Khảo sát mức độ nhiễm nấm mốc và aflatoxin trong một số dược liệu bán ở Quận 5 -Thành phố Hồ Chí Minh

Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 16 * Phụ bản của Số 1 * 2012<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> KHẢO SÁT MỨC ĐỘ NHIỄM NẤM MỐC VÀ AFLATOXIN<br /> TRONG MỘT SỐ DƯỢC LIỆU BÁN Ở QUẬN 5 – THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH<br /> Nguyễn Đinh Nga*, Nguyễn Thị Kiều Khanh**, Văn Phố***<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Đặt vấn đề: Các tiêu chuẩn về vi nấm và độc tố nấm có trên dược liệu đang được quan tâm nhằm đảm bảo<br /> chất lượng, hiệu quả, an toàn cho người sử dụng.<br /> Mục tiêu nghiên cứu: Khảo sát mức độ nhiễm nấm và aflatoxin B1 (AFB1) trên một số mẫu dược liệu được<br /> bán ở quận 5 – thành phố Hồ Chí Minh.<br /> Vật liệu và phương pháp: Tổng số nấm mốc và nấm men trong 141 mẫu dược liệu được xác định bằng<br /> phương pháp pha loãng trong thạch khoai tây đường (xác định CFU/1g dược liệu). Định danh nấm mốc dựa vào<br /> đặc điểm khóm nấm trên môi trường thông thường và chọn lọc; quan sát hình thái vi nấm ở kính hiển vi. Hàm<br /> lượng aflatoxin B1 trong dược liệu được xác định bằng kit ELISA.<br /> Kết quả: 86/141 mẫu dược liệu khảo sát có mức độ nhiễm vượt quá 500 CFU/g. các chi nấm thường găp<br /> với tỉ lệ giảm dần từ Aspergillus (A. niger, A. flavus, A. flavus AF+, A. glaucus) Mucor/Rhizopus, Penicillium,<br /> Paecilomyces và nấm men. 31/55 mẫu dược liệu có hàm lược AFB1 cao hơn 5 ppb chiếm 56,36%.<br /> Kết luận: Cần quan tâm hơn đến mức độ nhiễm nấm, giới hạn chủng loại vi nấm, giới hạn độc tố nấm trên<br /> dược liệu.<br /> Từ khóa: Dược liệu, nấm mốc, A. flavus, aflatoxin B1.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> SURVEY ON MOULD CONTAMINATION AND AFLATOXIN B1 IN SOME KINDS OF MATERIAL<br /> MEDICINE IN DISTRICT 5 – HO CHI MINH CITY.<br /> Nguyen Dinh Nga, Nguyen Thi Kieu Khanh, Van Pho<br /> * Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Vol. 16 - Supplement of No 1 - 2012: 93 - 96<br /> Background: In order to guarantee the quality of the material medicine.<br /> Objective: Determine contaminated level of mould, yeast and aflatoxin in material medicine.<br /> Methods: Colony forming unit of mould and yeast were determined by dilution plating in general<br /> enumeration medium (PDA). Mould identification by examination of the colony characters in general and<br /> selective media and using microscope. Aflatoxin B1 was quantitative by ELISA.<br /> Outcome: Material medicine in our survey contaminated moulds, yeast and aflatoxin B1 in high level.<br /> Aspergillus included A. flavus appears in high rate.<br /> Conclusion: It should be interested to specified limits of fungal and mycotoxin contamination in material<br /> medicine.<br /> Key words: material medicine, mould, A. flavus, aflatoxin B1<br /> <br /> <br /> <br /> Đại học Y Dược Tp. HCM, Khoa Dược  Đại học Mở Tp. HCM Công ty CTCBIO VINA<br /> Tác giả liên lạc: TS. Nguyễn Đinh Nga<br /> ĐT: 0908 836969<br /> Email: nganguyendinh@yahoo.com<br /> <br /> Chuyên Đề Ký Sinh Trùng<br /> <br /> 93<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 16 * Phụ bản của Số 1 * 2012<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Trong những năm gần đây, yêu cầu sử dụng<br /> các sản phẩm thuốc, thực phẩm chức năng, mỹ<br /> phẩm,…có nguồn gốc từ dược liệu ngày càng<br /> gia tăng. Vì vậy các vấn đề về hiệu quả, an toàn,<br /> tác dụng ngoài ý… cho người sử dụng được đặt<br /> ra, trong đó có các tiêu chuẩn chất lượng về vi<br /> sinh vật nói chung và các tiêu chuẩn về vi nấm<br /> và độc tố nấm có trên dược liệu cũng đang được<br /> quan tâm(3,5,7).<br /> Trong phạm vi đề tài, chúng tôi tập trung<br /> khảo sát mức độ nhiễm nấm và aflatoxin B1<br /> (AFB1) trên một số mẫu dược liệu được bán ở<br /> quận 5 – thành phố Hồ Chí Minh.<br /> <br /> VẬT LIỆU – PHƯƠNG PHÁP<br /> Mẫu dược liệu<br /> 141 mẫu thuộc 7 loại dược liệu phổ biến<br /> được thu mua ở các cửa hàng trên đường Hải<br /> Thượng Lãn Ông – Phường 10 – Quận 5 – Thành<br /> phố Hồ Chí Minh từ tháng 10/2010 đến tháng<br /> 3/2011.<br /> <br /> Phương pháp nghiên cứu<br /> Xác định độ ẩm của dược liệu<br /> Bằng phương pháp sấy khô theo Dược điển<br /> Việt Nam IV(1).<br /> Xác định mức độ nhiễm nấm mốc và nấm men<br /> trên dược liệu<br /> Tổng số nấm mốc và nấm men trong 1g<br /> được xác định bằng phương pháp pha loãng<br /> trong môi trường thạch khoai tây đường -PDA<br /> (đếm khóm nấm có trong 1g dược liệu phát triển<br /> trên môi trường (CFU/ 1g dược liệu)(8, 9).<br /> Định danh nấm mốc:<br /> Nấm mốc nhiễm dược liệu được định danh<br /> đến mức chi dựa vào đặc điểm khóm nấm và<br /> hình thái ở kính hiển vi(4). Phát hiện Aspergillus<br /> flavus và A. parasiticus trên môi trường AFPA<br /> (Aspergillus Flavus and Parasiticus Agar),<br /> <br /> 94<br /> <br /> Czapeck-Dox(2) và Aspergillus flavus có thể sản<br /> sinh aflatoxin (Aspergillus AF+) trên môi trường<br /> CCA (Coconut Cream Agar)(5).<br /> <br /> Hàm lượng aflatoxin B1<br /> Trong dược liệu được xác định bằng kit<br /> ELISA.<br /> <br /> KẾT QUẢ<br /> Độ ẩm các mẫu dược liệu<br /> Trong 141 mẫu dược liệu khảo sát, có 66<br /> mẫu vượt quá giới hạn độ ẩm cho phép của<br /> DĐVN IV(1) chiếm 46,81%. Các mẫu có độ ẩm<br /> cao rơi vào các loại dược liệu quả thịt, củ, vỏ<br /> quả như Câu kỷ tử, Táo tàu, Trần bì. Điều này<br /> phản ảnh điều kiện chế biến và bảo quản dược<br /> liệu ở các cơ sở này chưa được đảm bảo. Đây có<br /> thể là một trong những nguyên nhân ảnh hưởng<br /> đến chất lượng dược liệu, nhất là mức độ nhiễm<br /> nấm mốc.<br /> <br /> Mức độ nhiễm nấm mốc, nấm men của các<br /> dược liệu<br /> Bảng 1. Tổng số nấm mốc-nấm men có trên các mẫu<br /> dược liệu<br /> Dược liệu<br /> Câu kỷ tử<br /> Diệp hạ châu<br /> Hạt sen<br /> Táo tàu<br /> Thảo quả<br /> Trần bì<br /> Ý dĩ<br /> Tổng cộng<br /> <br /> Số mẫu nhiễm TS.VN/1 g DL (cfu/g)<br /> 2<br /> 3<br /> 5<br /> 5<br /> ≤ 5.10<br /> 10 – 10<br /> > 10<br /> 15<br /> 1<br /> 11<br /> 7<br /> 9<br /> 4<br /> 8<br /> 55 (39%)<br /> <br /> 0<br /> 10<br /> 21<br /> 5<br /> 6<br /> 11<br /> 26<br /> 79 (56%)<br /> <br /> 0<br /> 4<br /> 0<br /> 3<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> 7 (5%)<br /> <br /> n<br /> 15<br /> 15<br /> 32<br /> 15<br /> 15<br /> 15<br /> 34<br /> 141<br /> <br /> Kết quả ở bảng 1 cho thấy trên 60% mẫu<br /> dược liệu khảo sát có mức độ nhiễm vượt quá<br /> 500 CFU/g (giới hạn cho phép của các thuốc có<br /> nguồn gốc dược liệu theo Dược điển Việt Nam<br /> IV)(1). Các dược liệu có tỉ lệ nhiễm cao gồm Diệp<br /> hạ châu ( 93,3%), Hạt sen (65,6%), Táo tàu<br /> (53,3%), Trần bì (73,3%) và Ý dĩ (76,5%).<br /> <br /> Chuyên Đề Ký Sinh Trùng<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 16 * Phụ bản của Số 1 * 2012<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Bảng 2. Phân bố các chi nấm trên các dược liệu<br /> Dược liệu<br /> Câu kỷ tử<br /> Diệp hạ châu<br /> Hạt sen<br /> Táo tàu<br /> Thảo quả<br /> Trần bì<br /> Ý dĩ<br /> Tổng cộng<br /> <br /> Aspergillus<br /> <br /> Số lượng dược liệu bị nhiễm<br /> Penicillium<br /> Mucor/Rhizopus<br /> Paecilomyces<br /> <br /> Nấm men<br /> <br /> 6 (40%)<br /> 15 (100%)<br /> 30 (93,8%)<br /> 2 (13,3%)<br /> 10 (66,7%)<br /> 12 (80%)<br /> 32 (94,1%)<br /> 117 (83,0%)<br /> <br /> 0<br /> 6 (40%)<br /> 13 (40,6%)<br /> 1 (6,7%)<br /> 0<br /> 6 (40%)<br /> 18 (52,9%)<br /> 44 (31,2%)<br /> <br /> 3 (20%)<br /> 0<br /> 3 (9,4%)<br /> 7 (46,7%)<br /> 2 (13,3%)<br /> 0<br /> 4 (11,7%)<br /> 19 (13,5%)<br /> <br /> Các dược liệu khảo sát nhiễm chi Aspergillus với<br /> tỉ lệ cao nhất, kế đến là Mucor/Rhizopus và<br /> Penicillium. Các dược liệu có tỉ lệ nhiễm<br /> Aspergillus cao gồm Diệp hạ châu (100%), kế đến<br /> là ý dĩ, Hạt sen, trần bì,…Kết quả này phù hợp<br /> với các khảo sát trên các mẫu dược liệu ngoài<br /> nước(3,5,7): Dược liệu thường nhiễm Aspergillus và<br /> Penicillum, các nấm mốc trên không những phân<br /> hủy dược liệu mà còn có thể sản sinh các độc tố<br /> như: aflatoxin, citrinin, ochratoxin.....<br /> Trong 117 mẫu nhiễm Aspergillus spp.,<br /> Aspergillus niger xuất hiện với tỉ lệ cao nhất<br /> (56%), A. flavus chiếm 32%, A. flavus AF+ chiếm<br /> 17%, A. glaucus chiếm (10,64%). A. flavus nhất là<br /> A. falvus AF+ nhiễm với tỉ lệ cao trong Hạt sen<br /> (34,4%) và Ý dĩ (20,6%) trong khi hai dược liệu<br /> này được dùng khá phỗ biến trong các chế<br /> phẩm bổ cho trẻ em và thực phẩm.<br /> Từ kết quả ở bảng 1, 2 và kết quả định danh<br /> Aspergillus, chúng tôi chọn các dược liệu có mức<br /> độ nhiễm nấm cao để khảo sát có hay không có<br /> sự hiện diện của aflatoxin B1 trên các dược liệu<br /> này.<br /> Bảng 3. Hàm lượng aflatoxin B1 trong các mẫu dược<br /> liệu<br /> Dược liệu<br /> Diệp hạ châu<br /> Sen<br /> Trần bì<br /> ý dĩ<br /> Tổng cộng<br /> <br /> Số lượng dược liệu nhiễm AFB1<br /> ≤ 5 ppb<br /> >5–10 ppb<br /> > 10 ppb<br /> 9<br /> 7<br /> 0<br /> 8<br /> 24<br /> (43,64%)<br /> <br /> 4<br /> 4<br /> 13<br /> 4<br /> 25<br /> (45,45%)<br /> <br /> AFB1: aflatoxin B1<br /> <br /> Chuyên Đề Ký Sinh Trùng<br /> <br /> 2<br /> 1<br /> 2<br /> 1<br /> 6<br /> (10,91%)<br /> <br /> 4 (26,7%)<br /> 5 (33,3%)<br /> 21 (65,6%)<br /> 2 (13,3%)<br /> 6 (40%)<br /> 3 (20%)<br /> 17 (50%)<br /> 58 (41,1%)<br /> <br /> 1 (6,7%)<br /> 0<br /> 6 (18,8%)<br /> 1 (6,7%)<br /> 1 (6,7%)<br /> 1 (6,7%)<br /> 4 (11,7%)<br /> 14 (9,9%)<br /> <br /> Giới hạn aflatoxin B1 trong thực phẩm (Bộ Y<br /> tế Việt Nam) và trong dược liệu (WHO)(10) phải<br /> không được quá 5 ppb. Kết quả ở bảng 3 cho<br /> thấy trên 50% mẫu nhiễm aflatoxin B1 vượt quá<br /> giới hạn cho phép.<br /> <br /> BÀN LUẬN VÀ KẾT LUẬN<br /> Thuốc từ cây cỏ được người dân Việt Nam<br /> sử dụng từ đời này sang đời khác, là một nguồn<br /> không thể thiếu trong phòng và trị bệnh. Các kết<br /> quả nhận được từ khảo sát này tuy chỉ trên cở<br /> mẫu nhỏ, chủng loại dược liệu giới hạn, địa<br /> điểm lấy mẫu hẹp nhưng cũng cho thấy chất<br /> lượng dược liệu đang cung cấp cho người tiêu<br /> dùng không đảm bảo về tiêu chuẩn vi sinh.<br /> Do dược liệu là môi trường tốt cung cấp đầy<br /> đủ nguồn dinh dưỡng cho vi nấm phát triển,<br /> cộng với ở khí hậu nóng ẩm của Việt Nam nên<br /> không thể yêu cầu dược liệu hoàn toàn vô<br /> trùng. Tuy nhiên, để có nguồn dược liệu tốt,<br /> đảm bảo an toàn, hiệu quả, tránh tác động ngoài<br /> ý cho người dùng, cần có sự quan tâm và sự<br /> kiểm soát toàn diện từ khâu trồng trọt, thu hái,<br /> chế biến, chuyên chở, bảo quản,… Vì vậy, cần có<br /> nhiều nghiên cứu hơn để có thể đề nghị các tiêu<br /> chí hợp lý về mức độ nhiễm, giới hạn chủng loài<br /> vi nấm nhiễm và giới hạn độc tố nấm trên dược<br /> liệu.<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1.<br /> 2.<br /> <br /> 3.<br /> <br /> Bộ Y tế (2010). Dược Điển Việt Nam IV<br /> Fente CA, Jaimez OJ, Vázquez BI, Franco CM and Cepeda A<br /> (2001). New additive for culture media for rapid identification of<br /> aflatoxin-producing Aspergillus strains. Applied and<br /> enviromental microbiology, 67(10): 4858-4862<br /> Hitokoto H et al (1978). Fugal contamination and mycotoxin<br /> detection of powdered herbal drugs. Applied and Enviromental<br /> <br /> 95<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> 4.<br /> <br /> 5.<br /> <br /> 6.<br /> <br /> 96<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 16 * Phụ bản của Số 1 * 2012<br /> <br /> Microbiology, (Aug. 1978), 252-256.<br /> Kennenth BR, Dorothy, Fennel I (1965). Aspergillus flavus. In:<br /> Rapper KB. The genus Aspergillus, pp. 357-404. The William &<br /> Wilkin Company<br /> Lin MT and Dianese JC (1976). A coconut-agar medium for<br /> rapid detection of aflatoxin production of Aspergillus spp.<br /> Phytopathology, 66: 1466-1469<br /> McDonald I et al (2010). Microbial load of some medicinal plants<br /> sold in some local market in Abeokuta, Nigeria. Tropical Journal<br /> of pharmaceutical Research, 9(3): 251-256<br /> <br /> 7.<br /> <br /> 8.<br /> 9.<br /> 10.<br /> <br /> Nagy HA, Yousseef YA et al (1998). Contamination of some<br /> comon medicinal plant samples and spices by fungi and their<br /> mycotoxin. Bot. Bull. Acad. Sin. 39: 279-285<br /> Pitt, John I, Ailsa D, Hocking (2009). Fungi and food spoilage.<br /> Springer science + Business Media, www.springer.com, 275-323<br /> Trần Linh Thước (2006). Phương pháp phân tích vi sinh vật<br /> trong nước, thực phẩm và mỹ phẩm. Nxb Giáo Dục<br /> WHO (2007). WHO guidlines for assessing quality of herbal<br /> medicines with reference to contaminants and residues<br /> <br /> Chuyên Đề Ký Sinh Trùng<br /> <br />