Luận án Tiến sĩ Lý luận và lịch sử mỹ thuật: Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam hiện nay

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:290

Thêm vào BST

Báo xấu

28
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án "Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam hiện nay" trình bày các nội dung chính sau: Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lý luận và khái quát về đối tượng nghiên cứu; Những biểu hiện của nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam từ năm 2000 đến nay; Bàn luận về nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Lý luận và lịch sử mỹ thuật: Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam hiện nay

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM ----------***---------- ----------***---------- Lưu Việt Thắng Lưu Việt Thắng TIỂU LUẬN TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ KIẾN TRÚC BẰNG ĐỀ TÀI LUẬN ÁN GẠCH ĐẤT NUNG NGHỆ THUẬT TẠI VIỆT NAMTRÚC BẰNG GẠCH ĐẤT NUNG TRANG TRÍ KIẾN HIỆN NAY TẠI VIỆT NAM HIỆN NAY Ngành: Lý luận và lịch sử mỹ thuật Ngành: Lý luận9210101 mỹ thuật Mã số: và lịch sử Mã số: 9210101 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LÝ LUẬN VÀ LỊCH SỬ MỸ THUẬT THAO VÀ DU LỊCH Hà Nội - 2024
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM ----------***---------- Lưu Việt Thắng NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ KIẾN TRÚC BẰNG GẠCH ĐẤT NUNG TẠI VIỆT NAM HIỆN NAY Ngành: Lý luận và lịch sử mỹ thuật Mã số: 9210101 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LÝ LUẬN VÀ LỊCH SỬ MỸ THUẬT Người hướng dẫn khoa học Nghiên cứu sinh GS.TS Trương Quốc Bình Lưu Việt Thắng PGS.TS Nguyễn Thị Lan Hương Hà Nội - 2024
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án Tiến sĩ Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam hiện nay là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các trích dẫn, số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực, có xuất xứ rõ ràng và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu của tác giả nào khác. Tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm về lời cam đoan này. Tác giả luận án Lưu Việt Thắng
ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................................ i DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .............................................................................iv MỞ ĐẦU .............................................................................................................................. 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KHÁI QUÁT VỀ ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU ......................................................... 9 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ..........................................................................9 1.1.1. Nhóm tài liệu về Nghệ thuật, Mỹ thuật học liên quan đến vấn đề nghiên cứu của đề tài .....................................................................................................................9 1.1.2. Nhóm tài liệu về Design, Thiết kế Kiến trúc, Nội ngoại thất liên quan đến đối tượng nghiên cứu của đề tài ......................................................................................16 1.1.3. Nhóm tài liệu liên ngành (Triết học, Mỹ học, Tâm lý học nghệ thuật, Sử học, Văn hóa học, Dân tộc học…) liên quan đến cơ sở lý thuyết, lý luận của đề tài ...................19 1.2. Cơ sở lý luận ......................................................................................................24 1.2.1. Các khái niệm liên quan đến đề tài .................................................................24 1.2.2. Cơ sở thẩm mĩ của nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung ..........33 1.2.3. Lý thuyết nghiên cứu .......................................................................................37 1.3. Khái quát về đối tượng nghiên cứu ....................................................................44 1.3.1. Khái quát về Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung trên thế giới ...................................................................................................................................44 1.3.2. Khái quát về Nghệ thuật trang trí kiến trúc truyền thống Việt bằng gạch đất nung ....................................................................................................................47 Tiểu kết ......................................................................................................................54 Chương 2: NHỮNG BIỂU HIỆN CỦA NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ KIẾN TRÚC BẰNG GẠCH ĐẤT NUNG TẠI VIỆT NAM TỪ NĂM 2000 ĐẾN NAY .............55 2.1. Biểu hiện của nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung qua một số công trình tiêu biểu ............................................................................................................55 2.1.1. Công trình nhà ở .............................................................................................55 2.1.2 Công trình nhà công cộng ................................................................................68 2.2. Biểu hiện về ngôn ngữ của nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam từ năm 2000 đến nay ................................................................................84 2.2.1. Hình khối .........................................................................................................84 2.2.2. Cấu trúc trang trí ............................................................................................85 2.2.3. Màu sắc, ánh sáng và chất cảm ......................................................................91 2.2.4. Tổ chức không gian .........................................................................................96 Tiểu kết ......................................................................................................................98
iii Chương 3: ĐẶC ĐIỂM, GIÁ TRỊ VÀ BÀN LUẬN VỀ NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ KIẾN TRÚC BẰNG GẠCH ĐẤT NUNG TẠI VIỆT NAM HIỆN NAY....100 3.1. Đặc điểm của Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam hiện nay ...................................................................................................................100 3.1.1. Ngôn ngữ trang trí thể hiện tính đặc thù của vật liệu ...................................100 3.1.2. Thể hiện sự tương hợp với tinh thần thời đại................................................101 3.1.3. Thể hiện tính đa dạng, đa chức năng ............................................................107 3.1.4. Thể hiện tính kế thừa, phát huy những giá trị truyền thống .........................110 3.2. Các giá trị của nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam hiện nay ............................................................................................................................112 3.2.1. Giá trị nghệ thuật ..........................................................................................112 3.2.2. Giá trị kinh tế, giáo dục, văn hóa xã hội.......................................................115 3.3. Bàn luận về Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam hiện nay ..................................................................................................................118 3.3.1. Những chuyển biến trong nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam từ năm 2000 đến nay .......................................................................................118 3.3.2. Xu hướng của nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung trên thế giới và Việt Nam .............................................................................................................126 3.3.3. Một số bài học kinh nghiệm từ thực tế ..................................................................131 3.3.4. Hướng phát triển Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung Việt Nam hiện đại ....................................................................................................................138 Tiểu kết..............................................................................................................................150 KẾT LUẬN .....................................................................................................................152 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ....................157 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................158 PHỤ LỤC.........................................................................................................................175
iv DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ D : Dài H : Hình KT : Kích thước LL& LSMT : Lý luận và lịch sử mỹ thuật NCS : Nghiên cứu sinh NTK : Nhà thiết kế NTTH : Nghệ thuật tạo hình Nxb : Nhà xuất bản PL : Phụ lục QTDTCĐ : Quần thể Di tích Cố đô (Huế) R : Rộng STT : Số thứ tự TK : Thế kỉ TP : Thành phố Tr : Trang VHTT&DL :Văn hóa, Thể thao và Du lịch
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Nghệ thuật trang trí là hoạt động mĩ thuật nhằm làm đẹp cho đối tượng, sản phẩm, không gian và môi trường sinh hoạt, phục vụ mọi nhu cầu vật chất và tinh thần của con người thông qua sáng tạo. Nó kết hợp yếu tố mỹ thuật, vật liệu và công nghệ để tạo ra các sản phẩm vừa mang tính thẩm mĩ, đáp ứng yêu cầu về chức năng, xây dựng không gian sống với chất lượng văn hóa cao. Nghệ thuật trang trí kiến trúc là việc sáng tạo và sắp xếp các yếu tố như hình khối, màu sắc, không gian và vật liệu để tạo ra không gian sống hoặc làm việc thẩm mĩ, hài hòa và chức năng. Trong đó, trang trí kiến trúc tập trung vào việc làm đẹp và tạo điểm nhấn cho các chi tiết, thành phần bên trong và bên ngoài công trình kiến trúc, nhằm nâng cao tính thẩm mĩ và bằng cách sử dụng nguyên lý tạo hình trang trí trong mỹ thuật. Các sản phẩm của nghệ thuật trang trí kiến trúc thể hiện sự kết hợp giữa ý tưởng, năng lực mỹ thuật và kĩ thuật thực hiện. Gạch đất nung là một vật liệu xây dựng có nguồn gốc tự nhiên, được làm từ đất sét hay đất sình nhiều mùn, qua nhiều công đoạn như lọc đất, tạo hình, phơi khô rồi được đưa vào lò nung qua lửa để chuyển hóa thành một dạng vật chất ở thể rắn. Bởi hấp thụ năng lượng của đất trời nên các loại gạch đất nung tạo cảm giác tự nhiên, gần gũi, đầm ấm, sự đa dạng về màu sắc, hình thức, kiểu dáng cho không gian ứng dụng, mang lại hiệu quả về chất cảm và tính thẩm mĩ cao. Trong trang trí kiến trúc Việt Nam hiện nay, đặc biệt ở giai đoạn năm 2000 trở lại đây, hòa chung vào bối cảnh hiện đại hóa và hội nhập văn hóa trong nền kinh tế toàn cầu, người dân ở các tỉnh thành lớn bắt đầu chú trọng đến nhu cầu vật chất, tinh thần, hướng đến chất lượng sống ngày càng cao, lĩnh vực nghệ thuật này có nhiều chuyển biến, thể hiện sự đa dạng và đổi mới đáng kể. Đặc biệt, cùng với tinh thần chung của design thế giới, sự kết hợp giữa không gian kiến trúc, nội, ngoại thất hiện đại và vật liệu truyền thống đang trở thành xu hướng quan trọng, chiếm ưu thế trên thị trường. Những năm gần đây, nhiều công trình sử dụng vật liệu truyền thống của Việt Nam đã được giới chuyên môn quốc tế đón nhận và đạt được các giải thưởng
2 giá trị trong và ngoài nước, như công trình sử dụng kết cấu tre của kiến trúc sư Võ Trọng Nghĩa hay sử dụng vật liệu gạch đất nện của kiến trúc sư Hoàng Thúc Hào… là những minh chứng cho sự nở rộ và thành công của hướng đi này. Nhìn chung, việc trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung các công trình tại Việt Nam đang trải qua một giai đoạn phát triển đầy tiềm năng và cơ hội. Nó không chỉ thúc đẩy sự phát triển trong lĩnh vực nghệ thuật này, mà còn làm phong phú thêm đời sống văn hóa và thẩm mĩ trong xã hội, bởi vậy, rất cần được sự quan tâm chú ý ở nhiều góc độ khác nhau như nghiên cứu, đào tạo và thực tế sáng tạo. Tuy nhiên, cho đến hiện tại, những công trình nghiên cứu chuyên sâu về Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam không nhiều. Những nghiên cứu về gạch của các tác giả trên thế giới hầu hết mới chỉ đề cập dưới góc độ văn hóa, lịch sử, công nghệ, kĩ thuật, kiến trúc, xây dựng. Ở Việt Nam, những nghiên cứu tập trung ở mảng nghệ thuật trang trí sử dụng gạch đất nung trong kiến trúc truyền thống, song, chưa có công trình nghiên cứu chuyên sâu nào đề cập tới vật liệu này ở giai đoạn hiện tại, đứng từ góc nhìn của Mỹ thuật kết hợp với hướng tiếp cận liên ngành. Là một giảng viên, một nhà thiết kế đam mê khai thác ứng dụng các vật liệu truyền thống vào các công trình hiện đại, nghiên cứu sinh (NCS) nhận thấy việc nghiên cứu những biểu hiện tạo hình, đặc điểm, giá trị và hướng phát triển Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung hiện đạilà một việc làm cần thiết và đáng lưu tâm trong lĩnh vực lý luận mỹ thuật, mỹ thuật ứng dụng và đào tạo nhà thiết kế chuyên nghiệp. Với những lý do nêu trên, NCS đã chọn lựa đề tài: Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam hiện nay làm luận án Tiến sĩ chuyên ngành LL& LSMT. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1.Mục đích nghiên cứu Nhận diện đặc điểm, giá trị Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam hiện nay (giai đoạn hai thập kỉ đầu của thế kỉ XXI) và hướng phát triển vật liệu này ở hiện tại và tương lai. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nêu trên, các nhiệm vụ chính đặt ra như sau:
3 - Tổng hợp, thu thập tư liệu, tài liệu để xây dựng cơ sở lý thuyết, lý luận về Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung. - Nghiên cứu cơ sở thực tiễn và phân tích, đánh giá những biểu hiện của Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại một số công trình tiêu biểu tại Việt Nam giai đoạn từ năm 2000 đến nay. - Đưa ra một số nhận định, nhận diện đặc điểm, giá trị và gợi ý hướng phát triển Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam ở hiện tại và tương lai. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Luận án nghiên cứu Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung - cách thức mà gạch đất nung được sử dụng để trang trí trong kiến trúc, khách thể nghiên cứu là các công trình kiến trúc (nhà ở, nhà công cộng) tiêu biểu tại Việt Nam hiện nay (giai đoạn hai thập kỉ đầu của thế kỉ XXI ). 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về không gian: Trong nội dung khảo sát, luận án thống kê hơn 100 công trình sử dụng gạch đất nung trong cả nước, nhưng trong nội dung luận án này, luận án giới hạn việc nghiên cứu, phân tích Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung của một số công trình tiêu biểu tại một số tỉnh thành lớn như Hà Nội, Đà Nẵng, Thành phố Hồ Chí Minh, Long An, được thiết kế, xây dựng từ năm 2000 đến nay, bởi đây là những địa bàn tập trung những công trình sử dụng gạch đất nung điển hình nhất, phần lớn các công trình này đã được trao tặng giải thưởng của quốc gia và quốc tế. Những tiêu chí để lựa chọn các công trình tiêu biểu này là: 1. Sử dụng vật liệu gạch nung (viên gạch nung dùng trong xây dựng, để mộc, không trát vữa, quét sơn vôi phủ ngoài, có dạng hình khối đơn giản như khối chữ nhật hoặc vuông- bởi hình khối càng đơn giản, càng có nhiều biến số trong triển khai cấu trúc trang trí dạng mô-đun) trong trang trí kiến trúc, nội, ngoại thất, cụ thể là cho các công trình kiến trúc dân dụng (dạng nhà ở và nhà công cộng - văn phòng công ty, nhà hàng ẩm thực, quán cà phê, khách sạn, bảo tàng, trường học…).
4 2. Do các nhà thiết kế, kiến trúc sư trong và ngoài nước thực hiện, công trình được xây dựng tại Việt Nam trong khoảng hai thập kỉ đầu của thế kỉ XXI (từ năm 2000 đến 2022). 3. Trong số này, có những công trình đã được nhận các giải thưởng trong nước và quốc tế, hoặc được đăng tải và bình chọn là công trình nhà đẹp trên các tạp chí kiến trúc, nội, ngoại thất, hoặc được công chúng, xã hội và giới chuyên môn đánh giá cao, đem lại hiệu quả về thẩm mĩ, phù hợp tính ứng dụng, công năng. - Về thời gian Giai đoạn đổi mới, chính sách “mở cửa” tạo đà phát triển kinh tế của đất nước thông thường được tính từ mốc năm 1986, tuy nhiên, đối với lĩnh vực Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung, phải từ năm 2000 trở đi mới có thể nhận thấy những chuyển biến, thay đổi rõ rệt hơn so với giai đoạn trước. Vì vậy, luận án lựa chọn giai đoạn nghiên cứu Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam trong khoảng hai thập kỉ đầu của thế kỉ XXI (từ năm 2000 đến 2022). Đây là khoảng thời gian đủ dài để có thể nhìn nhận, đánh giá rõ hơn về quá trình phát triển của lĩnh vực nghệ thuật này. 4. Câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu 4.1. Câu hỏi nghiên cứu Câu 1. Gạch đất nung trong các công trình kiến trúc trên thế giới và Việt Nam đã được sử dụng như thế nào? Câu 2. Ngôn ngữ Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam hiện nay có những biểu hiện gì? Câu 3. Đặc điểm và giá trị của Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam hiện nay? 4.2. Giả thuyết nghiên cứu Giả thuyết 1 Gạch đất nung là một trong những vật liệu xây dựng có lịch sử lâu đời, có ở nhiều công trình kiến trúc đặc sắc trên thế giới, thể hiện nét bản sắc riêng của mỗi vùng văn hóa và quốc gia. Ở Việt Nam, gạch đất nung đã được sử dụng từ hàng ngàn năm nay, đóng vai trò quan trọng trong việc trang trí kiến trúc, nội ngoại thất truyền
5 thống, tạo nên những di sản văn hóa độc đáo của dân tộc với những đặc điểm như: phong phú về hình thức, chủng loại, góp phần tạo điểm nhấn cho kiến trúc, chú trọng tính đăng đối, tính chính phụ trong thiết kế tổng thể, ngôn ngữ chủ đạo là mô típ hoa văn, biểu tượng truyền thống trang trí trên bề mặt viên gạch. Ở hiện tại, với nhiều ưu điểm nổi trội như tính thân thiện, tính bền vững, dễ thích ứng, tích đọng những giá trị văn hóa, lịch sử, gạch đất nung được sử dụng nhiều trong trang trí nội ngoại thất các công trình kiến trúc hiện đại, tạo sự đặc sắc riêng, dung hòa giữa công trình với môi trường và không gian văn hóa truyền thống địa phương và góp phần bảo tồn, phát huy di sản văn hóa, kết nối quá khứ với hiện tại. Giả thuyết 2: Sự kết hợp giữa các yếu tố truyền thống và hiện đại trong thiết kế trang trí và kĩ thuật đã làm tăng giá trị thẩm mĩ và công năng của vật liệu gạch đất nung, tạo ra không gian sống đẳng cấp, tinh tế, độc đáo, và chứng tỏ sự phát triển, đổi mới không ngừng trong lĩnh vực này. Vẻ đẹp của nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung Việt Nam hiện nay được thể hiện qua những hình khối kiến trúc đặc sắc, cấu trúc mô típ hoa văn phong phú ở dạng 2D, 3D từ đơn giản đến phức tạp, màu sắc và ánh sáng hấp dẫn, tổ chức không gian mang nét độc đáo riêng của vật liệu dựa trên các nguyên tắc về nhịp điệu, tỉ lệ, điểm nhấn, tương phản... Các mô típ truyền thống vẫn còn giá trị trong xã hội hiện đại, nhưng được biểu hiện trong các phong cách, kĩ thuật mới, đồng thời, các mô típ dạng hình học, các yếu tố đối xứng và bất đối xứng, dấu ấn của phong cách tối giản cũng đang xuất hiện ngày càng nhiều ở lĩnh vực này. Giả thuyết 3: Đặc điểm, giá trị và hướng phát triển Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam giai đoạn từ 2000 đến nay có những điểm mới khác biệt so với những giai đoạn trước đó. Đó là sự phát huy tối đa cấu trúc hình thức trang trí hiện đại, ngôn ngữ trang trí mang tính đặc thù của vật liệu gạch, đa dạng hóa tính ứng dụng và công năng, đồng thời thể hiện tính kế thừa, phát huy những giá trị truyền thống, tạo ra những nét riêng biệt, phá cách cho công trình kiến trúc hiện đại. Cùng với việc mẫu mã ngày càng đa dạng về màu sắc, họa tiết, kích cỡ,... khả năng ứng dụng của vật liệu gạch đất nung ngày càng được mở rộng.
6 5. Phương pháp nghiên cứu và hướng tiếp cận Về phương pháp luận, luận án sử dụng hướng tiếp cận liên ngành, trong đó Mỹ thuật học được xác định là hướng tiếp cận chủ đạo, mở rộng hơn là Mỹ học, Mỹ thuật ứng dụng - dựa trên cơ sở phân tích các yếu tố (đường nét, hình khối, hoa văn, màu sắc, không gian, ánh sáng, chất liệu…) và nguyên lý tạo hình (chính phụ, điểm nhấn, tương phản, cân bằng, tỉ lệ, nhịp điệu, hài hòa-thống nhất) - là những phương tiện biểu đạt chính trong chuyển tải cảm xúc thẩm mĩ, nội dung, thông điệp của tác phẩm nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung. Các hướng tiếp cận bổ trợ gồm có Kiến trúc, Design, Văn hóa học và Ký hiệu học nhằm làm rõ đặc trưng của đối tượng nghiên cứu dưới nhiều góc độ, khía cạnh khác liên quan đến Mỹ thuật để có góc nhìn đa chiều hơn, phát hiện những luận điểm chung và khác nhau, làm cơ sở thực tiễn và lý luận của đề tài. Việc tiếp cận từ Sử học kết hợp tra cứu tư liệu cung cấp cho luận án sự phát triển của các sự kiện liên quan đến đối tượng nghiên cứu theo trục thời gian. Việc sử dụng hình ảnh và tư liệu được lưu giữ từ quá khứ cung cấp thông tin và là cơ sở để đánh giá sự biến đổi của đối tượng nghiên cứu dưới ảnh hưởng của môi trường tự nhiên và xã hội. Luận án áp dụng những phương pháp và thao tác nghiên cứu sau Phương pháp phân tích, tổng hợp tài liệu thứ cấp (sách báo, tạp chí, công trình khoa học các cấp…) giúp xây dựng cơ sở lý luận của đề tài. Phương pháp điền dã thực tế: NCS đã thực hiện nhiều chuyến đi điền dã tại các công trình sử dụng gạch đất nung để trang trí nội, ngoại thất tại các đô thị lớn ở Việt Nam như Hà Nội, Huế, Đà Nẵng, TP Hồ Chí Minh… nhằm thu thập đủ các mẫu đại diện cho đặc trưng ngôn ngữ trang trí của từng nhóm công trình. Phương pháp điền dã tiếp cận trực tiếp từng công trình kiến trúc, khảo sát, chụp ảnh, ghi chép, đo đạc, vẽ ghi, thống kê cụ thể hình tượng trang trí và cấu trúc tạo hình, xác định tính đa dạng của nghệ thuật trang trí của các kiến trúc sử dụng gách đất nung. Phương pháp điều tra (phỏng vấn sâu - bảng hỏi, chuyên gia) Phỏng vấn sâu đối tượng nhóm chuyên gia (nhà thiết kế nội thất, kiến trúc sư và chuyên gia nghiên
7 cứu lĩnh vực mĩ thuật, nhà quản lý sản xuất, thi công công trình sử dụng gạch đất nung) nhằm đem đến góc nhìn tổng quát, khách quan trong nhận định thực tế việc sử dụng, giá trị, xu hướng và giải pháp phát triển Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung trong không gian nội thất, ngoại thất các công trình tại Việt Nam hiện nay. Điều tra bằng bảng hỏi, khảo sát, tìm hiểu, khai thác ý kiến đối tượng chủ đầu tư người sử dụng và các đối tượng hưởng thụ về việc đánh giá những thành công, hạn chế, tiêu chí sử dụng… không gian sáng tạo nghệ thuật trang trí . Phương pháp thống kê: Luận án sử dụng phương pháp thống kê, phân loại để dễ so sánh, đánh giá, tìm hiểu sự tương đồng và khác biệt trang trí của hơn 300 công trình kiến trúc sử dụng gạch đất nung để trang trí nội, ngoại thất tại các đô thị lớn ở Việt Nam. Phương pháp so sánh, đối chiếu: Phương pháp so sánh, đối chiếu được sử dụng để xác định các điểm tương đồng và dị biệt về ngôn ngữ trang trí. Ngoài ra, phương pháp này còn được áp dụng để kiểm tra lại tương quan giữa tài liệu lịch sử và kết quả thực tế điền dã, nhìn nhận quá trình biến đổi theo thời gian của đối tượng nghiên cứu. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài 6.1. Ý nghĩa khoa học Luận án là công trình nghiên cứu khoa học đầu tiên và có hệ thống dưới góc nhìn lý luận và lịch sử mỹ thuật về Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam hiện nay. Nghiên cứu sẽ bổ sung tư liệu về Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam giai đoạn từ năm 2000 đến nay trên nhiều phương diện: cơ sở lý thuyết, nguồn gốc lịch sử, đặc điểm tạo hình trang trí, phân tích đánh giá giá trị nghệ thuật, biểu hiện ở sự hợp lý giữa tính thẩm mĩ và tính công năng cùng những yêu cầu, tiêu chí khác liên quan. Kết quả nghiên cứu góp phần xây dựng phong cách Kiến trúc, nội, ngoại thất Việt Nam tiên tiến có bản sắc, góp phần định hướng cho ngành vật liệu xây dựng Việt Nam với những cách làm mới vật liệu truyền thống là gạch đất nung. Từ đó, luận án
8 đề cập tới những giải pháp hữu ích cho việc ứng dụng Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung các công trình tại Việt Nam ở hiện tại và hướng phát triển trong tương lai. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu của đề tài là việc xác định những đặc điểm, giá trị nghệ thuật và gợi ý một số giải pháp hữu hiệu về việc trang trí kiến trúc, nội, ngoại thất bằng gạch đất nung tại Việt Nam hiện nay. Các nhà thiết kế có thể tham khảo, vận dụng trong thực tế thiết kế, trang trí các công trình kiến trúc hiện đại. Kết quả nghiên cứu của đề tài góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị của vật liệu và nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung truyền thống trong trang trí kiến trúc Việt Nam hiện đại. Đồng thời, góp phần xây dựng hệ thống lý luận phục vụ công tác giảng dạy chuyên ngành thiết kế, trang trí kiến trúc, nội, ngoại thất cho các trường đại học ở Việt Nam. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần Mở đầu (08 trang), Kết luận (04 trang), Tài liệu tham khảo (16 trang) và Phụ lục (139 trang), nội dung chính của luận án được kết cấu thành 3 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lý luận và khái quát về đối tượng nghiên cứu (42 trang). Chương 2: Những biểu hiện của nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam từ năm 2000 đến nay (53 trang). Chương 3: Đặc điểm, giá trị và bàn luận về Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung tại Việt Nam hiện nay (45 trang).
9 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KHÁI QUÁT VỀ ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung có mối quan hệ mật thiết giữa các lĩnh vực Mỹ thuật, Nghệ thuật thị giác với Kiến trúc và Design/Thiết kế nội, ngoại thất. Đồng thời, có mối quan hệ hữu cơ với một số lĩnh vực khác như văn hóa, kinh tế, khoa học kĩ thuật, môi trường... Bởi vậy, đề tài đã tập hợp và hệ thống các tài liệu, công trình đã công bố liên quan đến đối tượng nghiên cứu theo các nhóm tài liệu tiếng Việt và tiếng Anh dưới đây: - Nhóm các tài liệu liên quan đến Mỹ thuật học, Nghệ thuật học. - Nhóm các tài liệu liên quan đến Thiết kế Kiến trúc, Nội ngoại thất - Nhóm các tài liệu liên ngành 1.1.1. Nhóm tài liệu về Nghệ thuật, Mỹ thuật học liên quan đến vấn đề nghiên cứu của đề tài 1.1.1.1 Tài liệu về gạch đất nung trong mỹ thuật truyền thống Việt Cuốn sách Đất nung Việt Nam từ đất nung đến sứ (2001) [12] và Đất nung Việt Nam - Kĩ thuật và nghệ thuật (2014) của tác giả Trần Khánh Chương do Nxb Mỹ thuật xuất bản [14] và Kiến trúc cổ Việt Nam từ cái nhìn khảo cổ học của tác giả Trịnh Cao Tưởng (2011) [99] đã cung cấp nguồn tư liệu văn bản, hình ảnh các loại gạch đất nung và các mô típ trang trí gạch đất nung trong các giai đoạn của mỹ thuật truyền thống thời phong kiến . Cuốn sách Gạch ngói và vật liệu trang trí trên mái thời Lý - Trần - Hồ (2016) của tác giả Đặng Hồng Sơn [80] đề cập tới gạch, ngói và vật liệu trang trí trên mái các di tích kiến trúc thời Lý - Trần - Hồ (gọi chung là các vật liệu xây dựng trong lịch sử) tiếp cận dưới góc độ lịch sử và khảo cổ học để tiến hành hệ thống hóa, phân loại, nhận định giá trị, lý giải và phác họa phương án sử dụng những vật liệu kiến trúc đó, đồng thời tìm hiểu nguồn gốc văn hóa và nghệ thuật trang trí của gạch ngói trên mái kiến trúc đương thời. Đây là tài liệu có giá trị đối với hướng nghiên cứu của luận án
10 trong việc xác định giá trị thẩm mĩ trên khía cạnh hình thức, công năng và cách thức phân loại vật liệu gạch trong trang trí kiến trúc, nội, ngoại thất truyền thống. Gần đây nhất là cuốn sách Gạch và ngói thế kỉ XV - XVIII ở Bắc Việt Nam (2019) của tác giả Ngô Thị Lan [50] đã tập hợp, phân loại và hệ thống tư liệu về gạch, ngói thế kỉ XV - XVIII ở các khía cạnh: chất liệu, loại hình, màu sắc, kĩ thuật sản xuất, các mẫu hoa văn trang trí, chức năng sử dụng, đặc trưng riêng của gạch, ngói trong từng giai đoạn và đặt chúng trong truyền thống sản xuất gạch ngói Việt Nam, những giá trị lịch sử, văn hóa của gạch, ngói trên các phương diện lịch sử kiến trúc, lịch sử mĩ thuật Việt Nam, nét chung và riêng của gạch ngói Việt trong bối cảnh gạch ngói Đông Nam Á. Đây là tài liệu có giá trị đối với nội dung nghiên cứu gạch đất nung trong kiến trúc, nội thất truyền thống của người Việt sẽ được đề cập trong chương 1 của luận án. Các bài báo khoa học “Những viên gạch trang trí ở chùa Trăm gian (Hà Nội)” của tác giả Tống Trung Tín đăng trong Tạp chí Khảo cổ học, số 03/1983, tr.57-63 [92]; Hai bài báo: “Những viên gạch trang trí hoa văn ở chùa Đậu (Hà Nội)” đăng trong Tạp chí Nghiên cứu Mỹ thuật số 3-4 (12/2012), tr.58-63 [48] và “Gạch trang trí thời Mạc” đăng trong Tạp chí Nghiên cứu Mỹ thuật số 351 (09/2013), tr.84-87 [49] của tác giả Ngô Thị Lan đề cập đến những viên gạch xây, gạch ốp và các luận án trang trí trên bề mặt những viên gạch, cách sắp xếp, tổ chức các viên gạch sử dụng trong trang trí kiến trúc, nội thất thế kỉ XVI, XVII, XVIII. Đây là những nguồn tư liệu quý giúp tác giả bài luận xây dựng cơ sở lý luận và thực tiễn về vật liệu gạch đất nung trong mỹ thuật truyền thống của dân tộc. Một số tài liệu luận án về đồ đất nung cổ Việt Nam giúp cho việc bổ sung thêm vào cơ sở lý luận của luận án về lịch sử và giá trị lịch sử của vật liệu đất nung trang trí trong văn hóa mỹ thuật truyền thống của người Việt, cụ thể: Luận án TS Khảo cổ học Đất nung gò sành với vấn đề đất nung cổ Chăm ở Bình Định (2000) của tác giả Đinh Bá Hòa [34] nghiên cứu nghề đất nung truyền thống, đặc trưng nghệ thuật, kĩ thuật đất nung Chăm ở Bình Định. Luận án TS Lịch sử Đồ đất nung Tiền Đông Sơn ở Phú Thọ và Vĩnh Phúc
11 (2000) của tác giả Nguyễn Sỹ Toản [95] xác định đặc trưng nghệ thuật, chất liệu, tạo hình, hoa văn, kĩ thuật đất nung Tiền Đông Sơn từ văn hóa Phùng Nguyên đến văn hóa Gò Mun. Luận án TS Lịch sử Đồ đất nung văn hóa Phùng Nguyên (2012) [68], bài báo “Đồ đất nung văn hóa Phùng Nguyên trong hệ thống đất nung Tiền sử miền Bắc Việt Nam” (2020) của tác giả Bùi Thị Thu Phương [69] nghiên cứu văn hóa Phùng Nguyên qua chất liệu, loại hình, hoa văn, kĩ thuật tạo chất, tạo hình, tạo hoa văn, kĩ thuật nung trong sự đối chiếu với đất nung Tiền sử miền Bắc, nhằm xác định những đặc trưng cơ bản của đồ đất nung Phùng Nguyên, xác định vị trí của nó trong đồ đất nung tiền sử Việt Nam và lý giải một số vấn đề cơ bản trong diễn trình của văn hóa văn minh Việt cổ. Các cuốn sách Tháp cổ Chăm Pa, huyền thoại và sự thật (1996) [23], Thánh địa Mỹ Sơn (2002) [24], Tháp Bà Thiên Y A Na - Hành trình của một nữ thần (2009) [25], Thành cổ Chămpa - Những dấu ấn của thời gian (2011) [26], Phật viện Đồng Dương - Một phong cách của nghệ thuật Champa (2015) của tác giả Ngô Văn Doanh [27], Nghệ thuật Chăm Pa - Nghiên cứu kiến trúc và điêu khắc đền tháp (2019) của tác giả Trần Kỳ Phương [66]… đề cập tới những bí ẩn về những viên gạch và chất vữa, kĩ thuật xây gạch và chạm khắc các hình thần linh, các họa tiết trang trí… trực tiếp lên mặt tường gạch… mà người Chăm xưa đã sử dụng để xây lên những ngôi đền tháp Hindu giáo trong khu vực Đông Nam Á được tiếp tục ở những tháp Chăm nằm rải trên suốt dải đất ven biển miền Trung từ Quảng Bình đến Bình Thuận và Tây Nguyên với niên đại và phong cách kéo dài từ thế kỉ VIII đến thế kỉ XVII. Những tài liệu này đã cung cấp những giá trị lịch sử và nghệ thuật quan trọng cho luận án và khẳng định sự có mặt của gạch đất nung đã có từ rất sớm trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc và không chỉ với vai trò như một vật liệu xây dựng mà còn là vật liệu trang trí đặc sắc ốp ngoài các công trình kiến trúc cổ. Bài báo khoa học “Đất nung Việt Nam trong quần thể di tích cô đô Huế: xuất xứ, loại hình và chức năng” (2019) của tác giả Trần Đức Anh Sơn trích trong cuốn Kỷ yếu hội thảo Văn hóa - Lịch sử Huế qua góc nhìn làng xã phụ cận và quan hệ với
12 bên ngoài [79, tr.304-318] đề cập tới các loại đồ đất nung, đặc biệt có đề cập đến vật liệu gạch đất nung trong kiến trúc quần thể di tích kiến trúc cố đô Huế triều Nguyễn cho biết giai đoạn này gạch đất nung kiến trúc đã thể hiện cả ở vai trò thẩm mĩ và công năng với hai loại gạch mộc và gạch tráng men. Những tài liệu này đã cung cấp những giá trị lịch sử và nghệ thuật quan trọng cho luận án và khẳng định sự có mặt của gạch đất nung đã có từ rất sớm trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc và không chỉ với vai trò như một vật liệu xây dựng mà còn là vật liệu trang trí đặc sắc ốp ngoài các công trình kiến trúc cổ. 1.1.1.2. Tài liệu về gạch đất nung trong mỹ thuật, kiến trúc hiện đại - Công trình Brick (Gạch) của tác giả Phyllis Hall (2015) [140] và Brick - A World History (Lịch sử thế giới về Gạch) của James W.P. Campbell & Will Pryce (2003) [123] là hai tài liệu rất quý hiếm đề cập sát nhất tới vấn đề nghiên cứu của luận án ở khía cạnh lịch sử của vật liệu gạch đất nung trên thế giới. - Bài báo “Vật liệu gốm trong kiến trúc hiện đại” của Thạc sĩ, KTS Nguyễn Thị Minh Phương đăng trên Tạp chí Kiến trúc, số 6/2020 [67] bàn về vật liệu đất nung nói chung trong quá khứ và hiện tại. Phần đáng lưu ý là cách phân loại các công trình sử dụng vật liệu đất nung thành ba loại: các công trình cổ cần trùng tu khôi phục lại, các công trình hiện đại xây theo kiến trúc cũ và các công trình hiện đại sử dụng vật liệu đất nung truyền thống. Tuy nhiên, trong khuôn khổ một bài báo nên nội dung đề cập còn sơ lược, chưa làm rõ được vật liệu gạch đất nung trong kiến trúc nội ngoại thất truyền thống, hiện đại được sử dụng theo cách nào, đặc trưng giá trị và những xu hướng giải pháp trong tương lai. Đề cập đến vấn đề hướng phát triển của gạch đất nung trong trang trí bề mặt, không gian kiến trúc trên quan điểm bảo vệ môi trường, tác giả bài báo có nêu ra ý kiến: Việc giảm sản xuất, sử dụng và tiêu thụ vật liệu gốm là những vấn đề cần nghiên cứu, cân nhắc. Nên chăng, chỉ nên sử dụng vật liệu gốm khi phát huy tối đa ưu điểm, nếu không phải sử dụng vật liệu khác thay thế, đồng thời cần có giải pháp quy hoạch vùng nguyên liệu để khai thác hiệu quả và giữ gìn tài nguyên đất. Các cơ sở sản xuất vật liệu gốm cần cơ giới hóa, hiện đại hóa quy trình, giảm thiểu việc thải sản phẩm lỗi vào môi trường. Nội dung này tuy chưa được đi sâu
13 khai thác, nhưng cũng là một gợi ý cho luận án khi triển khai nội dung chương 3, khi bàn về định hướng phát triển gạch đất nung đối diện với vấn đề bảo vệ môi trường. Ngoài ra, có một số bài báo giới thiệu dạng mô tả những công trình gạch đất nung của Việt Nam trên các tạp chí chuyên ngành Kiến trúc hoặc trên các website. Ở mảng tài liệu tiếng Anh, luận án quan tâm đến một số tài liệu, bài báo quốc tế như: - Cuốn Materials for Architects and builders (Những vật liệu dành cho Kiến trúc và Xây dựng) của tác giả Arthur Lyons (2000) được xuất bản lần thứ 4 (lần đầu vào năm 1997), Copyright© 2000, Published by Elsevier Ltd, ISBN: 978-1-85617- 519-7, Printed and bound in Hong Kong, China [110]. Cuốn sách đề cập tới nhiều loại vật liệu sử dụng trong kiến trúc và xây dựng, trong đó có một chương bàn về vật liệu gạch đất nung từ góc độ tạo tác kĩ thuật xây dựng: các thông số về kích thước, hệ thống tiêu chuẩn kĩ thuật xây dựng, sức bền vật liệu, kết cấu chất liệu, độ nung tạo ra vật liệu, màu sắc, phom dáng, cấu trúc bề mặt khác nhau… Đây cũng là một tài liệu tốt giúp bổ sung cơ sở lý luận về vật liệu gạch, là cơ sở kĩ thuật công nghệ hiện đại cho tạo tác và sử dụng vật liệu này một cách hiệu quả, phù hợp với công năng sử dụng cho mỗi công trình thiết kế kiến trúc, nội ngoại thất hiện đại. - Bài báo “Reflections on the use of ceramic in exterior architecture” (Những phản ánh về sử dụng đất nung trong kiến trúc ngoại thất) của tác giả Miguel Pitarch Roig, đăng trên Tạp chí Castel.On (Spain) - Qualy (năm 2002) [137] đề cập về khả năng ứng dụng của đất nung sứ ốp tường và sàn trong các công trình nội và ngoại thất. Bài báo này tìm cách xác định một số lý do tại sao vật liệu này được sản xuất rộng rãi ở Castellon Tây Ban Nha, nhưng hiếm khi được sử dụng làm lớp phủ bên ngoài. Bài báo này có đề cập về đất nung sứ nói chung, sơ lược về gạch đất nung nói riêng, song cũng chưa thực sự sát với vấn đề nghiên cứu nên luận án xem như tài liệu đọc để tham chiếu so sánh với thực tế vận dụng Nghệ thuật trang trí kiến trúc bằng gạch đất nung ở Việt Nam. - Bài báo “Analysis of Applications of Exterior Wall Materials for Modern Buildings in Interior Design” (Phân tích ứng dụng vật liệu tường ngoại thất công trình hiện đại trong Thiết kế nội thất) (năm 2019) của tác giả Wujun Ye [152] đã phân tích
14 việc ứng dụng vật liệu tường ngoại thất vào thiết kế nội thất công trình hiện đại, đặc biệt là giá trị kĩ thuật và giá trị thẩm mĩ của vật liệu nhựa và gạch đất nung, cũng như mối liên hệ chặt chẽ giữa vật liệu, công nghệ và nghệ thuật trong thiết kế nội thất. Bài viết kết luận: công nghệ kết hợp vật liệu nhựa và gạch đất nung đang là hướng phát triển mới trong lĩnh vực thiết kế nội thất. Sự phát triển của vật liệu mới không chỉ là một bước tiến lớn trong việc sử dụng vật liệu mà còn thúc đẩy sự đổi mới trong thiết kế nội thất, sự tiến bộ của ý tưởng và công nghệ. - Bài báo “Ceramics in architecture” (Đồ sứ trong kiến trúc) của hai tác giả A I Kulakov và A U Ri thuộc Đại học Kĩ thuật Nghiên cứu Quốc gia Irkutsk đăng trên IOP Conf. Series: Earth and Environmental Science 751 (2021), do IOP xuất bản [108] đã phân tích vai trò của đất nung sứ trong việc giải quyết vấn đề của bộ ba “kiến trúc - hội họa - điêu khắc” truyền thống và tổ chức môi trường không gian của kiến trúc. Bài viết nhận định: Trong không gian kiến trúc hiện nay, vật liệu sứ đã mang ý nghĩa công năng lớn hơn nhiều so với cách hiểu nó là vật liệu xây dựng hay một yếu tố của nghệ thuật trang trí như trước kia. Sự phong phú, đa dạng của màu sắc, chất liệu và kết cấu đã xác định trước vai trò quan trọng của đồ sứ trong quá trình hội nhập không ngừng của các yếu tố nghệ thuật. Các ứng dụng đồ sứ trong môi trường kiến trúc và không gian nội ngoại thất hiện đại quyết định tính đa dạng của các hình thức ban đầu của công trình ở các khía cạnh: thể loại và công nghệ, tính thẩm mĩ và vệ sinh cao của vật liệu. Tuy nhiên bài báo cũng chưa thực sự sát với vấn đề nghiên cứu của luận án dù gạch đất nung cũng thuộc đất nung sứ nói chung nhưng đặc tính riêng và cách thức sử dụng cũng có những khác biệt, đặc biệt là trong nội ngoại thất truyền thống và hiện đại ở Việt Nam. - Bài báo: “Masonry in the context of sustainable buildings: An assessment of the role of bricks in architecture” (Vật liệu xây dựng trong bối cảnh các công trình kiến trúc bền vững - Đánh giá vai trò của gạch trong kiến trúc) của các tác giả Asaad Almssad, Amjad Almusaed, Raad Z. Homod đăng trong tạp chí Sustainability (2022) [111] đề cập tới vật liệu gạch và nề trong lịch sử xây dựng từ thời tiền sử (các công trình lớn như Đấu trường La Mã, các tòa nhà của Hy Lạp, La Mã cổ đại, ở Trung