Luận án Tiến sĩ Lý luận và lịch sử mỹ thuật: Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:250

Thêm vào BST

Báo xấu

3
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Lý luận và lịch sử mỹ thuật "Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến" trình bày các nội dung chính sau: Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lý luận và khái quát về đối tượng nghiên cứu; nội dung và hình thức nghệ thuật của hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến;... Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Lý luận và lịch sử mỹ thuật: Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM Trần Quốc Bình HỘI HỌA VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1945 - 1975 VỀ ĐỀ TÀI KHÁNG CHIẾN LUẬN ÁN TIẾN SĨ LÝ LUẬN VÀ LỊCH SỬ MỸ THUẬT Hà Nội - 2024
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM Trần Quốc Bình HỘI HỌA VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1945 - 1975 VỀ ĐỀ TÀI KHÁNG CHIẾN Ngành: Lý luận và lịch sử mỹ thuật Mã số: 9210101 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LÝ LUẬN VÀ LỊCH SỬ MỸ THUẬT NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC NGHIÊN CỨU SINH PGS.TS Nguyễn Văn Dương Trần Quốc Bình XÁC NHẬN CỦA CƠ SỞ ĐÀO TẠO Hà Nội - 2024
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan bản luận án tiến sĩ Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến là công trình do tôi nghiên cứu, thực hiện. Những vấn đề nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa công bố trong bất kỳ công trình nào. Tôi xin chịu trách nhiệm về lời cam đoan này. Tác giả luận án Trần Quốc Bình
ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................i DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ...............................................................................iv MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KHÁI QUÁT VỀ ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU ...................................................9 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ................................................................ 9 1.1.1. Tình hình nghiên cứu trong nước ........................................................ 9 1.1.2. Tình hình nghiên cứu ngoài nước ......................................................... 20 1.2. Cơ sở lý luận ............................................................................................ 24 1.2.1. Các khái niệm ........................................................................................ 24 1.2.2. Lý thuyết nghiên cứu và luận điểm thực hiện đề tài ............................. 33 1.3. Khái quát về đối tượng nghiên cứu .......................................................... 43 1.3.1. Khái quát về lịch sử xã hội Việt Nam từ 1945 - 1975 ........................... 43 1.3.2. Khái quát các giai đoạn phát triển của hội họa Việt Nam từ 1945 - 1975 ................................................................................................................. 45 Tiểu kết .....................................................................................................................59 Chương 2. NỘI DUNG VÀ HÌNH THỨC NGHỆ THUẬT CỦA HỘI HỌA VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1945 - 1975 VỀ ĐỀ TÀI KHÁNG CHIẾN ..............60 2.1. Nội dung của hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến ................................................................................................................ 60 2.1.1. Nội dung biểu hiện qua chủ đề chiến đấu ............................................. 60 2.1.2. Nội dung biểu hiện qua chủ đề ca ngợi lãnh tụ .................................... 68 2.1.3. Nội dung biểu hiện qua chủ đề tình quân dân ...................................... 73 2.2. Hình thức nghệ thuật trong hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến ................................................................................................ 88 2.2.1. Không gian trong hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 ................ 88
iii 2.2.2. Màu sắc trong hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 ................... 103 2.2.3. Đường nét trong hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 ................ 107 2.2.4. Chất liệu trong hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 .................. 111 Tiểu kết .................................................................................................................. 122 Chương 3. ĐẶC TRƯNG, GIÁ TRỊ NGHỆ THUẬT VÀ VAI TRÒ CỦA HỘI HỌA VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1945 - 1975 VỀ ĐỀ TÀI KHÁNG CHIẾN TRONG NỀN MỸ THUẬT VIỆT NAM HIỆN ĐẠI ....................................... 124 3.1. Đặc trưng của Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến .............................................................................................................. 124 3.2. Giá trị nghệ thuật của các tác phẩm hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến ............................................................................ 165 3.3. Vai trò của nghệ thuật Hội họa giai đoạn 1945-1975 về đề tài kháng chiến trong nền mỹ thuật Việt Nam hiện đại .......................................................... 174 Tiểu kết .................................................................................................................. 179 KẾT LUẬN ........................................................................................................... 182 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ ....................... 187 TÀI LIỆU THAM KHẢO.................................................................................... 188 PHỤ LỤC………………………………………………………………….. 203
iv DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ thường BM Bột màu CĐMTĐD Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương CNHT Chủ nghĩa hiện thực ĐCS Đảng cộng sản ĐCVH Đề cương văn hóa ĐTKC Đề tài kháng chiến H Hình HTCN Hiện thực chủ nghĩa HTXHCN Hiện thực xã hội chủ nghĩa L Lụa NCS Nghiên cứu sinh PL Phụ lục SD Sơn dầu SM Sơn mài XHCN Xã hội chủ nghĩa
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài Trải qua gần một trăm năm Pháp thuộc, Cách mạng tháng Tám thành công năm 1945 đã mở ra một trang sử mới cho dân tộc Việt Nam. Vì vậy hơn ai hết nhân dân Việt Nam không muốn có thêm bất kỳ cuộc chiến tranh. Nhưng một lần nữa kẻ thù lại buộc dân tộc Việt Nam phải đứng lên cầm súng bảo vệ nền độc lập, tự do của dân tộc. Trải qua 9 năm kháng chiến chống lại thực dân Pháp và hơn 20 năm chống lại đế quốc Mỹ dưới sự lãnh đạo của Đảng, nhân dân ta đã giành lại độc lập thống nhất đất nước. Góp phần không nhỏ vào chiến thắng vĩ đại của dân tộc không thể không kể đến vai trò của nghệ thuật nói chung, nghệ thuật hội họa nói riêng. Đặt biệt Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến đã có nhiều tác phẩm có giá trị nghệ thuật cao. Nhiều họa sĩ vẽ về đề tài kháng chiến đã trở thành những tên tuổi lớn trong lịch sử mỹ thuật Việt Nam hiện đại như: Tô Ngọc Vân, Nguyễn Hiêm, Nguyễn Đỗ Cung, Nguyễn Sĩ Ngọc, Phan Kế An, Nguyễn Sáng, Hoàng Trầm, Huỳnh Phương Đông… Mỗi một tác phẩm hội họa về đề tài kháng chiến không chỉ phản ánh sinh động, hiện thực mọi mặt đời sống của hai cuộc kháng chiến của toàn Đảng, toàn quân và toàn dân ta mà nó còn thể hiện tư tưởng cách mạng cao đẹp, quan điểm thẩm mỹ của mỗi họa sĩ qua từng giai đoạn kháng chiến mà nó hàm chứa bên trong những giá trị nghệ thuật to lớn được thể hiện qua hình thức, nội dung của từng tác phẩm hội họa. Qua nghiên cứu, tìm hiểu NCS nhận thấy Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến có số lượng lớn đa dạng về hình thức, phong phú về nội dung cũng như chất liệu sáng tác. Mỗi giai đoạn kháng chiến các họa sĩ có những hình thức, nội dung thể hiện, diễn đạt khác nhau phù hợp với từng giai đoạn kháng chiến. Nhìn chung Hội họa Việt Nam giai
2 đoạn 1945 - 1975 tập trung phản ánh hiện thực của hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và Đế quốc Mỹ, đặc điểm nổi bật của Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến là diễn tả theo phương pháp hiện thực xã hội chủ nghĩa (HTXHCN) lãng mạn cách mạng, ảnh hưởng từ Liên Xô và các nước xã hội chủ nghĩa. Do ảnh hưởng của phương pháp sáng tác HTXHCN nên hội họa Việt Nam giai đoạn này tiếp cận nội dung, hình thức thể hiện cũng như tên gọi của tác phẩm cũng hết sức nhẹ nhàng… Với lối tiếp cận này các họa sĩ đã giảm hóa đi sự gian khổ, tính khốc liệt của hai cuộc kháng ở Việt Nam. Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến được các họa sĩ - chiến sĩ, họ là những người lính trực tiếp tham gia chiến đấu vừa là những chiến sĩ trên mặt trận tư tưởng văn hóa. Vì họ là những người trực tiếp chứng kiến những gì đã và đang xảy ra trong hai cuộc kháng chiến của dân tộc, nhiều bức tranh ký họa được vẽ ngay trên chiến trường trong lúc hành quân hoặc nơi hậu cứ… Đây là những tư liệu quí báu mang tính hiện thực để sau này các họa sĩ có tư liệu sáng tác về đề tài kháng chiến ở Việt Nam. Điều này là một điểm khác so với những tác phẩm vẽ về đề tài chiến tranh cách mạng sau năm 1975. Hiện nay, đất nước ta đang trên đường phát triển hội nhập với toàn cầu việc nghiên cứu, đánh giá giá trị thẩm mỹ cũng như khẳng định phong cách nghệ thuật Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 là điều cần thiết nhằm đưa ra những nhìn nhận, đánh giá một cách khoa học khách quan, dựa trên thực tiễn của những tác phẩm hội họa được các họa sĩ sáng tác qua hai giai đoạn kháng chiến từ 1945 - 1975. Qua tìm hiểu nghiên cứu, NCS nhận thấy chưa có công trình nghiên cứu nào nghiên cứu chuyên sâu Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến. Vì vậy, NCS đã chọn đề tài Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến làm hướng nghiên
3 cứu chính của luận án. Qua đó để khẳng định những giá trị nghệ thuật, hình thức, nội dung, chất liệu thể hiện và giá trị lịch sử mà những tác phẩm hội họa về đề tài kháng chiến đã để lại những đóng góp của các họa sĩ trong kháng chiến cũng như cho nền hội họa Việt Nam hiện đại. Từ đó tích lũy những kiến thức nhất định cũng như yêu cầu trong công tác nghiên cứu của NCS. 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến, làm rõ nội dung, hình thức đặc điểm nghệ thuật. Từ đó chứng minh những giá trị nghệ thuật của Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu nội dung và hình thức, phương pháp thể hiện trong Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến. - Xác định đặc trưng khẳng định giá trị nghệ thuật và vai trò của Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến. 3. Đối tượng phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu là Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến: Trong đó luận án tập trung nghiên cứu các yếu tố: đề tài, nội dung, hình thức biểu hiện. Trên cơ sở đặc trưng ngôn ngữ hội họa đánh giá giá trị nghệ thuật cũng như tư tưởng, tinh thần, sự sáng tạo của người họa sĩ - chiến sĩ qua từng giai đoạn kháng chiến. 3.2. Phạm vi nghiên cứu 3.2.1. Phạm vi thời gian Phạm vi nghiên cứu của luận án là một số tác phẩm hội họa tiêu biểu được sáng tác trong hai giai đoạn kháng chiến ở Việt Nam 1945 - 1975. Đây là
4 những tác phẩm được các họa sĩ sáng tác và những ghi chép ký họa trên thực tiễn ngay tại chiến trường hay trong lúc hành quân… Những ghi chép, ký họa này là nguồn tư liệu sống động để các họa sĩ dựa vào sáng tác. Vì vậy những tác phẩm này vừa có tính hiện thực vừa có những cảm xúc, tâm tư tình cảm của người họa sĩ. 3.2.2. Phạm vi không gian Luận án tập trung nghiên cứu một số tác phẩm tiêu biểu của Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến hiện đang được trưng bày và lưu giữ ở các Bảo tàng Quốc gia Việt Nam như: Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam, Bảo tàng Mỹ thuật thành phố Hồ Chí Minh. 4. Câu hỏi nghiên cứu Câu hỏi nghiên cứu thứ nhất: Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến nhiều tác phẩm diễn tả những tấm gương chiến đấu, tình quân dân, lãnh tụ… vì vậy mục đích của nghệ thuật gì? Làm thế nào để hiểu được nội dung, hình thức trong tác phẩm hội họa Việt Nam giai đoạn này. Câu hỏi nghiên cứu thứ hai: Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến được các họa sĩ thể hiện ở những nội dung hình thức như thế nào? Câu hỏi nghiên cứu thứ ba: Đặc trưng, giá trị nghệ thuật và vai trò của Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến được thể hiện như thế nào? 5. Giả thuyết khoa học Giả thuyết 1: Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến được biểu hiện thông qua nội dung trong các đề tài như: đề tài chiến đấu ngoài tiền tuyến, tình quân dân, ca ngợi lãnh tụ, đề tài hành quân… Mỗi đề tài
5 là một nội dung riêng biệt được các họa sĩ sáng tác dựa trên những thực tiễn trong kháng chiến nhằm ca ngợi tinh thần đoàn kết của toàn Đảng, toàn quân ta trong kháng chiến. Giả thuyết 2: Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng được các họa sĩ thể hiện ở nội dung hình diễn tả đời sống văn hóa xã hội cũng như đời sống tinh thần của toàn Đảng, toàn quân, toàn dân ta trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp - Mỹ. Phản ánh nhiều góc nhìn đa dạng về đời sống kháng chiến của nhân dân ta, ca ngợi Đảng, lãnh tụ và những tấm gương điển hình tiêu biểu trong chiến đấu, lao động sản xuất. Được các họa sĩ thể hiện qua phương pháp sáng tác HTXHCN và lãng mạn cách mạng tạo nên đời sống tinh thần của quân và dân ta. Hình thức trong Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 được các họa sĩ thể hiện thông qua các dạng chất liệu bột màu, sơn dầu, sơn mài, lụa… Mỗi chất liệu có thủ pháp tạo hình và các diễn đạt khác nhau, từ đó tạo sự đa dạng trong hình thức biểu hiện. Ngoài ra các họa sĩ Việt Nam đã kết hợp các phương pháp tạo hình hàn lâm của người phương Tây kết hợp với mỹ thuật truyền thống tạo nên những giá trị nghệ thuật cao mang đậm bản sắc văn hoá dân tộc. Giả thuyết 3: Đặc trưng của Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến là sự kết hợp của hai phương pháp hiện thực xã hội chủ nghĩa và tư duy, thẩm mỹ của người Việt, qua đó thúc đẩy tinh thần chiến đấu của người chiến sĩ và nhân dân qua hai cuộc kháng chiến chống Pháp - Mỹ. Đây là những đặc trưng cốt lõi tạo được giá trị nghệ thuật riêng biệt được các nhà phê bình mỹ thuật trong nước và quốc tế đánh giá cao, Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến có vai trò to lớn cả về lịch sử, văn hóa xã hội, kinh tế, chính trị đóng góp không nhỏ cho sự phát triển của nền mỹ thuật Việt Nam hiện đại.
6 6. Phương pháp nghiên cứu 6.1. Phương pháp phân tích và tổng hợp tài liệu thứ cấp Phương pháp tổng hợp, thống kê nhằm thu thập tài liệu các ấn phẩm sách báo, tạp chí, công trình về mỹ thuật những nguồn tư liệu, bài nghiên cứu, các tác phẩm hội họa về đề tài chiến tranh cách mạng giai đoạn 1945 - 1975 được trưng bày, triển lãm ở các Bảo tàng trong và ngoài nước có liên quan đến đề tài. Từ đó lấy cơ sở dữ liệu để tổng hợp phân tích đề tài khác nhau. Trên cơ sở tài liệu đã được tổng hợp như các bài viết, tranh ảnh, NCS phân chia các đề tài khác nhau của Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến nhằm phục vụ cho việc phân tích nội dung, hình thức, chất liệu… làm tiền đề cho việc đối chiếu, so sánh, nội dung, hình thức, đặc điểm, giá trị nghệ thuật và vai trò của Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến. Từ đó tìm ra những luận điểm trong nghiên cứu luận án. 6.2. Phương pháp điền dã Phương pháp điền dã được NCS nghiên cứu qua khảo sát thực hiện đo đạc trực tiếp, chụp ảnh tác phẩm ở các Bảo tàng như: Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, Bảo tàng Mỹ thuật thành phố Hồ Chí Minh, Bảo tàng miền Đông Nam thành phố Hồ Chí Minh… Từ đó có những thực tiễn để đánh giá các tác phẩm hội họa về đề tài kháng chiến giai đoạn 1945 - 1975, nhằm phục vụ cho việc nghiên cứu được chính xác và có tính khoa học. 6.3. Phương pháp thống kê, so sánh Phương pháp thống kê, so sánh được NCS thực hiện tại các Bảo tàng nhằm thống kê, sau đó so sánh nội dung, hình thức, đặc điểm nghệ thuật của các tác giả, tác phẩm tiêu biểu, thể loại, chất liệu qua từng tác phẩm Hội họa giai đoạn 1945 - 1975 ở Việt Nam. Để tìm ra những giá trị nghệ thuật đặc điểm qua nội dung, hình thức của Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến.
7 6.4. Phương pháp tiếp cận nghiên cứu liên ngành Luận án nghiên cứu trên cơ sở liên ngành như: Lịch sử, Văn hóa học, Mỹ học, Khoa học xã hội, Tâm lý học. Từ đó nhận định, đánh giá những sự kiện kháng chiến được diễn ra như thế nào qua dòng chảy thời gian làm rõ vai trò của nội dung và hình thức trong các tác phẩm Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến. Bằng hình thức tiếp cận này, luận án sẽ tổng hợp và thống kê các nguồn tài liệu khoa học khác nhau trong nhiều lĩnh vực tri thức, có sự tác tương qua lại mật thiết với nhau từ các ngành nghiên cứu khoa học xã hội. Từ đó, NCS có nhiều góc độ nhìn nhận đánh giá các vấn đề nghiên cứu một cách khoa học có trình tự, có logic rõ ràng và hệ thống, thông qua quá trình tìm hiểu, nghiên cứu nội dung, hình thức, yếu tố tạo hình trong nghệ thuật Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến cần phản ánh. 7. Những đóng góp của luận án Luận án là công trình nghiên cứu về Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến. Sau khi hoàn thành luận án sẽ đóng góp các luận điểm cơ bản như: Chỉ ra những đặc điểm về nội dung, hình thức, phong cách thể hiện, giá trị nghệ thuật của các tác phẩm Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975. Ngoài ra, luận án còn đóng góp đối tượng nghiên cứu cho ngành nghiên cứu Lý luận và lịch sử mỹ thuật ở Việt Nam. Bổ sung xây dựng hệ thống dữ liệu về Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến, tài liệu hỗ trợ cho công tác nghiên cứu, giảng dạy, học tập cho học viên chuyên ngành mỹ thuật. 8. Kết cấu của luận án Ngoài Mở đầu (7 trang), Kết luận (5 trang), Tài liệu tham khảo (15 trang), Phụ lục (44 trang), nội dung của luận án được chia thành 3 chương. Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lý luận và khái quát về
8 đối tượng nghiên cứu (47 trang). Chương 2. Nội dung và hình thức nghệ thuật của hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến (59 trang). Chương 3. Đặc trưng, giá trị nghệ thuật và vai trò của hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến trong nền mỹ thuật Việt Nam hiện đại (53 trang).
9 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KHÁI QUÁT VỀ ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1. Tình hình nghiên cứu trong nước Nghệ thuật hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975, đã minh chứng cho một giai đoạn lịch sử hào hùng của nhân dân Việt Nam đứng lên kháng chiến chống lại đế quốc, thực dân xâm lược. Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 đã được nhiều nhà nghiên cứu, sưu tầm nghệ thuật trong và ngoài nước tìm hiểu ở nhiều góc độ khác nhau, mỗi nhà nghiên cứu lại có góc nhìn và đưa ra những nhận định, đánh giá khác nhau về giai đoạn đó. Lịch sử nghiên cứu vấn đề đã cho thấy năm 1984, tác giả Nguyễn Phi Hoanh đã xuất bản cuốn Mỹ thuật Việt Nam, đây là một cuốn sách viết về mỹ thuật Việt Nam đầu tiên đề cập đến sự hình thành và phát triển của Mỹ thuật Việt Nam. Ở chương VIII, tác giả đề cập đến sự hình thành trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (CĐMTĐD) và cho rằng đây là tiền thân của nền mỹ thuật Việt Nam hiện đại [44, tr. 169 - 187]. Chương IX: tác giả nêu sự ra đời của nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa cùng lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Hồ Chủ tịch, lời kêu gọi này được đa số các họa sĩ đi theo ủng hộ kháng chiến. Chính các họa sĩ đi theo kháng chiến, họ chính là những nhân tố chính hình thành trường Mỹ thuật Việt Bắc và những cuộc triển lãm hội họa ở chiến khu Việt Bắc, sau hoà bình lập lại những tác phẩm của họ mang đi dự triển lãm hội họa ở các nước XHCN tại Moskva năm 1958 [44, tr. 191- 214]. Tác giả cho rằng Hội họa Việt Nam được hình thành từ trường CĐMTĐD, các họa sĩ Việt Nam thế hệ đầu được đào tạo từ ngôi trường này là những họa sĩ nòng cốt thúc đẩy sự hình thành và phát triển hội họa Việt Nam về sau này. Năm 1999, Trường Đại học Mỹ thuật Hà Nội - Viện Mỹ thuật đã xuất
10 bản cuốn Kỷ yếu Mỹ thuật Việt Nam thế kỷ XX, Nxb Mỹ thuật [133, tr.110]. Cuốn sách tập hợp các bài nghiên cứu của các nhà nghiên cứu mỹ thuật, các họa sĩ đã từng tham gia trực tiếp trong kháng chiến bàn luận về Mỹ thuật Việt Nam thế kỷ XX, trong đó đánh giá bàn luận về sự hình thành và phát triển của Hội họa Việt Nam qua các giai đoạn kháng chiến chống Pháp - Mỹ. Năm 2003 Nguyễn Thu Thuỷ biên tập cuốn Mỹ thuật Việt Nam thế kỷ XX. Trong cuốn sách chia mỹ thuật Việt Nam làm ba giai đoạn: Giai đoạn 1- Sự ra đời của trường CĐMTĐD năm 1925 đã góp phần quan trọng hình thành một thế hệ họa sĩ tài năng của Việt Nam, họ đã tiếp thu kỹ thuật, chất liệu tạo hình của phương Tây và sáng tác nhiều tác phẩm có giá trị vừa có tính dân tộc, vừa có tính hiện đại. Giai đoạn 2. Sự ra đời nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã tạo nên một nền mỹ thuật mới. Các họa sĩ hưởng ứng lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Trong cuốn sách cũng đưa ra nhiều tên tuổi của họa sĩ trực tiếp tham gia kháng chiến bằng nghề nghiệp của mình như: Tô Ngọc Vân, Nguyễn Đỗ Cung, Nguyễn Hiêm, Nguyên Sĩ Ngọc, Phan Kế An, Nguyễn Sáng…. Họ vừa cầm bút vẽ vừa cầm súng chiến đấu. Những tác phẩm của họ mang tính hiện thực, mô tả đời sống kháng chiến của toàn quân, toàn dân và sự đổi mới của nhân dân Việt Nam. Họ vừa hăng say lao động sản xuất vừa sẵn sàng chiến đấu bảo vệ Tổ quốc, những bức tranh của các họa sĩ giai đoạn này là nguồn cổ vũ, khích lệ tinh thần đồng bào và chiến sĩ cả nước trong cuộc kháng chiến chống Pháp... [115, tr. 15]. Trong cuốn sách Mỹ thuật Việt Nam, thế kỷ XX, tác giả Nguyễn Quân chia Mỹ thuật Việt Nam thế kỷ XX làm 4 giai đoạn: Ở Giai đoạn 2, Mỹ thuật Đông Dương 1925/1945, đây là cuộc tiếp biến cách tân trong văn hóa dưới thời thuộc địa [107, tr. 52 - 61]. Giai đoạn 3, tác giả nhận định Cách mạng tháng Tám thành công, nghệ thuật đã có bước chuyển mình với Mỹ thuật của hai cuộc kháng chiến [107, tr. 63 - 75]. Tác giả nhận định; năm 1925 thành
11 lập trường CĐMTĐD. Nghệ thuật tạo hình Việt Nam đã phản ánh chân thực nhất diễn trình lịch sử văn hóa chính trị xã hội Việt Nam chuyển từ thời kỳ phong kiến sang thuộc địa với những cuộc tiếp xúc giao lưu văn hóa Đông - Tây. Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà ra đời các họa sĩ đi theo cách mạng, họ dùng nghệ thuật phục vụ hai cuộc chiến tranh dai dẳng và khốc liệt… cho đến ngày thống nhất đất nước. Trong cuốn sách tác giả đã cho biết sự hình thành trường CĐMTĐD, sự ra đời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà và lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Chủ tịch Hồ Chí Minh là yếu tố cho sự ra đời của hội họa kháng chiến ở Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 [107, tr. 78]. Trong cuốn Mỹ thuật Hà Nội thế kỷ XX, Nxb Mỹ thuật (2007) tác giả Trần Khánh Chương nhận định từ năm 1925 khi người Pháp mở trường CĐMTĐD, thời gian này được cho là bắt đầu từ những Hoạt động mỹ thuật Việt Nam. Cách mạng tháng Tám thành công, nhiều họa sĩ đi theo cách mạng bắt tay vào sáng tác những đề tài mới nhằm cổ vũ tuyên truyền cho cách mạng… Năm 1946 hưởng ứng lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Chủ tịch Hồ Chí Minh, các họa sĩ lên chiến khu bằng nhiều con đường khác nhau dùng tài năng nghệ thuật của mình phục vụ “Cách mạng - Kháng chiến” về căn bản, diễn biến của hội họa Việt Nam chính là sự chuyển hóa nhuần nhuyễn các thành tựu của thời kỳ trước sang khuynh hướng HTXHCN. Giai đoạn này các họa sĩ có những cảm xúc mới với những đề tài mới, mang tính hiện thực xã hội phản ánh đời sống kháng chiến của nhân dân ta [26, tr. 123]. Cuốn Hội Mỹ thuật Việt Nam 60 năm xây dựng và phát triển, Nxb Mỹ thuật (2017) của Trần Khánh Chương biên soạn trong sách chia bốn phần, phần thứ nhất tác giả khái quát về mỹ thuật Việt Nam trước cách mạng tháng Tám, và mở trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương năm 1925 [28, tr. 13 - 28]. Giai đoạn 2 từ 1945 - 1954 đề cập đến hoạt động mỹ thuật trong cách mạng tháng Tám và kháng chiến chống thực dân Pháp, những hoạt động mỹ
12 thuật trong chín năm kháng chiến của các họa sĩ như: Phan Kế An, Lương Xuân Nhị, Sĩ Ngọc, Mai Văn Hiến, Dương Bích Liên, Nguyễn Đỗ Cung, Tô Ngọc Vân, nguyễn Sáng… [28, tr. 28 - 42]. Qua khảo lược các cuốn sách của các nhà nghiên cứu cho thấy, các nhà nghiên cứu đã tổng hợp những kiến thức lớn. Tuy nhiên các cuốn sách này, chủ yếu là những công trình mô tả lại, diễn trình của lịch sử mỹ thuật Việt Nam và giới thiệu các họa sĩ đã tham gia kháng chiến ngay từ những năm đầu cách mạng, những thế hệ họa sĩ sau này tiếp bước cha anh vẽ nên trang sử hào hùng của cách mạng. Như vậy cho thấy các tác giả đã không để tâm nghiên cứu một cách chuyên sâu, chuyên biệt, hệ thống và triệt để về đề tài kháng chiến trong hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975. Vì vậy, theo NCS, đây là nhân tố quan trọng để luận án có thể khai thác Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến. 1.1.1.1. Tình hình nghiên cứu về sự ảnh hưởng phương pháp sáng tác lên Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 Trong Kỷ yếu Phương pháp Hiện thực xã hội chủ nghĩa trong nghệ thuật tạo hình Việt Nam của Viện Mỹ thuật (1982) đã tập hợp các tham luận về phương pháp HTXHCN, đề cập đến Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài kháng chiến và một số vấn đề liên quan đến phương pháp HTXHCN, cho rằng hội họa HTXHCN ở Việt Nam đã có những thành công nhất định. Trong đó họa sĩ Trịnh Phòng cho rằng phương pháp sáng tác HTXHCN đã giúp “người họa sĩ đã nhận thức được quy luật khách quan, đưa ra những thủ pháp sáng tác tích cực góp phần giải quyết các yêu cầu của xã hội thời kháng chiến tạo nên những hình thức, nội dung nghệ thuật đặc sắc mang đậm bản sắc văn hóa Việt Nam” [132, tr. 79]. Trong cuốn Mỹ thuật Việt Nam hiện đại do Nguyễn Lương Tiểu Bạch làm chủ biên xuất bản năm (2005), ở phần 2 tác giả đề cập đến mỹ thuật thời
13 kỳ kháng chiến chống Pháp 1945 - 1954, mỹ thuật thời kỳ chiến tranh chống Mỹ và xây dựng chủ nghĩa xã hội 1955 - 1975... Cuốn sách tổng hợp và đưa ra những thành tựu nổi bật của nền nghệ thuật hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975. Nhóm tác giả nhận xét phương pháp sáng tác HTXHCN, phong cách lãng mạn cách mạng là hai xu hướng chủ yếu xuyên suốt hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975. Hai phương pháp này được các họa sĩ tiếp nhận từ Liên Xô, Trung Quốc và các nước thuộc XHCN với phương pháp này: “hình tượng con người trong tranh luôn được đề cao, họ phải là chủ nhân của một đất nước đang đổi mới luôn vui vẻ hạnh phúc trong lao động, trong kháng chiến sẵn sàng chấp nhận những khó khăn gian khổ, luôn có niềm tin yêu trung thành với Đảng với lãnh tụ có tinh thần lạc quan tập thể, yêu CNXH, yêu nước…” [5, tr. 104]. Trong sách nhóm tác giả đã bàn đến phương pháp sáng tác HTXHCN và lãng mạn cách mạng khi bình luận tác giả, tác phẩm trong giai đoạn này. Hội Mỹ thuật Việt Nam (2008), Hình tượng Bác Hồ trong nghệ thuật tạo hình Việt Nam, Nxb Mỹ thuật [49, tr. 59]. Trong cuốn sách, tập hợp các bức tranh sáng tác về Bác Hồ và cho rằng đây là những bức tranh sáng tác về đề tài lãnh tụ có giá trị nghệ thuật cao của các họa sĩ Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 khi áp dụng phương pháp HTXHCN. Trong cuốn sách đã chọn lọc nhiều tác phẩm vẽ về đề tài ca ngợi lãnh tụ để in, đây là những tác phẩm có giá trị nghệ thuật cao được cho là mang tính kinh điển của nền Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 về đề tài ca ngợi lãnh tụ. Hội Liên hiệp VHNT Hà Nội - Hội Mỹ thuật Hà Nội (2010), xuất bản cuốn sách Một thời Hà Nội. Trong phần Tổng quan cuốn sách có đề cập vắn tắt về một số thành tựu Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 đã đạt được, những tác phẩm này mang phong cách HTXHCN thông qua các tác phẩm của một số tác giả như: Trần Văn Cẩn, Nguyễn Sĩ Ngọc, Tô Ngọc Vân, Nguyễn
14 Sáng... [46, tr. 63]. Cuốn sách đã khẳng định thành tựu nghệ thuật của mỗi cá nhân họa sĩ tham gia cách mạng là điểm sáng trong nền hội họa Việt Nam hiện đại và đồng thời cũng là thành tựu chung của nền Hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975. Trần Khánh Chương (2017) chủ biên cuốn Tổng quan 70 năm Mỹ thuật Việt Nam hiện đại 1945 - 2015, đã tập hợp nhiều bài viết của các tác giả là nhà phê bình mỹ thuật và các họa sĩ Việt Nam. Trong cuốn sách, tác giả Nguyễn Hải Yến đã khái quát từng giai đoạn mỹ thuật cũng như sự chuyển biến tư tưởng, Hoạt động của các họa sĩ ngày đầu tham gia cách mạng như: họa sĩ Phan Kế An, Tạ Thúc Bình, Nguyễn Đỗ Cung, Trần Văn Cẩn, Nguyễn Tư Nghiêm, Mai Văn Hiến, Tô Ngọc Vân... Chín năm kháng chiến, nhiều xưởng họa đã được thành lập tại các liên khu kháng chiến. Vì vậy các tác phẩm ở giai đoạn này thường phong phú về hình thức, đa dạng về nội dung và chất liệu... Kháng chiến chống Pháp kết thúc, các họa sĩ từ chiến khu trở về họ đã tích luỹ được những kinh nghiệm trong thực tiễn kháng kháng chiến, kế thừa tinh hoa nghệ thuật truyền thống. Đặc biệt là họ tiếp thu phong cách nghệ thuật HTXHCN của các nước như: Liên Xô, Trung Quốc… cùng ý thức sáng tạo tìm tòi vẻ đẹp của thiên nhiên, con người Việt Nam, các họa sĩ đã sáng tạo nhiều tác phẩm đẹp, tạo thành tiền đề cơ bản cho nền nghệ thuật Hội họa Việt Nam mang phong cách HTXHCN ở những năm 1955 - 1975 [29, tr. 40]. Năm 2015 tác giả Phan Cẩm Thượng đã biên tập Hội họa Việt Nam một diện mạo khác, tất cả những tác phẩm trong cuốn sách thuộc về nhà sưu tập Nguyễn Minh. Trong cuốn sách Chủ biên đã chia các tác phẩm thành những phần như: "Hội họa hiện thực và xu hướng truyền thống", "Hội họa hiện thực xã hội chủ nghĩa", "Những xu hướng mới". Chủ biên nhận xét về phong cách Hội họa hiện thực xã hội chủ nghĩa thể hiện ở hai giai đoạn kháng chiến chống Pháp - Mỹ. Về đề tài phản ánh Công - Nông - Binh, “Họ là những con người