Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Các nhân tố ảnh hưởng đến tính độc lập của kiểm toán viên hướng đến chất lượng kiểm toán của kiểm toán nhà nước Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:239

Thêm vào BST

Báo xấu

4
lượt xem 1
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Kinh tế "Các nhân tố ảnh hưởng đến tính độc lập của kiểm toán viên hướng đến chất lượng kiểm toán của kiểm toán nhà nước Việt Nam" trình bày các nội dung chính sau: Xác định các nhân tố và mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến TĐL của KTVNN Việt Nam; Xác định và đo lường mức độ tác động gián tiếp của các nhân tố ảnh hưởng đến TĐL của KTVNN, đến CLKT thông qua vai trò trung gian của TĐL của KTVNN Việt Nam; Xác định mức độ ảnh hưởng của TĐL của KTVNN đến CLKT cuộc kiểm toán tại KTNN Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Các nhân tố ảnh hưởng đến tính độc lập của kiểm toán viên hướng đến chất lượng kiểm toán của kiểm toán nhà nước Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH ĐOÀN ANH VŨ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN TÍNH ĐỘC LẬP CỦA KIỂM TOÁN VIÊN HƯỚNG ĐẾN CHẤT LƯỢNG KIỂM TOÁN CỦA KIỂM TOÁN NHÀ NƯỚC VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH – NĂM 2023
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH ------------------------- ĐOÀN ANH VŨ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN TÍNH ĐỘC LẬP CỦA KIỂM TOÁN VIÊN HƯỚNG ĐẾN CHẤT LƯỢNG KIỂM TOÁN CỦA KIỂM TOÁN NHÀ NƯỚC VIỆT NAM Chuyên ngành: Kế toán Mã số: 9340301 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN XUÂN HƯNG TP. HỒ CHÍ MINH – NĂM 2023
i LỜI CAM ĐOAN Luận án “Các nhân tố ảnh hưởng đến tính độc lập của kiểm toán viên hướng đến chất lượng kiểm toán của Kiểm toán nhà nước Việt Nam” là nghiên cứu độc lập của tôi, thực hiện với sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS. Nguyễn Xuân Hưng. Trong quá trình thực hiện tôi có tham khảo các tài liệu cùng chủ đề ở nước ngoài và ở Việt Nam, tôi đã trích dẫn đúng và đủ những nội dung được kế thừa trong luận án. Kết quả nghiên cứu của luận án là trung thực, nội dung toàn văn luận án chưa được công bố trên bất kỳ tài liệu học thuật nào. Tôi xin cam đoan các thông tin trên là hoàn toàn xác thực. TP. Hồ Chí Minh, ngày…tháng …. năm 2023 Nghiên cứu sinh Đoàn Anh Vũ
ii LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi vô cùng cảm ơn quý Thầy/Cô của Trường Đại học Kinh tế TP. Hồ Chí Minh về nhiệt huyết trong quá trình truyền đạt kiến thức, kinh nghiệm, tạo nền tảng vững chắc để tôi có thể thực hiện các bước của quá trình nghiên cứu. Tiếp theo, tôi xin gửi lời tri ân sâu sắc đến PGS.TS. Nguyễn Xuân Hưng hướng dẫn, Cô đã tận tâm, nhọc công dìu dắt tôi trong suốt giai đoạn thực hiện luận án, từ sự chỉ dẫn chi tiết để khắc phục khiếm khuyết đến những lời động viên quý giá giúp tôi vượt qua những trở ngại trong từng bước nghiên cứu. Tôi không quên cảm ơn Viện Đào tạo Sau đại học, Ban chủ nhiệm Khoa Kế toán, Bộ phận Thư ký Khoa Kế toán đã kịp thời cung cấp các hướng dẫn cần thiết và tạo điều kiện thuận lợi về việc hoàn tất các thủ tục hành chính trong quá trình học tập tại Trường. Bên cạnh đó, tôi muốn gửi lời cảm ơn đến Quý chuyên gia, bạn bè, Anh/chị đã giúp đỡ tôi trong các giai đoạn khảo sát. Để hoàn thành luận án, bên cạnh sự cố gắng của bản thân tôi còn được hỗ trợ rất lớn từ Kiểm toán nhà nước khu vực XIII, nơi tôi đang công tác. Ngoài ra, sự ủng hộ của gia đình và bạn bè cũng tiếp thêm động lực rất lớn cho tôi. Tôi chân thành cảm ơn tất cả! TP. Hồ Chí Minh, ngày…tháng…năm 2023 Nghiên cứu sinh Đoàn Anh Vũ
iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................ iii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ...............................................................................ix DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................................ x DANH MỤC CÁC HÌNH ........................................................................................xi TÓM TẮT ............................................................................................................... xii ABSTRACT ........................................................................................................... xiii PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ...................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu............................................................................................ 5 3. Câu hỏi nghiên cứu ............................................................................................. 5 4. Đối tượng nghiên cứu, khảo sát .......................................................................... 5 5. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................................5 6. Phương pháp nghiên cứu..................................................................................... 6 7. Ý nghĩa của đề tài ................................................................................................7 7.1. Đóng góp về mặt lý luận ..............................................................................7 7.2. Đóng góp về mặt thực tiễn ...........................................................................7 8. Kết cấu của đề tài ................................................................................................8 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU ....................................................... 10 1.1. Tổng quan các nghiên cứu nước ngoài .......................................................... 10 1.1.1. Nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến TĐL của KTV ....................10 1.1.1.1. Nghiên cứu về nhân tố quyền lực chính trị ảnh hưởng đến TĐL của KTV...................................................................................................................13 1.1.1.2. Nghiên cứu nhân tố nhiệm kỳ của KTV ảnh hưởng đến TĐL của KTV ........................................................................................................................... 17 1.1.1.3. Nghiên cứu về nhân tố mối quan hệ của KTV với ĐVKT ảnh hưởng đến TĐL của KTV ............................................................................................19 1.1.2. Nghiên cứu về CLKT trong KVC ...........................................................22
iv 1.1.2.1. Nghiên cứu về CLKT của SAI ............................................................. 23 1.1.2.2. Nghiên cứu về CLKT theo loại hình kiểm toán ................................... 26 1.1.3. Nghiên cứu về nhân tố TĐL của KTV ảnh hưởng đến CLKT ............... 29 1.1.4. Nghiên cứu về vai trò trung gian của TĐL của KTV ............................. 32 1.2. Tổng quan các nghiên cứu trong nước ...........................................................34 1.2.1. Nghiên cứu về TĐL của KTV ................................................................. 34 1.2.2. Nghiên cứu về CLKT .............................................................................. 35 1.3. Nhận xét tổng quan nghiên cứu .....................................................................36 1.4. Xác định khoảng trống nghiên cứu ................................................................37 Tóm tắt chương 1 ..................................................................................................39 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT ...................................................................... 40 2.1. Các khái niệm nghiên cứu .............................................................................. 40 2.1.1. Tính độc lập của KTV ............................................................................. 40 2.1.2. Quyền lực chính trị..................................................................................41 2.1.3. Nhiệm kỳ của KTV ................................................................................. 42 2.1.4. Mối quan hệ của KTV với ĐVKT ..........................................................43 2.1.5. Chất lượng kiểm toán ..............................................................................44 2.1.6. Năng lực của KTV ..................................................................................46 2.2. Tổng quan về kiểm toán trong KVC ..............................................................47 2.2.1. Tổng quan về kiểm toán công trên thế giới.............................................47 2.2.2. Tổng quan về KTNN Việt Nam ..............................................................49 2.3. Lý thuyết nền..................................................................................................54 2.3.1. Lý thuyết đại diện (agency theory) .........................................................54 2.3.2. Lý thuyết quyền lực (theory of hegemony) ............................................ 55 2.3.3. Lý thuyết bản sắc xã hội (social identity theory) ....................................58 2.3.4. Lý thuyết sự thoải mái (theory of comfort).............................................59 2.3.5. Lý thuyết quy kết (attribution theory) .....................................................61 Tóm tắt chương 2 ..................................................................................................63 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................................. 64
v 3.1. Giả thuyết nghiên cứu và mô hình nghiên cứu đề xuất .................................64 3.1.1. Giả thuyết nghiên cứu ............................................................................. 64 3.1.1.1. Quyền lực chính trị và TĐL của KTV .................................................64 3.1.1.2. Mối quan hệ của KTV với ĐVKT và TĐL của KTV ..........................65 3.1.1.3. Nhiệm kỳ của KTV và TĐL của KTV ................................................. 66 3.1.1.4. TĐL của KTV và CLKT ...................................................................... 66 3.1.1.5. Vai trò trung gian của TĐL của KTV .................................................. 67 3.1.2. Mô hình nghiên cứu đề xuất....................................................................69 3.2. Thang đo các khái niệm nghiên cứu ..............................................................70 3.2.1. Thang đo quyền lực chính trị .................................................................. 70 3.2.2. Thang đo nhiệm kỳ KTV ........................................................................ 71 3.2.3. Thang đo mối quan hệ của KTV với ĐVKT...........................................72 3.2.4. Thang đo TĐL của KTV .........................................................................73 3.2.5. Thang đo CLKT của cuộc kiểm toán ......................................................73 3.2.6. Thang đo năng lực của KTV ................................................................... 75 3.3. Quy trình nghiên cứu tổng quát .....................................................................75 3.4. Thiết kế nghiên cứu ........................................................................................78 3.4.1. Nghiên cứu định tính ............................................................................... 78 3.4.1.1. Công cụ thu thập dữ liệu ......................................................................78 3.4.1.2. Mẫu và cỡ mẫu .....................................................................................80 3.4.1.3. Phương pháp thu thập dữ liệu ..............................................................81 3.4.1.4. Nội dung phỏng vấn .............................................................................82 3.4.1.5. Kỹ thuật phân tích dữ liệu ....................................................................82 3.4.2. Nghiên cứu sơ bộ định lượng sơ bộ ........................................................ 83 3.4.2.1. Mẫu và cỡ mẫu .....................................................................................83 3.4.2.2. Công cụ và phương pháp thu thập dữ liệu ...........................................84 3.4.2.3. Kỹ thuật phân tích dữ liệu ....................................................................84 3.4.3. Nghiên cứu chính thức định lượng .........................................................85 3.4.3.1. Mẫu và cỡ mẫu .....................................................................................85
vi 3.4.3.2. Công cụ và phương pháp thu thập dữ liệu ...........................................86 3.4.3.3. Kỹ thuật phân tích dữ liệu ....................................................................86 Tóm tắt chương 3 ..................................................................................................92 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN .................................93 4.1. Kết quả nghiên cứu định tính ......................................................................... 93 4.1.1. Thông tin mẫu .........................................................................................93 4.1.2. Đánh giá sự phù hợp của thang đo ..........................................................93 4.1.3. Đánh giá sự phù hợp của các mối quan hệ trong mô hình nghiên cứu ...96 4.1.4. Bàn luận về kết quả nghiên cứu định tính ............................................... 99 4.1.5. Mô hình nghiên cứu điều chỉnh ............................................................101 4.2. Kết quả nghiên cứu sơ bộ định lượng ..........................................................102 4.2.1. Thông tin mẫu .......................................................................................102 4.2.2. Đánh giá sơ bộ độ tin cậy của thang đo ................................................103 4.2.2.1. Đánh giá độ tin cậy của thang đo các biến độc lập ............................103 4.2.2.2. Đánh giá sơ bộ độ tin cậy của thang đo TĐL của KTV.....................105 4.2.2.3. Đánh giá sơ bộ độ tin cậy của thang đo năng lực của KTV ..............105 4.2.2.4. Đánh giá sơ bộ độ tin cậy của thang đo CLKT ..................................106 4.2.3. Phân tích nhân tố khám phá thang đo các biến .....................................107 4.2.3.1. Kết quả phân tích EFA thang đo các biến độc lập .............................107 4.2.3.2. Kết quả phân tích EFA thang đo TĐL của KTV ...............................108 4.2.3.3. Kết quả phân tích EFA thang đo năng lực của KTV .........................109 4.2.3.4. Kết quả phân tích EFA thang đo CLKT ............................................109 4.3. Kết quả nghiên cứu chính thức định lượng ..................................................110 4.3.1. Thông tin mẫu .......................................................................................110 4.3.2. Kết quả kiểm định mô hình đo lường ...................................................114 4.3.3. Kết quả kiểm định mô hình cấu trúc .....................................................119 4.3.4. Khắc phục sai lệch đo lường do phương pháp ......................................124 .............................................................................................................................125 4.4. Bàn luận kết quả nghiên cứu định lượng .....................................................125
vii 4.4.1. Thang đo và mối quan hệ trong mô hình nghiên cứu ...........................125 4.4.2. Về kết quả kiểm định các giả thuyết .....................................................126 Tóm tắt chương 4 ................................................................................................131 CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý ...............................................................132 5.1. Kết luận ........................................................................................................132 5.2. Hàm ý ...........................................................................................................134 5.2.1. Về mặt lý thuyết ....................................................................................134 5.2.2. Về mặt quản trị ......................................................................................136 5.3. Hạn chế của đề tài và hướng nghiên cứu tiếp theo ......................................138 Tóm tắt chương 5 ................................................................................................140 KẾT LUẬN ............................................................................................................141 DANH MỤC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ ............................1 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 2 Phụ lục 1. Tổng quan nghiên cứu nước ngoài về các nhân tố tác động đến CLKT..19 Phụ lục 2. Tổng quan nghiên cứu nước ngoài về nhân tố quyền lực chính trị tác động đến tính độc lập của KTV ................................................................................26 Phụ lục 3. Tổng quan nghiên cứu nước ngoài về nhân tố nhiệm kỳ kiểm toán của KTV tác động đến tính độc lập của KTV ................................................................. 32 Phụ lục 4. Tổng quan nghiên cứu nước ngoài về nhân tố mối quan hệ của KTV với ĐVKT tác động đến tính độc lập của KTV .............................................................. 36 Phụ lục 5. Phiếu trao đổi với chuyên gia ..................................................................41 Phụ lục 6. Thông tin cơ bản về chuyên gia thảo luận ...............................................47 Phụ lục 7. Tổng hợp dữ liệu thảo luận với các chuyên gia .......................................48 Phụ lục 8. Tổng hợp ý kiến chuyên gia về điều chỉnh thang đo ............................... 53 Phụ lục 9. Thang đo chính thức của các biến trong mô hình nghiên cứu .................57 Phụ lục 10. Phiếu khảo sát sơ bộ...............................................................................59 Phụ lục 11. Danh sách đơn vị khảo sát sơ bộ ............................................................63 Phụ lục 12. Phiếu khảo sát chính thức ...................................................................... 64 Phụ lục 13. Danh sách đơn vị khảo sát chính thức ................................................... 68 Phụ lục 14. Thống kê mô tả dữ liệu sơ bộ.................................................................69
viii Phụ lục 15. Chi tiết kết quả phân tích Cronbach’s Alpha các biến nghiên cứu ........71 Phụ lục 16. Chi tiết kết quả phân tích EFA thang đo các biến nghiên cứu............... 74 Phụ lục 17. Thống kê mô tả dữ liệu khảo sát chính thức ..........................................79 Phụ lục 18. Sơ đồ kiểm định mô hình đo lường trong PLS-SEM............................. 82 Phụ lục 19. Kết quả phân tích nhân tố đơn Harman .................................................83
ix DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Từ viết tắt Từ viết đầy đủ BCTC Báo cáo tài chính BCKT Báo cáo kiểm toán CLKT Chất lượng kiểm toán ĐVKT Đơn vị được kiểm toán KTV Kiểm toán viên KTVNN Kiểm toán viên nhà nước KTNN Kiểm toán nhà nước KVC Khu vực công NC Nghiên cứu NKKTV Nhiệm kỳ kiểm toán viên TĐL Tính độc lập INTOSAI The International Organization of Supreme Audit Institutions Tổ chức Quốc tế các Cơ quan Kiểm toán Tối cao ISSAI The International Standards of Supreme Audit Institutios Chuẩn mực quốc tế của các Cơ quan Kiểm toán Tối cao SAI Supreme Audit Institution Tổ chức kiểm toán tối cao SAI PMF Performance Measurement Framework of Supreme Audit Institution Khung đo lường thành quả hoạt động của Tổ chức kiểm toán tối cao
x DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 4.1: Thông tin chung về mẫu khảo sát sơ bộ ................................................. 103 Bảng 4.2: Kết quả đánh giá độ tin cậy của thang đo các biến độc lập .................... 104 Bảng 4.3: Kết quả đánh giá độ tin cậy của thang đo TĐL của KTV ...................... 105 Bảng 4.4: Kết quả đánh giá độ tin cậy của thang đo năng lực của KTV ................ 105 Bảng 4.5: Kết quả đánh giá độ tin cậy của thang đo CLKT ................................... 106 Bảng 4.6: Kết quả phân tích EFA thang đo các biến độc lập ................................. 107 Bảng 4.7: Kết quả phân tích EFA thang đo TĐL của KTV .................................... 108 Bảng 4.8: Kết quả phân tích EFA thang đo năng lực của KTV .............................. 109 Bảng 4.9: Kết quả phân tích EFA thang đo CLKT ................................................. 110 Bảng 4.10: Thông tin chung về mẫu khảo sát chính thức ....................................... 111 Bảng 4.11: Thống kê mô tả các biến trong mô hình ............................................... 113 Bảng 4.12: Hệ số Cronbach’s Alpha, AVE và độ tin cậy tổng hợp của thang đo .. 114 Bảng 4.13: Trọng số tải ngoài và AVE của thang đo chính thức ........................... 114 Bảng 4.14: Hệ số tải chéo của thang đo chính thức ................................................ 116 Bảng 4.15: Hệ số Fornell-Larcker của thang đo chính thức ................................... 117 Bảng 4.16: Chỉ số HTMT của thang đo chính thức ................................................ 117 Bảng 4.17: Hệ số Cronbach’s Alpha, AVE và độ tin cậy tổng hợp của thang đo quyền lực chính trị................................................................................................... 118 Bảng 4.18: Trọng số tải ngoài của thang đo quyền lực chính trị ............................ 118 Bảng 4.19: Giá trị VIF ............................................................................................ 119 Bảng 4.20: Kết quả kiểm định giả thuyết về các ảnh hưởng trực tiếp .................... 120 Bảng 4.21: Kết quả kiểm định bổ sung về các ảnh hưởng gián tiếp ....................... 122 Bảng 4.22: Kết quả kiểm định tác động của biến điều tiết năng lực KTV ............. 122 Bảng 4.23: Ảnh hưởng của qui mô f2...................................................................... 123 Bảng 4.24: Ảnh hưởng của qui mô q2 ..................................................................... 124
xi DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1: Tỷ lệ các cuộc, đầu mối kiểm toán giai đoạn 2017-2021 ......................... 53 Hình 2.2: Kết quả xử lý tài chính các năm từ 2017-2021 ......................................... 53 Hình 3.1: Mô hình nghiên cứu tác giả đề xuất ......................................................... 70 Hình 3.2: Quy trình nghiên cứu ................................................................................ 78 Hình 4.1: Mô hình nghiên cứu chính thức .............................................................. 101 Hình 4.2: Kết quả mô hình nghiên cứu chính thức ................................................. 125
xii TÓM TẮT Tiêu đề: Các nhân tố ảnh hưởng đến tính độc lập của kiểm toán viên hướng đến chất lượng kiểm toán của Kiểm toán nhà nước Việt Nam. Tóm tắt: Nghiên cứu về kiểm toán công trên thế giới còn khá khiêm tốn, đặc biệt tại các nước đang phát triển. Trên nền tảng Khung khái niệm về tính độc lập của ISB (2000) và tổng quan các tài liệu các nghiên cứu trước, nghiên cứu này tổng hợp các nhân tố ảnh hưởng đến tính độc lập của kiểm toán viên trong khu vực công. Đồng thời, luận án cũng xem xét tác động của tính độc lập kiểm toán viên đến chất lượng cuộc kiểm toán. Luận án sử dụng phần mềm SPSS 22 và SmartPLS 4.0.8.5 với 225 mẫu khảo sát chính thức với đáp viên là các kiểm toán viên đang làm việc tại KTNN Việt Nam. Đồng thời, dựa theo các lý thuyết đại diện, lý thuyết quyền lực, lý thuyết bản sắc xã hội, lý thuyết sự thoải mái và lý thuyết quy kết, tác giả đã kiểm định 8 giả thuyết trong luận án. Kết quả nghiên cứu cho thấy: (1) quyền lực chính trị có tác động ngược chiều đến tính độc lập của kiểm toán viên; (2) mối quan hệ của kiểm toán viên với đơn vị được kiểm toán có tác động ngược chiều đến tính độc lập của kiểm toán viên; (3) nhiệm kỳ kiểm toán viên có tác động ngược chiều đến tính độc lập của kiểm toán viên; (4) tính độc lập của kiểm toán viên có tác động cùng chiều đến chất lượng kiểm toán; (5) tính độc lập của kiểm toán viên có vai trò trung gian một phần cho tác động gián tiếp quyền lực chính trị, mối quan hệ của kiểm toán viên với đơn vị được kiểm toán và nhiệm kỳ kiểm toán viên đến chất lượng kiểm toán và (6) năng lực của KTV có vai trò điều tiết dương trong mối quan hệ tác động của TĐL của KTV đến CLKT. Kết quả nghiên cứu đưa ra các hàm ý nghiên cứu có giá trị về mặt lý thuyết và các hàm ý quản trị có giá trị thực tiễn cho kiểm toán viên nhà nước và các nhà lãnh đạo Kiểm toán nhà nước Việt Nam. Hơn nữa, nghiên cứu này chỉ ra các mặt còn hạn chế của luận án và đề xuất một số hướng nghiên cứu mới trong tương lai liên quan đến mảng nghiên cứu này. Từ khóa: tính độc lập của kiểm toán viên, chất lượng kiểm toán, kiểm toán viên nhà nước, kiểm toán công, kiểm toán nhà nước Việt Nam.
xiii ABSTRACT Title: Factors affecting auditor independence towards audit quality of Supreme Audit Institution of Vietnam. Abstract: The research on public sector auditing is still quite modest, especially in developing countries. Based on the Conceptual Framework for Independence (ISB, 2000) and the review of previous studies, this research synthesizes factors affecting auditor independence in public sector. On the one hand, the research also examines the impact of auditor independence on audit quality. The research uses SPSS 22 and SmartPLS 4.0.8.5 software with 225 official survey samples with respondents being state auditors. Based on agency theory, hegemoney theory, social identity theory, comfort theory and attribution theory, studies tested 8 hypotheses. Research results show that: (1) political hegemony has a negative impact on auditor independence; (2) auditor's relationship with auditee has a negative impact on auditor independence; (3) auditor tenure has a negative impact on auditor independence; (4) auditor independence has a positive impact on audit quality; (5) auditor independence is a mediation variable in the indirect effects of political hegemony, auditor's relationship with the audited entity and auditor tenure on audit quality, and (6) auditor’s capacity have a positive moderating role in impacting auditor independence on audit quality. The research results provide valuable theoretical research implications and practically valuable management implications for state auditors and leaders of the State Audit of Vietnam. Furthermore, this study points out the research limitations and proposes some new future research directions. Keywords: Auditor independence, audit quality, state auditor, state audit, the State Audit Office of Vietnam .
1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Kiểm toán trong KVC có lịch sử lâu đời, nhiều quốc gia đã phát triển tổ chức kiểm toán công và mở rộng các loại hình thực hiện kiểm toán từ những năm 1980. Nguồn gốc xuất phát liên quan đến một số vấn đề được xã hội quan tâm như sự trỗi dậy của những cuộc tranh luận về xã hội kiểm toán (Power, 1997), phát triển kiểm toán công như một phần của những cải cách quản lý công mới ở một số nước như Úc, New Zealand, Canada, Mỹ, Anh, Hà Lan và các nước Bắc Âu (Barzelay, 1997; Parker và cộng sự, 2019; Pollitt và cộng sự, 1999). Kiểm toán công được thực hiện bởi tổ chức kiểm toán tối cao (SAI) tại mỗi quốc gia, có vai trò cơ bản là kiểm toán nhằm nâng cao trách nhiệm giải trình của chính phủ và các tổ chức, đơn vị được kiểm toán (ĐVKT) liên quan (Salih¹ & Hla, 2015). SAI rất cần thiết trong việc đảm bảm rằng một chuỗi trách nhiệm giải trình không bị đứt đoạn tồn tại giữa quốc hội và chính phủ (Funnell, 1994), trong đó KTV thuộc SAI có vai trò thực hiện kiểm toán đóng góp trong việc nâng cao trách nhiệm giải trình của chính phủ và tính minh bạch của KVC (Clark và cộng sự, 2007). Hơn nữa, kiểm toán công có vai trò trong việc ngăn chặn tình trạng tham nhũng cùng với sự phát triển lâu dài của các nền dân chủ và phúc lợi xã hội (Gustavson & Sundström, 2016; Johnsen, 2019). Tuy nhiên, kiểm toán công khó nắm bắt, có nhiều khía cạnh và thực tế đề cập đến nhiều hoạt động thực tiễn rất khác nhau, trong bối cảnh các quốc gia và quy định khác nhau. Trong vài thập kỷ qua, nghề kiểm toán đã và đang gây tranh cãi về việc không phù hợp với mục đích, với câu hỏi quan trọng đặt ra là liệu kiểm toán có thể đáp ứng được kỳ vọng của xã hội hay không (Jeppesen, 2019). Điều này xuất phát từ khủng hoảng kiểm toán bao trùm khu vực tư hiện đang gây ra nhiều hậu quả (Brydon, 2019) và những vấn đề tương tự cũng xuất hiện trong KVC (Cordery & Hay, 2019; Ferry và cộng sự, 2022). Kiểm toán công đã phải đối mặt với sự chỉ trích ngày càng tăng vì đã không làm nổi bật các vấn đề về hiệu quả hoạt động và bền vững tài chính trong chính phủ và các tổ chức công (Murphy và cộng sự, 2018). Vì vậy, nghiên cứu về kiểm toán công ngày càng nhận được nhiều sự quan tâm trong NC học thuật và thực tiễn hoạt động kiểm toán của các SAI trên thế giới.
2 TĐL của KTV trong kiểm toán hiện được coi là thiết yếu đối với hoạt động kiểm toán hiện đại, bất kể lĩnh vực mà tổ chức hoạt động (Wanna, 2006). Một số NC đưa ra hai lý do chính tại sao TĐL lại quan trọng. Thứ nhất, TĐL mang lại ý nghĩa và có tầm quan trọng đối với kết quả kiểm toán; tầm quan trọng của TĐL được hiểu là xây dựng giá trị của công việc và kết quả kiểm toán (Flint, 1988) hay nói cách khác, không có TĐL thì công việc kiểm toán trên thực tế không có giá trị (Power, 1997). Thứ hai, TĐL là một công cụ để đảm bảo tính hợp pháp, độ tin cậy của nghề kiểm toán (Gendron và cộng sự, 2001). Cả hai lý do đều được xây dựng cùng sự đòi hỏi về sự tin cậy từ người sử dụng ý kiến kiểm toán. Thiếu TĐL không những làm hoen ố danh tiếng nghề nghiệp mà còn gây ra nhiều hậu quả khôn lường về tài chính, phi tài chính và báo cáo với những bất thường, làm tổn hại đến chất lượng cuộc kiểm toán (Francis, 2011). Do tầm quan trọng của TĐL trong lĩnh vực kiểm toán, nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến TĐL của KTV đã trở thành một trong những chủ đề trọng tâm trong nghiên cứu kiểm toán. Nhiều NC cho thấy rằng mặc dù TĐL của KTV trong khu vực tư đã được bàn luận nhiều trong ba thập kỷ qua, tuy nhiên những NC về TĐL trong KVC vẫn còn khiêm tốn (Gendron và cộng sự, 2001; Hay & Cordery, 2018; Tepalagul & Lin, 2015). Tranh luận về các nhân tố tác động đến TĐL của KTV trong KVC trong các nghiên cứu thực nghiệm tập trung phần lớn vào các nước phương Tây có nền dân chủ phát triển. Theo Gendron và cộng sự (2001), các yếu tố liên quan đến TĐL của KTV trong KVC bao gồm mối quan hệ với các bên liên quan, các yêu cầu báo cáo, cơ chế kiểm soát và tuân thủ, cùng với việc thay đổi các tuyên bố chính trị và việc ưu tiên chính sách liên quan. Chẳng hạn, khi KTV đánh giá tính hiệu lực các chính sách của chính phủ, những chính sách này được gắn liền với các chương trình nghị sự và tuyên bố chính trị, thì tính trung lập của chúng có thể bị đe dọa (Power, 1997), tương tự tại các doanh nghiệp nhà nước, các lãnh đạo doanh nghiệp cố gắng tác động đến KTV nhằm mục đích kết quả kiểm toán không làm thay đổi theo hướng bất lợi mục tiêu hoạt động doanh nghiệp đã đề ra (Hay & Cordery, 2018). Nghiên cứu về nhiệm kỳ kiểm toán viên trong KVC cũng được đề cập đến trong những năm 1990 (Donald R. Deis & Gary, 1992). Điển hình, các NC cho rằng KTV trong KVC không thể độc lập với thế giới chính trị và chính sách, bởi vì họ bị hạn chế bởi luật định và thông lệ để tập trung
3 vào kiểm toán BCTC và kiểm toán hoạt động hơn là các mục tiêu chính sách (Funnell, 2011). Các tài liệu nghiên cứu từ năm 1990 đến nay cho thấy xu hướng các nghiên cứu tập trung vào các yếu tố liên quan đến TĐL của KTV trong KVC vẫn còn NC các nhân tố đơn lẻ, rời rạc và phần lớn các NC sử dụng phương pháp NC định tính, NC định lượng, trong khi phương pháp NC hỗn hợp vẫn còn hạn chế. Đồng thời, các nghiên cứu liên quan đến TĐL của KTV thường được NC với vai trò là biến phụ thuộc hoặc biến độc lập, trong khi TĐL của KTV với vai trò là biến trung gian còn chưa được khám phá nhiều trong các NC trước. Hơn nữa, NC về chủ đề liên quan đến TĐL của KTV tại KTNN Việt Nam còn khá khiêm tốn về số lượng và nội dung NC. Vì vậy, NC về các nhân tố ảnh hưởng TĐL trong KVC cần được khám phá và bàn luận ở nước đang phát triển, cụ thể là Việt Nam. Các NC về lý thuyết hàn lâm và các quy định thực tiễn của SAI về TĐL của KTV, điều nhằm mục đích đảm bảo tính hợp pháp của cuộc kiểm toán và đảm bảo chất lượng của cuộc kiểm toán. Theo Tepalagul và Lin (2015) cho rằng TĐL của KTV ảnh hưởng đến kết quả kiểm toán cũng như là một trong các thành phần dự báo chất lượng cuộc kiểm toán. Thiếu TĐL của KTV dẫn đến xử lý kém các vấn đề tài chính và chất lượng cuộc kiểm toán thấp (Y.-S. Chen và cộng sự, 2013). Trong bối cảnh của SAI hiện nay, khi mà thực tế cho thấy rằng kiểm toán công dường như không có hiệu quả cao trong cuộc chiến chống tham nhũng (Jeppesen, 2019) hoặc chống hành vi sai trái đạo đức (Bringselius & Management, 2018) thì đòi hỏi SAI phải nâng cao, cải thiện CLKT của cuộc kiểm toán. Vì vậy, NC về tác động của TĐL của KTV đến CLKT của cuộc kiểm toán là cần thiết trong bối cảnh NC hiện nay, khi mà TĐL của KTV phải được xem xét trong bối cảnh chính trị và xã hội trong thực tiễn của hoạt động kiểm toán công (Cooper & Neu, 2006). Trong thực tiễn, TĐL của KTV được các nhà hoạch định chính sách nhấn mạnh tầm quan trọng của việc cân bằng TĐL của KTV trong quản lý công mới từ những năm 1980, bởi vì KTV là nhân tố then chốt để công chúng đặt niền tin vào quản lý, chi tiêu ngân sách trong hệ thống dân chủ và có trách nhiệm giải trình. Trong thực tiễn hoạt động kiểm toán công, mức độ yêu cầu về TĐL của KTV là đặc biệt cao (Flint, 1988), TĐL của KTVNN phải được quy định trong hiến pháp theo Tuyên bố Lima năm 1997. Các vấn đề cơ bản trong việc duy trì TĐL của KTVNN được INTOSAI
4 (2007) khuyến cáo gồm các vấn đề đến quyền và nghĩa vụ của KTVNN được quy định trong hiến pháp, luật, bổ nhiệm và miễn nhiệm KTVNN; việc truy cập tất cả thông tin, độc lập phát hành báo cáo kiểm toán và có đầy đủ nguồn lực để thực hiện nhiệm vụ kiểm toán (INTOSAI, 2007). Tại Việt Nam, nguồn nhân lực là yếu tố quan trọng trong quá trình phát triển của KTNN. Đội ngũ KTVNN đủ đức, đủ tài, bản lĩnh, có đủ dũng khí bảo vệ cái đúng cái sai, có đạo đức trong sáng, công tâm, kỷ cương, kỷ luật, thống nhất cao trong thực hiện nhiệm vụ và thích ứng, bắt kịp nhanh với những xu thế mới, hiện đại trong môi trường luôn hay đổi. Chất lượng đội ngũ KTVNN là nền tảng cốt lõi để ngày càng nâng cao chất lượng các cuộc kiểm toán của KTNN, góp phần xây dựng KTNN trở thành công cụ hữu hiệu của Đảng và Nhà nước trong việc kiểm tra quản lý và sử dụng tài sản công, tài chính công (Kỷ yếu 25 năm KTNN, 2019). Để thực hiện được các yêu cầu nêu trên, thì TĐL của KTVNN khi thực hiện nhiệm vụ kiểm toán đóng vai trò đặc biệt quan trọng. Mặc dù Luật KTNN và các quy định của KTNN Việt Nam có những nỗ lực trong việc bảo vệ, duy trì TĐL của KTVNN nhằm đảm bảo KTVNN thực hiện cuộc kiểm toán độc lập, khách quan, nhưng thực tế TĐL của KTV là không thể tuyệt đối vì sự chi phối từ các quan hệ chính trị, các mối quan hệ cá nhân, thân quen của KTV trong xã hội. Trong môi trường hoạt động mà hành vi mua chuộc, hối lộ KTVNN từ ĐVKT hoặc chính bản thân KTVNN có hành vi gian lận gây suy giảm TĐL dẫn đến giảm CLKT, chẳng hạn trường hợp các KTVNN bị bắt khi có hành vi nhận hối lộ năm 2010. Hơn nữa hiện nay, Đảng và Nhà nước kiên quyết, kiên trì đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, góp phần xây dựng Đảng và Nhà nước ta ngày càng trong sạch, vững mạnh. Do đó, nghiên cứu thực nghiệm tại KTNN nhằm nâng cao TĐL của KTVNN và CLKT là cần thiết hiện nay. Mặc dù, các đã có những NC trước đây về mặt học thuật và những nỗ lực trong thực tiễn kiểm toán trong việc đảm bảo TĐL của KTV trong KVC, nhưng NC về TĐL của KTV vẫn tiếp tục là những vấn đề dai dẳng và đầy thách thức trong kiểm toán công (Johnsen, 2019). Hơn nữa, Hay và Cordery (2018) kêu gọi NC thêm về kiểm toán công, đặc biệt trong bối cảnh tại các nước đang phát triển. Xuất phát từ những yêu cầu và lý do cần thiết trong lý luận và thực tiễn đã nêu trên, tác giả lựa chọn đề tài nghiên cứu “Các nhân tố ảnh hưởng đến tính độc lập của kiểm toán viên hướng đến chất
5 lượng kiểm toán của Kiểm toán nhà nước Việt Nam” với góc độ cảm nhận của KTV trong khu vực công. 2. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu tổng quát: Xác định các nhân tố ảnh hưởng đến TĐL của KTVNN và đo lường tác động của các nhân tố ảnh hưởng đến TĐL của KTVNN hướng đến chất lượng của cuộc kiểm toán tại KTNN Việt Nam. Mục tiêu cụ thể: - Xác định các nhân tố và mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến TĐL của KTVNN Việt Nam. - Xác định và đo lường mức độ tác động gián tiếp của các nhân tố ảnh hưởng đến TĐL của KTVNN, đến CLKT thông qua vai trò trung gian của TĐL của KTVNN Việt Nam. - Xác định mức độ ảnh hưởng của TĐL của KTVNN đến CLKT cuộc kiểm toán tại KTNN Việt Nam. 3. Câu hỏi nghiên cứu Câu số 1: Các nhân tố nào ảnh hưởng đến TĐL của KTVNN Việt Nam? Câu số 2: Mức độ tác động của các nhân tố này đến TĐL của KTVNN Việt Nam được thể hiện như thế nào? Câu số 3: Các nhân tố ảnh hưởng đến TĐL của KTVNN, có tác động gián tiếp đến CLKT thông qua vai trò trung gian của TĐL của KTVNN hay không? Mức độ tác động gián tiếp này được thể hiện như thế nào? Câu số 4: Mức độ tác động của TĐL của KTVNN đến CLKT của cuộc kiểm toán tại KTNN Việt Nam?. 4. Đối tượng nghiên cứu, khảo sát Đối tượng nghiên cứu: Các nhân tố ảnh hưởng đến TĐL của KTVNN và mối quan hệ giữa TĐL của KTVNN đến CLKT của cuộc kiểm toán tại KTNN. Đối tượng khảo sát: Các KTVNN hiện đang làm việc tại KTNN Việt Nam. 5. Phạm vi nghiên cứu Tại KTNN Việt Nam, kiểm toán BCTC và kiểm toán tuân thủ là lĩnh vực kiểm toán chiếm tỷ lệ chính và chủ đạo trong các cuộc kiểm toán hàng năm của KTNN. Hơn nữa, các cuộc kiểm toán kết hợp đồng thời kiểm toán BCTC và kiểm toán tuân thủ,