Luận án phó Tiến sĩ Khoa học ngữ văn: Vấn đề dịch thơ Đường ở Việt Nam

ĐẠI HỌC SƢ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH<br /> NGUYỄN TUYẾT HẠNH<br /> <br /> VẤN ĐỀ DỊCH THƠ ĐƢỜNG Ở VIỆT NAM<br /> Chuyên ngành<br /> VĂN HỌC VIỆT NAM<br /> <br /> Mã số: 50433<br /> LUẬN ÁN PHÓ TIẾN SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN<br /> <br /> Ngƣời hƣớng dẫn khoa học:<br /> MAI QUỐC LIÊN<br /> Phó tiến sĩ<br /> <br /> Thành phố Hồ Chí Minh 1996<br /> <br /> DẪN NHẬP<br /> I. Lý do chọn đề tài<br /> Đƣờng là thời đại hoàng kim của thi ca Trung Quốc mà khuynh hƣớng sáng tác đa<br /> dạng, nghệ thuật độc đáo. Ảnh hƣởng của thơ Đƣờng đối với Việt Nam rất quan trọng, ở<br /> nƣớc ta, Đƣờng thi là khuôn mẫu tƣ tƣởng, dụng ngữ cho các thi sĩ thời xƣa. Ông cha ta đã<br /> ứng dụng thể Đƣờng luật trong việc làm thơ, đƣa thơ vào trong các kỳ thi tuyển chọn nhân<br /> tài, biến thơ Đƣờng thành thể thơ quen thuộc để diễn tả tình cảm, tƣ tƣởng Việt Nam. Ngƣời<br /> Việt Nam thích dịch thơ Đƣờng hơn bất cứ thứ thơ nào của Trung Quốc và hơn bất cứ thứ<br /> thơ của nƣớc nào khác. Hiện tƣợng dịch thơ Đƣờng đã diễn ra từ khi chữ Nôm đƣợc sử dụng<br /> rộng rãi và còn kéo dài đến tận ngày nay. Trong con ngƣời có một khuynh hƣớng bắt nguồn<br /> từ bản năng tự vệ, khiến cho ngƣời ta vẫn luôn luôn trong khi bƣớc tới, có tâm trạng luyến<br /> tiếc quá khứ, nhƣ một ngƣời luôn luôn tiếc tuổi thơ của mình. Trong sự rung cảm của mỗi<br /> con ngƣời, bao giờ cũng có một phần rung cảm về quá khứ và thơ Đƣờng đã đáp ứng đƣợc<br /> cái phần rung cảm đó của nhân loại vì không đâu và không có nền thi ca nào lại nói nhiều<br /> đến quá khứ nhƣ thơ Đƣờng bằng nghệ thuật độc đáo, ngôn ngữ hàm súc, cô đọng nhất.<br /> Không chỉ Đông phƣơng mà cả Tây phƣơng cũng rất yêu chuộng thơ Đƣờng. Đối với<br /> Việt Nam, nghiên cứu thơ Đƣờng là đi đến với nền thi ca của nhân loại và đồng thời cũng là<br /> đi về với nền thi ca dân tộc.<br /> Ngày nay, chúng ta, những ngƣời bị cắt lìa khỏi nền Hán học cũ muốn tiếp cận với<br /> nền thi ca vĩ đại, rực rỡ ấy đành phải thông qua bản dịch. Nhƣ thế thì việc nhận diện ra bản<br /> dịch nào còn giữ đƣợc nhiều sắc thái Đƣờng thi nhất là hết sức cần thiết. Cùng với việc Việt<br /> Nam có một lịch sử dịch thơ Đƣờng lâu dài và những ảnh hƣởng đáng ngạc nhiên nhƣ thế thì<br /> việc hệ thống lại các dữ kiện để đƣa ra một cái nhìn tổng quát lịch sử của nền dịch thuật nầy<br /> cùng với lý do tồn tại và phát triển của nó sẽ rất hữu ích cho công việc giảng dạy và nghiên<br /> cứu thơ Đƣờng ở Việt Nam và cho cả thơ Việt nữa. Vì nhƣ Trần Thanh Đạm trong "Lời<br /> <br /> 1<br /> <br /> bạt thơ Đƣờng Tản Đà" có nhận xét là trên thế giới có lẽ hiếm có quan hệ văn chƣơng nào<br /> đặc biệt thiết thân nhƣ quan hệ giữa thơ Đƣờng và thơ Việt .<br /> Đó là những lý do khiến chúng tôi chọn đề tài VẤN ĐỀ DỊCH THƠ ĐƢỜNG Ở<br /> VIỆT NAM<br /> <br /> II. Lịch sử vấn đề<br /> Chƣa có công trình nào nghiên cứu tập trung về vấn đề dịch thơ Đƣờng ở Việt Nam.<br /> Rải rác đây đó trong một số tạp chí mới xuất hiện đôi bài ngắn.<br /> Tuy không trực diện bàn về việc dịch thơ Đƣờng, nhƣng quyển "Dịch từ Hán sang<br /> Việt, một khoa học, một nghệ thuật" của nhiều tác giả (Nhà xuất bản Khoa học Xã hội Hà<br /> Nội - 1982) là quyển sách tập trung nhất về dịch từ Hán sang Việt, tập hợp những ý kiến,<br /> kinh nghiệm của các nhà Hán học lão thành, các dịch giả, các nhà nghiên cứu.<br /> 1. Về lịch sử dịch thơ Đường<br /> - Nguyễn Quảng Tuân, trong Tạp chí Hán Nôm số 1-1995, phát hiện: "Những bài<br /> dịch thơ Đường đầu tiên trong văn học Việt Nam" trong Hồng Đức Quốc Âm thi tập. Đây là<br /> một tài liệu quý cho việc tìm hiểu lịch sử dịch thơ Đƣờng trong buổi đầu còn sót lại.<br /> - Trần Nghĩa ''Những vấn đề đặt ra trong việc dịch từ Hán sang Việt hôm nay" và<br /> Mai Quốc Liên "Mấy vấn đề về lịch sử và lý thuyết dịch cho việc dịch Hán Việt" trong "Dịch<br /> từ Hán sang Việt, một khoa học, một nghệ thuật" đề cập tới quá trình dịch thuật lâu dài của<br /> Việt Nam và kết quả đã đạt đƣợc.<br /> Các tài liệu đƣợc công bố về vấn đề này rất mỏng và rời rạc, chúng tôi thu thập thêm<br /> rất nhiều, hệ thống lại để có một cái nhìn thoáng về lịch sử dịch thơ Đƣờng từ buổi đầu đến<br /> thế kỷ 20<br /> 2. Về thể loại chuyển dịch<br /> Hầu hết các bài viết trong "Dịch từ Hán sang Việt, một khoa học, một nghệ thuật" có<br /> đề cập đến vấn đề này, đều cho rằng nên dịch theo nguyên thể<br /> <br /> 2<br /> <br /> nhƣng nếu không thể đƣợc thì nên dịch theo thể loại phù hợp nhất với nguyên tác.<br /> Bàng Bá Lân trong "Thế nào là một bản dịch hay" trên Văn hóa nguyệt san số 191970, Nguyễn Hiến Lê trong "Phép dịch thơ" trên Bách khoa số 8-1957, xem ra có phần<br /> nghiêm khắc hơn trong khi bảo vệ việc dịch theo nguyên thể.<br /> Chúng tôi rất đồng ý với việc dịch thơ Đƣờng theo nguyên thể nhƣng lại quan tâm<br /> hơn đến việc dịch thơ Đƣờng theo thể loại sở trƣờng của dịch giả với những tuân thủ nhất<br /> định. Bản dịch hay là tự nhiên, không để lộ công phu. Trái với sở trƣờng thì tất phải cố gắng<br /> thì làm sao khỏi để lộ công phu?<br /> 3. Về phần ngữ nghĩa<br /> Bài "Đọc Đường thi của Ngô Tất Tố" của Từ Châu trên Tri tân số 103.1943 nêu lên<br /> những nhầm lẫn của tác giả Ngô Tất Tố. Nguyễn Hiến Lê nêu lên những nhầm lẫn của Trần<br /> Trọng Kim trong "Bàn về vấn đề dịch sách cổ của ta" Bách khoa số 36 1.7.1958. Nguyễn<br /> Quảng Tuân nói về sự lơ đễnh của Tản Đà trong "Từ hiểu sai, hiểu chưa hết đến lơ đễnh dịch<br /> sai" trong Tạp chí Hán Nôm 1985 trang 74. Ngô Linh Ngọc trong "Đôi điều tâm đắc về việc<br /> dịch thơ chữ Hán". (Dịch từ Hán sang Việt một khoa học, một nghệ thuật) cũng nêu lên sự<br /> nhầm lẫn của Trần Trọng Kim khi dịch "Khiển hoài" của Đỗ Mục.<br /> Luận án tập hợp và đƣa ra thêm những sai lầm khác. Dĩ nhiên với dung lƣợng hạn<br /> chế, luận án không thể nêu hết những, nhầm lẫn trong khi dịch thơ Đƣờng của các dịch giả.<br /> Một số nhầm lẫn của các dịch giả tinh thông Hán học đƣợc nêu là một cảnh báo cho những ai<br /> chủ quan đối với sự giản dị của thơ Đƣờng.<br /> 4. Về nghệ thuật dịch thơ Đường<br /> Nói về nghệ thuật dịch, ngƣời ta luôn luôn đƣa ra những tiêu chuẩn: tín, đạt, nhã (Hội<br /> nghị dịch thuật do Hội nhà văn 1957) hay cuộc tranh luận dịch tác phẩm văn học trên Tạp chí<br /> Văn học 1960 hay theo Cao Xuân Hạo thì tiêu chuẩn<br /> <br /> 3<br /> <br />