể cộng hoà đã trở thành hình thức chính thể phổ biến trên thế giới. Vấn đề đặt ra là hình thức cộng hoà đại nghị hay hình thức cộng hoà tổng thống là thích hợp với các điều kiện lịch sử cụ thể ở nước ta. Hiến pháp 1992 là một bước tiến mới trong việc xác định rõ hình thức chính thể ở nước ta. Việc quy định trở lại chế định Chủ tịch nước thể hiện quyết tâm của các nhà lập hiến trong việc tìm kiếm một mô hình tổ
chức quyền lực thích ứng với thời kỳ mới của đất nước. Tuy nhiên chế định Chủ tịch nước với địa vị pháp lý hiện nay vẫn cần được tiếp tục nghiên cứu. Thật ra Hiến pháp 1946 do Chủ tịch Hồ Chí Minh lãnh đạo xây dựng và được Quốc hội 1946 thông qua, cũng đã đưa ra một mô hình tổ chức quyền lực nhà nước mới, thích hợp với đất nước với mục tiêu xây dựng một chính thể cộng hoà của quốc gia độc lập trong khát vọng dân chủ và thịnh vượng. Mặc dù Hiến pháp 1946 với mô hình tổ chức nhà nước do nhiều nguyên nhân khách quan đã không được áp dụng trên thực tế, nhưng tinh thần của Hiến pháp 1946 với mô hình tổ chức nhà nước do Hồ Chí Minh đề xướng vẫn còn đầy ý nghĩa, gợi cho chúng ta nhiều suy nghĩ bổ ích trong việc nghiên cứu, tìm tòi một mô hình tổ chức quyền lực nhà nước sao cho vừa tập trung lại vừa rất dân chủ. - Với mô hình tổ chức công quyền trong điều kiện Nhà nước pháp quyền, điều dễ dàng nhận thấy là bộ máy nhà nước được phân định một cách rõ ràng thành cơ quan lập pháp, cơ quan hành pháp và cơ quan tư pháp. Ba loại cơ quan này liên hệ chặt chẽ với nhau, tác động lẫn nhau, kiềm chế và kiểm tra nhau hợp thành một hệ thống nhất, nhằm mục đích thực hiện có hiệu quả quyền lực nhân dân. Nếu nguy ên tắc phân quyền và đối trọng được xem là cơ sở kỹ thuật - pháp lý trong việc tổ chức và hoạt động của quyền lực nhà nước ở trung ương thì việc xác định rõ ràng địa vị pháp lý của từng loại cơ quan là điều cốt lõi. Từ thủ tục, trình tự hình thành cơ cấu tổ chức của các cơ quan lập pháp - hành pháp - tư pháp; thẩm quyền và trách nhiệm, quy chế hoạt động đến các mối li ên hệ, xác định sự hợp tác, tác động qua lại và đối trọng, kiềm chế, giám sát giữa các cơ quan này, nhất thiết phải được luật định rõ ràng. Việc xây dựng Nhà nước pháp quyền ở nước ta không chỉ đòi hỏi xác định mô hình tổ chức quyền lực nhà nước ở cấp trung ương mà còn đòi hỏi phải xác định rõ mối quan hệ giữa trung ương và địa phương.
Nhà nước ta về hình thức tổ chức lãnh thổ là Nhà nước đơn nhất, vì vậy mối quan hệ giữa các địa phương với trung ương không mang tính chất phức tạp như kiểu tổ chức nhà nước liên bang. Tuy nhiên, khi tiến hành xây dựng Nhà nước pháp quyền cũng có nhiều vấn đề đặt ra cần được giải quyết. Trước hết phải thấy rằng, sự thống nhất giữa trung ương và địa phương trong các điều kiện của Nhà nước pháp quyền chính là ở chỗ, dù là cơ quan trung ương hay cơ quan địa phương đều phải phục tùng và chịu sự điều chỉnh giám sát của pháp luật. Sự tối cao của các đạo luật, sự thống nhất của hệ thống pháp luật với tính cách là cơ sở pháp lý căn bản cho hoạt động của toàn bộ hệ thống các cơ quan nhà nước từ trung ương đến địa phương. Trong các tài liệu bàn về quản lý nhà nước, vấn đề phân cấp, phân quyền quản lý, vấn đề phi tập trung hoá quản lý luôn đặt ra và đã được nhiều nhà khoa học và quản lý thực tiễn làm sáng tỏ. Vấn đề xác định các quan hệ quyền lực giữa chính quyền trung ương và chính quyền địa phương cũng đã được giải quyết thành công ở nhiều nước có chế độ dân chủ trên thế giới. Ở đó, hạt nhân của chính quyền địa phương là các Hội đồng do dân chúng bầu lên hoạt động theo nguyên tắc tự quản. Phạm vi, quyền hạn của các cơ quan tự quản địa phương được luật pháp xác định rõ ràng kể cả lĩnh vực tài chính và ngân sách mà địa phương được chủ động xây dựng và sử dụng (tỉ lệ trích từ các loại thuế được qui định bởi các pháp luật về thuế, tài chính do chính quyền trung ương ban hành). Bên cạnh chính quyền tự quản địa phương, ở nhiều nước còn thực hiện chế độ đại diện của Tổng thống hoặc đại diện của Chính phủ. Nhiệm vụ, quyền hạn các vị đại diện chủ yếu là giám sát hoạt động của chính quyền địa phương, đảm bảo cho luật pháp, các chủ trương, chính sách của chính quyền trung ương được thực hiện đúng đắn và kịp thời. Đồng thời vị đại diện còn kết hợp cùng chính quyền địa phương giải quyết các vấn đề nảy sinh ở địa phương cần có sự can thiệp, giúp đỡ của trung ương. Thông qua vị
đại diện, các cơ quan trung ương nắm vững được tình hình các địa phương, kịp thời có các biện pháp, chủ trương để đáp ứng sự phát triển của các địa phương. Như vậy bằng việc qui định chế độ tự quản địa phương và chế độ đại diện của trung ương mà nhiều nước đã giải quyết có hiệu quả mối liên hệ giữa quản lý tập trung và nhu cầu mở rộng dân chủ. Thiết nghĩ mô hình tổ chức chính quyền địa phương như vậy cũng cần được nghiên cứu, rút kinh nghiệm trong việc tìm kiếm một mô hình tổ chức chính quyền địa phương ở nước ta, sao cho tinh thần của nguyên tắc tập trung dân chủ luôn được quán triệt. - Mô hình Nhà nước pháp quyền đặt ra trước luật pháp nhu cầu chế định toàn diện mọi mặt của hoạt động nhà nước. Vấn đề không dừng lại ở việc xác định mô hình tổ chức quyền lực ở trung ương và địa phương, quy định địa vị pháp lý của từng loại cơ quan từ cơ cấu tổ chức đến nhiệm vụ, chức năng, luật pháp còn phải tiến đến quy định cụ thể từng hình thức hoạt động, thủ tục giải quyết công việc, quy chế làm việc và chế độ trách nhiệm trong hoạt động nhà nước. Ở đây, nhiều vấn đề được đặt ra cần phải được quy định cụ thể như chế độ lãnh đạo tập thể; chế độ thủ trưởng, chế độ trách nhiệm. Tính chất pháp quyền của Nhà nước không chỉ đặt ra các yêu cầu đối với việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước ở tầm vĩ mô, mà nó còn đặt ra nhiều vấn đề cụ thể ở cấp độ vĩ mô, tức là trong tổng nội bộ cơ quan nhà nước, khi tiến hành các hoạt động thực tiễn cụ thể. - Đối với từng cơ quan nhà nước cụ thể, chế độ lãnh đạo và phục tùng, tập thể lãnh đạo - cá nhân phụ trách, chế độ thủ tr ưởng, quyền hạn và trách nhiệm được thể hiện một cách hết sức đa dạng và được luật định một cách khác nhau. Căn cứ vào từng lĩnh vực hoạt động cụ thể, tính chất cơ quan mà quy định hình thức và cung cách hoạt động cụ thể. Chẳng hạn trong các c ơ quan thuộc quyền hành pháp, chế độ thủ trưởng phải được tuân thủ đồng thời với chế độ trách nhiệm cá nhân. Trong
những điều kiện của đời sống nhà nước và xã hội hiện đại, hoạt động quản lý nhà nước đã trở thành một hoạt động mang tính công nghệ. Vì vậy, việc tiêu chuẩn hoá đội ngũ cán bộ lãnh đạo và đội ngũ công chức là nhu cầu cấp bách của việc cải cách chế độ hành chính quốc gia. Có lẽ không một lĩnh vực nào mà bệnh quan liêu hoá, lạm quyền lực có nhiều nguy cơ xuất hiện và phát triển như trong lĩnh vực hành pháp. Do vậy, luật pháp luôn phải đưa ra những biện pháp pháp lý về ngăn ngừa các hiện tượng trên. Một trong những biện pháp quan trọng là phải đảm bảo cho các hoạt động hành pháp thật công khai. Tính công khai trong hoạt động hành pháp có tác dụng loại bỏ mọi “góc tối” để cho mỗi người dân dễ dàng kiểm tra, giám sát các hoạt động của viên chức nhà nước, kịp thời phát hiện các biểu hiện quan liêu, lạm dụng quyền lực, các con bệnh tham ô, hối lộ, ức hiếp quần chúng lao động. Công khai hoá các hoạt động của các cơ quan nhà nước, cũng như có thái độ tích cực, trân trọng và nghiêm túc đối với các đơn từ, khiếu nại tố cáo và kiến nghị của công dân đối với các hoạt động của các cơ quan, các viên chức nhà nước là những điều kiện căn bản để đảm bảo tính dân chủ của các hoạt động quản lý nh à nước. Từ đấy ta thấy rằng, mặc dù trong lĩnh vực hành pháp, yếu tố tập trung luôn được quán triệt và chi phối tất cả các hoạt động, nhưng không vì thế mà mất đi cơ sở dân chủ của nó, một khi nó được đặt dưới sự kiểm tra, giám sát của chính đông đảo chúng thông qua lăng kính “công khai”. Việc xây dựng Nhà nước pháp quyền trong điều kiện cụ thể của nước ta không còn thuần tuý là công việc lý luận mà đã và đang trở thành các công việc thực tiễn. Mô hình nhà nước ấy đang đòi hỏi phải cải cách một cách căn bản các thiết chế quyền lực của Nhà nước trên tất cả các phương diện lập pháp, hành pháp và tư pháp. Điều căn bản là các biện pháp, phương hướng cải cách ấy phải được tiến hành đồng bộ, đảm bảo tính hài hoà, phù hợp với nhau giữa các loại cơ quan trong bộ máy nhà nước thống nhất. Bên cạnh đó, việc cải cách hệ thống các cơ quan nhà nước cũng phải được tiến hành đồng bộ với việc cải cách hệ thống
chính trị, xây dựng một nền chính trị phù hợp với tình hình mới của đất nước hiện nay và cho tương lai.