Luận án Tiến sĩ Tôn giáo học: Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai

Chia sẻ: Nguathienthan5 Nguathienthan5 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:219

Thêm vào BST

Báo xấu

82
lượt xem 14
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án trên cơ sở nghiên cứu quá trình hình thành, phát triển, đặc điểm, thực trạng đời sống đạo và ảnh hưởng của Công giáo đối với cộng đồng người Mông có đạo ở Lào Cai, luận án đề xuất một số giải pháp, khuyến nghị nhằm phát huy mặt tích cực, hạn chế mặt tiêu cực của Công giáo trong tộc người này ở địa phương thời gian tới.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Tôn giáo học: Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH LÊ ĐÌNH LỢI C¤NG GI¸O TRONG CéNG §åNG NG¦êI M¤NG ë LµO CAI LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: TÔN GIÁO HỌC HÀ NỘI - 2020
HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH LÊ ĐÌNH LỢI C¤NG GI¸O TRONG CéNG §åNG NG¦êI M¤NG ë LµO CAI LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: TÔN GIÁO HỌC Mã số: 62 22 03 09 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. NGUYỄN PHÚ LỢI HÀ NỘI - 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng. Các kết luận khoa học của luận án chưa từng được công bố trên bất kỳ công trình nào khác. Tác giả Lê Đình Lợi
MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, ĐỐI TƯỢNG VÀ ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU 6 1.1. Tình hình nghiên cứu và những vấn đề liên quan đến luận án 6 1.2. Khái quát về người Mông và địa bàn nghiên cứu 23 Chương 2: QUÁ TRÌNH DU NHẬP, PHÁT TRIỂN VÀ ĐẶC ĐIỂM CỦA CÔNG GIÁO TRONG CỘNG ĐỒNG NGƯỜI MÔNG Ở LÀO CAI 34 2.1. Quá trình du nhập, phát triển và nguyên nhân của Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai 34 2.2. Một số đặc điểm Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai 52 Chương 3: THỰC TRẠNG VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA CÔNG GIÁO TRONG CỘNG ĐỒNG NGƯỜI MÔNG Ở LÀO CAI HIỆN NAY 64 3.1. Thực trạng Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai hiện nay 64 3.2. Ảnh hưởng của Công giáo đối với tín ngưỡng, phong tục tập quán và một số lĩnh vực của đời sống xã hội 95 Chương 4: VẤN ĐỀ ĐẶT RA TỪ THỰC TRẠNG CÔNG GIÁO TRONG CỘNG ĐỒNG NGƯỜI MÔNG Ở LÀO CAI HIỆN NAY VÀ GIẢI PHÁP, KHUYẾN NGHỊ 117 4.1. Vấn đề đặt ra từ thực trạng Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai 117 4.2. Dự báo xu hướng Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai trong thời gian tới 125 4.3. Một số giải pháp và khuyến nghị 139 KẾT LUẬN 148 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 152 PHỤ LỤC
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Theo giáo sử, Công giáo hiện diện ở nước ta từ năm 1533, do các giáo sĩ dòng Phan sinh thuộc Bồ Đào Nha và dòng Đa minh thuộc Tây Ban Nha truyền nhập, nhưng phải đến đầu thế kỷ XVII, dưới sự truyền giáo của các giáo sỹ dòng Tên thuộc Bồ Đào Nha từ Ma Cao (Trung Quốc) đến Việt Nam hoạt động, công cuộc truyền bá Công giáo mới đạt kết quả. Mặc dù tín lý Công giáo có nhiều điểm khác biệt với văn hóa, tín ngưỡng truyền thống, song với sự bền bỉ của các nhà truyền giáo phương Tây, tôn giáo này đã dần bám rễ vào dân chúng và trở thành một tôn giáo lớn có ảnh hưởng không nhỏ đến đời sống xã hội ở Việt Nam. Đến đầu thế kỷ XX, nghĩa là sau gần 400 năm có mặt ở Việt Nam, Công giáo mới truyền vào vùng đồng bào dân tộc Mông ở Lào Cai. Dù các giáo sĩ rất tích cực, sốt sắng trong việc truyền giáo, nhưng do nhiều nguyên nhân cả khách quan lẫn chủ quan (như sự bất đồng ngôn ngữ, những khác biệt giữa văn hóa Mông với văn hóa Công giáo…) nên kết quả đạt được không như mong muốn. Đến năm 1945, số người Mông theo Công giáo ở Lào Cai chỉ vài chục gia đình. Một thời gian dài (1948-1989), Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai không phát triển được, suy giảm về số lượng, lâm vào tình trạng khô đạo, nhạt đạo, thậm chí một số người đã bỏ đạo; mọi sinh hoạt tôn giáo rất mờ nhạt. Từ năm 1990 đến nay, Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai từng bước phục hồi và phát triển. Sự xuất hiện của Công giáo ở Lào Cai đã ảnh hưởng đến nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội và đặt ra nhiều vấn đề, nhất là vấn đề hội nhập văn hóa Công giáo với văn hóa dân tộc Mông; vấn đề hình thành cộng đồng tôn giáo (Công giáo) - tộc người (người Mông) trong vùng. Việc thực hiện chính sách, pháp luật của Nhà nước đối với vùng đồng bào Mông theo các tôn giáo nói chung và theo Công giáo nói riêng đang đặt ra cho chính quyền tỉnh Lào Cai nhiều vấn đề phải giải quyết. Mặt khác, cho đến nay, các thế lực thù địch vẫn không từ bỏ âm mưu lợi dụng vấn đề dân tộc và vấn đề tôn giáo, kích động đồng bào dân tộc Mông ở các tỉnh miền núi phái Bắc chống đối chính quyền, gây những phức tạp về an ninh, quốc phòng ở nhiều địa phương. Do đó, vấn đề người Mông ở Lào Cai theo Công giáo rất cần được nghiên cứu một cách toàn diện, hệ thống và cập nhật bởi vì:
2 Thứ nhất, người Mông là một tộc người có truyền thống văn hóa lâu đời, tâm thức đa thần, đặc biệt là thờ cúng tổ tiên với vai trò nổi bật của dòng họ. Thế nhưng, ngay từ đầu thế kỉ XX, một bộ phận đã từ bỏ tín ngưỡng truyền thống để theo Công giáo - một tôn giáo phương Tây hoàn toàn xa lạ đối với đồng bào. Dù ban đầu chỉ có vài chục hộ rải rác ở các thôn bản thuộc hai xã Lao Chải và Hầu Thào thuộc huyện Sa Pa, song, tín đồ Công giáo người Mông lại rất kiên đạo, với cái lý “đã tin cái gì thì tin đến tận cùng”. Bằng chứng là trong gần 60 năm, dù không có linh mục hướng dẫn, nhà thờ xuống cấp, kinh tế - xã hội khó khăn, hầu như không có hoạt động mang tính thực hành tôn giáo, nhưng họ vẫn không bỏ đạo để trở lại với tín ngưỡng truyền thống. Có thể nói, niềm tin Công giáo của tín đồ người Mông ở Lào Cai trong thời gian ấy không hề tắt, nó như những đốm lửa nhỏ, âm ỷ trong tro lạnh, để rồi khi có điều kiện thuận lợi lại bùng cháy trở lại và lan tỏa xa hơn. Ngay cả khi xuất hiện đạo Tin lành/Vàng Chứ vào những năm 1990, một trào lưu cải đạo từ tín ngưỡng truyền thống sang tôn giáo mới trong cộng đồng người Mông diễn ra rất mạnh mẽ, nhưng những người đã từng theo Công giáo trước đó vẫn không chuyển sang Tin lành. Họ vẫn trung thành với tôn giáo đã lựa chọn, để rồi, khi có linh mục đến truyền giảng giáo lý và thực hành nghi lễ lễ, đức tin Công giáo nhanh chóng được khôi phục và phát triển. Đây là một điều rất đặc biệt, cần được lý giải một cách khách quan, khoa học trên quan điểm mác-xít. Thứ hai, Lào Cai, đặc biệt Sa Pa là một trong những nơi đầu tiên Công giáo du nhập vào người Mông ở Việt Nam. Từ đây, Công giáo theo người Mông di cư sang các địa phương khác trong khu vực như Lai Châu, Điện Biên, Sơn La, Hòa Bình, hình thành nên một bộ phận người Mông theo Công giáo ở các tỉnh miền núi phía Tây Bắc Việt Nam, tuy số lượng tín đồ chưa nhiều nhưng cũng rất đáng phải quan tâm vì vùng này tiềm ẩn nhiều yếu tố nhậy cảm cả về dân tộc và tôn giáo. Hơn nữa, Lào Cai hiện vẫn là một địa bàn truyền giáo, phát triển tín đồ của giáo hội mà trọng tâm là người dân tộc Mông. Vì vậy, nghiên cứu Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai sẽ góp phần làm sáng tỏ nhiều vấn đề đang đặt ra đối với công tác tôn giáo vùng đồng bào dân tộc thiểu số nói chung và vùng người Mông nói riêng. Xuất phát từ những lý do đó, nghiên cứu sinh quyết định chọn đề tài:“Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai” làm Luận án tiến sỹ, chuyên ngành Tôn giáo học.
3 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích Trên cơ sở nghiên cứu quá trình hình thành, phát triển, đặc điểm, thực trạng đời sống đạo và ảnh hưởng của Công giáo đối với cộng đồng người Mông có đạo ở Lào Cai, luận án đề xuất một số giải pháp, khuyến nghị nhằm phát huy mặt tích cực, hạn chế mặt tiêu cực của Công giáo trong tộc người này ở địa phương thời gian tới. 2.2. Nhiệm vụ Để làm rõ mục đích trên, luận án có một số nhiệm vụ sau: - Trình bày có hệ thống về người Mông, đặc biệt là tín ngưỡng truyền thống của tộc người này ở Lào Cai. - Làm rõ quá trình du nhập, phát triển và một số đặc điểm của Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai. - Nêu bật thực trạng đời sống tôn giáo trong cộng đồng người Mông theo Công giáo ở Lào Cai. Qua đó, chỉ ra ảnh hưởng của tôn giáo này đối với bộ phận người Mông theo Công giáo ở Lào Cai hiện nay. - Làm rõ một số vấn đề đặt ra, từ đó đề xuất một số giải pháp, khuyến nghị nhằm phát huy mặt tích cực, hạn chế mặt tiêu cực của Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai thời gian tới. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai, trong đó chú trọng vào quá trình du nhập, phát triển và đặc điểm của Công giáo trong cộng đồng người Mông; thực trạng đời sống tôn giáo (niềm tin tôn giáo, thực hành tôn giáo và cộng đồng tôn giáo), những ảnh hưởng và một số vấn đề đặt ra đối với công tác tôn giáo ở địa phương. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Về không gian: luận án nghiên cứu Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai qua khảo sát thực địa ở các xã: Lao Chải, Hầu Thào, Sử Pán, Tả Giàng Phìn, Bản Phùng, Tả Van (huyện Sa Pa); Nậm Xé, (huyện Văn Bàn); Tả Phời (thành phố Lào Cai), trong sự so sánh với người Mông theo Công giáo ở một số tỉnh miền núi phía Bắc như Yên Bái, Lai Châu và Điện Biên. Về thời gian: luận án nghiên cứu quá trình du nhập, phát triển của Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai từ đầu thập niên 20 của thế kỉ trước, nhưng tập trung vào giai đoạn từ năm 1990 đến nay.
4 4. Cơ sở lý luận, cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở lý luận Luận án dựa trên cơ sở phương pháp luận của Chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước Việt Nam về tôn giáo, nhất là các quan điểm: tôn trọng quyền tự do tôn giáo, đoàn kết tôn giáo, chống lợi dụng tôn giáo; quan điểm chính sách của Đảng, Nhà nước về dân tộc, nhất là quan điểm đoàn kết toàn dân, bình đẳng giữa các dân tộc, chăm lo xây dựng và nâng cao chất lượng đời sống của đồng bào các dân tộc thiểu số, thu hẹp khoảng cách miền xuôi với miền ngược. 4.2. Cách tiếp cận Để thực hiện luận án, nghiên cứu sinh sử dụng nhiều cách tiếp cận như: sử học, tôn giáo học, nhân học, văn hóa học, xã hội học. Cụ thể: Cách tiếp cận sử học: được áp dụng nghiên cứu quá trình du nhập, tồn tại và phát triển Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai. Cách tiếp cận tôn giáo học: được áp dụng nghiên cứu thực trạng đời sống Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai trên ba phương diện: niềm tin tôn giáo, thực hành tôn giáo và cộng đồng tôn giáo; phân tích ảnh hưởng của nó đối với đời sống xã hội của người Mông theo Công giáo ở Lào Cai. Các cách tiếp cận nhân học, văn hóa học, xã hội học: được áp dụng để nghiên cứu thực trạng và vấn đề đặt ra liên quan đến Công giáo trong đồng bào dân tộc Mông ở các tỉnh miền núi phía Bắc nói chung, Lào Cai nói riêng. 4.3. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp tôn giáo học so sánh: được sử dụng để so sánh quá trình truyền nhập, phát triển và thực hành nghi lễ của các tôn giáo trong tộc người Mông; giữa Công giáo người Mông ở Lào Cai với Công giáo người Mông ở nơi khác; giữa Công giáo người Mông với Công giáo vùng dân tộc thiểu số ở Tây nguyên. Phương pháp nghiên cứu tài liệu: được sử dụng nhằm khai thác tối đa tư liệu gốc, tài liệu tham khảo liên quan đến nội dung luận án, trong đó chú trọng đến tài liệu về người Mông theo Kitô giáo (Công giáo, Tin lành) ở các tỉnh miền núi phía Bắc nói chung và ở Lào Cai nói riêng. Các phương pháp điều tra xã hội học bằng bảng hỏi, phỏng vấn sâu, quan sát tham dự, lấy ý kiến chuyên gia: được sử dụng để nghiên cứu thực trạng và vấn đề đặt ra liên quan đến đời sống tôn giáo của cộng đồng người Mông theo Công
5 giáo ở Lào Cai; việc thực hiện chính sách và pháp luật về tôn giáo ở vùng dân tộc thiểu số nước ta hiện nay. Nghiên cứu sinh đã tiến hành phỏng vấn sâu linh mục chính xứ và linh mục phó xứ Sa Pa, Trưởng ban hành giáo và tín đồ các giáo họ Lao Chải, Hầu Thào (Sa Pa, Lào Cai); điều tra xã hội học với 300 phiếu đối với tín đồ, chức sắc, chức việc tại các giáo họ, giáo điểm ở Lào Cai và giáo xứ Tà Ghênh (xã Bản Mù, huyện Trạm Tấu, tỉnh Yên Bái) để đối chiếu, so sánh. Trong đó, giáo họ Hầu Thào: 100 phiếu; giáo họ Lao Chải: 100 phiếu; giáo điểm Nậm Xé (huyện Văn Bàn): 50 phiếu; giáo họ Háng Chi Mùa (thuộc giáo xứ Tà Ghênh): 50 phiếu. Thông tin thu được từ phỏng vấn sâu và các phiếu hỏi góp phần củng cố nhận định, đánh giá các vấn đề được khách quan hơn. 5. Đóng góp mới của luận án Thứ nhất, luận án nghiên cứu tương đối toàn diện, hệ thống và cập nhật về Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai từ lịch sử đến hiện tại. Thứ hai, luận án làm rõ thực trạng đời sống đạo và ảnh hưởng của Công giáo đến cộng đồng người Mông theo đạo ở Lào Cai hiện nay. Thứ ba, luận án nêu lên một số vấn đề đặt ra, dự báo xu hướng và khuyến nghị giải pháp đối với Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai thời gian tới, góp phần nâng cao hiệu quả của công tác tôn giáo ở địa phương. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận án góp phần làm rõ, kiểm chứng và bổ sung lý thuyết nghiên cứu, nhất là lý thuyết thực thể tôn giáo, lý thuyết sự lựa chọn hợp lý, lý thuyết sự hội nhập và tiếp biến văn hóa trong nghiên cứu tôn giáo học đối với người Mông. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả luận án cung cấp luận cứ khoa học cho việc hoạch định chính sách tôn giáo - dân tộc, nâng cao hiệu quả công tác tôn giáo - dân tộc đối với bộ phận người Mông theo Công giáo ở các tỉnh miền núi phía Bắc, trong đó có Lào Cai. Kết quả luận án có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo cho việc nghiên cứu, giảng dạy chuyên ngành Tôn giáo học, chuyên ngành Công tác tôn giáo và các bộ môn khoa học xã hội và nhân văn liên quan đến người Mông và tôn giáo trong cộng đồng người Mông ở Việt Nam hiện nay. 7. Kết cấu luận án Ngoài Mở đầu, Kết luận, Danh mục công trình liên quan đến luận án đã công bố, Danh mục tài liệu tham khảo, Phụ lục, luận án gồm 4 chương, 9 tiết.
6 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, ĐỐI TƯỢNG VÀ ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU 1.1. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 1.1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 1.1.1.1. Các công trình nghiên cứu về quá trình du nhập, phát triển Công giáo vào cộng đồng người Mông ở các tỉnh miền núi phía Bắc và Lào Cai Từ lâu, giới nghiên cứu quan tâm đến Công giáo ở Việt Nam, nhất là lịch sử truyền giáo và đời sống tôn giáo, trong đó ít nhiều đề cập đến Công giáo trong dân tộc thiểu số và vùng người Mông. Có thể kể ra các tác phẩm chủ yếu sau đây: Công trình Việt Nam giáo sử, Quyển I (1533-1933) [85] và Quyển II (1933- 1960) [86] của Phan Phát Huồn, đã trình bày quá trình truyền bá Công giáo vào Việt Nam từ năm 1533 đến năm 1960, giới thiệu các giáo phận, trong đó có Giáo phận Hưng Hóa và việc người Mông ở Sa Pa (Lào Cai) theo Công giáo từ thập niên 20 thế kỷ XX. Tác giả đưa ra nhận xét đáng lưu ý rằng, người Mông theo Công giáo dù ít nhưng “xem ra họ trung thành với ơn Chúa”. Tuy nhiên, bộ sách trên mới chỉ cung cấp thông tin ít ỏi về Công giáo ở vùng người Mông, chưa nghiên cứu sâu và có hệ thống về sự du nhập, tồn tại và phát triển của nó trong dân tộc này. Bộ sách viết về Giáo hội Công giáo ở Việt Nam của Bùi Đức Sinh (tập 1: Giáo hội Công giáo ở Việt Nam [128]; tập 2: Giáo hội Công giáo ở Việt Nam [129]; tập 3: Giáo hội Công giáo ở Việt Nam [130], Phụ chương) [131], trình bày tương đối chi tiết về sự du nhập của Công giáo vào Việt Nam từ đầu thế kỷ XVI do các giáo đoàn phương Tây đảm nhiệm, như dòng Phan Sinh, dòng Đa Minh, dòng Tên và Hội Thừa sai Paris (MEP), đi sâu phân tích thái độ của nhà Nguyễn đối với Công giáo. Tập 3 giới thiệu khái quát về giáo phận Hưng Hóa. Theo tác giả, Hưng Hóa là giáo phận lớn nhất và phức tạp nhất trong cả nước vì đây là vùng có tới 40 tộc người sinh sống. Nội dung tập sách còn đề cập tới giáo họ Hầu Thào và giáo họ Lao Chải. Đây là tư liệu hữu ích để nghiên cứu sinh tìm hiểu về công cuộc truyền nhập Công giáo vào Việt Nam nói chung và giáo phận Hưng Hóa nói riêng.
7 Bộ sách Lịch sử phát triển Công giáo ở Việt Nam, tập 1 [25] và tập 2 [26] của Trương Bá Cần trình bày lịch sử Công giáo Việt Nam từ năm 1533 đến năm 1945, trong đó có phần bàn về giáo phận Hưng Hóa; về hoạt động của một số thừa sai tại các tỉnh Yên Bái, Lào Cai… nhưng còn chung chung, chưa làm rõ sự hình thành và phát triển của các giáo xứ, giáo họ của người Mông ở những nơi này. Tác phẩm Công giáo Việt Nam sau quá trình 50 năm (1945-1995) của Trương Bá Cần [24] nghiên cứu khá toàn diện về Công giáo trong một giai đoạn lịch sử có nhiều biến động, khó khăn. Ông đã dành một chương (chương 16) đề cập đến giáo phận Hưng Hóa, trong đó có giáo xứ Sa Pa, nhưng rất sơ lược. Công trình này cũng chưa nói đến Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai. Cuốn Thừa sai công giáo Pháp và chính sách đế quốc tại Việt Nam (1857- 1914), của Patrick J.N. Tuck [158]. Tác giả nghiên cứu về sự can thiệp của Pháp vào Việt Nam; quan điểm của các Thừa sai Pháp về ảnh hưởng của việc Pháp xâm lăng đối với công việc truyền giáo ở Nam kì; hoạt động truyền giáo của các giáo sỹ Pháp cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX ở Việt Nam; vai trò của các giáo sỹ trong công cuộc xâm chiếm Việt Nam của đế quốc Pháp. Đáng lưu ý, công trình này đã đưa ra những tư liệu cho thấy, ngay từ cuối thế kỉ XIX, các Thừa sai đã chủ động truyền giáo vào vùng đồng bào dân tộc thiểu số ở các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam, trong đó Lào Cai không phải là ngoại lệ. Công giáo Việt Nam dưới triều nhà Nguyễn (1802-1884, của Nguyễn Quang Hưng [92], trình bày khá chi tiết về Công giáo ở Việt Nam dưới các Triều vua nhà Nguyễn, nhất là chính sách cấm đạo của nhà Nguyễn đối với Công giáo trong thế kỉ XIX. Qua đó giúp người đọc có thể hiểu thêm về nguyên nhân tại sao Công giáo du nhập vào vùng đồng bào dân tộc thiểu số ở các tỉnh miền núi phía Bắc muộn hơn những nơi khác. Giáo hội Công giáo Việt Nam - Niên giám Giáo hội Công giáo Việt Nam 2004 [72] và Giáo hội Công giáo Việt Nam - Niên giám Giáo hội Công giáo Việt Nam 2016 [80] của Hội đồng Giám mục Việt Nam giới thiệu về Giáo hội Công giáo ở Việt Nam, trong đó có Công giáo trong vùng đồng bào dân tộc thiểu số nói chung, Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai nói riêng. Nhưng hai cuốn niên giám trên mới chỉ điểm xuyết sự du nhập, phát triển Công giáo vào người Mông ở Sa Pa (Lào Cai); về tổ chức giáo xứ, giáo họ và các linh mục từng coi sóc giáo xứ, chưa bàn đến vấn đề Công giáo trong cộng đồng người Mông giai đoạn hiện nay.
8 Bài viết “Đôi nét Công giáo miền núi phía Bắc Việt Nam” của Hoàng Bích Ngọc [121], đã khái quát lịch sử truyền giáo tại vùng miền núi phía Bắc, trong đó có nói đến công cuộc truyền giáo vào vùng người Mông ở Lào Cai của giáo sĩ F.M. Savina cũng như quá trình hình thành, phát triển cộng đồng người Mông theo Công giáo ở Sa Pa (Lào Cai). Tuy nhiên, nội dung bài viết dừng lại ở những nét chấm phá, mang tính gợi mở, chưa đi sâu vào các sự kiện của Công giáo từ khi du nhập vào Lào Cai đến nay. Đáng chú ý có bài “Các giáo sĩ thừa sai hải ngoại Paris với việc thiết lập cộng đồng Hmông Công giáo tại miền núi phía Bắc Việt Nam” [122] cũng của tác giả này đã cung cấp những tư liệu (báo cáo hàng năm của giáo phận Hưng Hóa từ năm 1902 đến năm 1950; tiểu sử của một số thừa sai). Tác giả đã cung cấp những thông tin trong văn khố của Hội Thừa sai Paris (MEP), phác họa khá chân xác hoạt động truyền giáo của các thừa sai Pháp, nhất là các thừa sai F.M Savina, P.M. Doussoux, Idiart Alhor trong vùng đồng bào dân tộc Mông ở các tỉnh Tây Bắc thuộc giáo phận Thượng du Bắc Kỳ (tức giáo phận Hưng Hóa ngày nay). Bài viết “Quá trình phát triển đạo Công giáo và Tin lành của người Mông ở vùng núi phía Bắc” của Trần Thị Thủy [150], dựa vào tài liệu của F.M. Savina và Vương Duy Quang, phác họa quá trình du nhập Công giáo vào cộng đồng người Mông ở Lào Cai, Yên Bái qua các giai đoạn: từ đầu đến năm 1948, giai đoạn suy thoái từ năm 1948 đến năm 1990 và giai đoạn phục hồi từ đầu những năm 1990 đến nay, nhưng còn khái lược, một số sự kiện chưa được làm rõ. 1.1.1.2. Các công trình nghiên cứu về văn hóa, tín ngưỡng, tôn giáo truyền thống của người Mông và Công giáo trong cộng đồng người Mông ở các tỉnh miền núi phía Bắc và Lào Cai Luận án tiến sỹ Triết học “Bản sắc văn hóa dân tộc Mông và giải pháp giữ gìn, phát huy giá trị của nó ở Việt Nam hiện nay”, của Hoàng Xuân Lương [114], tập trung nghiên cứu sâu về điều kiện hình thành và những đặc trưng cơ bản của bản sắc văn hóa Mông; nguồn gốc, tên gọi, các nhóm và dòng họ; thực trạng đời sống kinh tế- văn hóa của đồng bào; về tín ngưỡng truyền thống và sự xâm nhập của đạo Tin lành vào cộng đồng người Mông ở Việt Nam. Với cách nhìn khách quan, khoa học, tác giả rút ra những tồn tại, hạn chế của trên lĩnh vực văn hóa của người Mông, từ đó nêu ra những giải pháp cơ bản nhằm giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong giai đoạn hiện nay.
9 Cuốn Dân tộc Mông ở Việt Nam của Cư Hòa Vần, Hoàng Nam [174], khái quát về dân tộc Mông như: lịch sử tộc người, địa vực cư trú, nhân chủng, ngôn ngữ, tên gọi và các nhóm người Mông ở Việt Nam; hoạt động kinh tế truyền thống, đời sống vật chất, bản sắc văn hóa của đồng bào; cuộc sống lao động sáng tạo của tộc người này trong quá khứ và hiện tại. Đặc biệt, khi viết về sinh hoạt tinh thần, các tác giả đã phân tích sâu về tín ngưỡng tôn giáo, trong đó có đề cập đến những người Mông ở Sa Pa (Lào Cai) và Trạm Tấu (Yên Bái) theo Công giáo từ những năm 20 của thế kỷ XX với những gợi ý đáng lưu tâm. Tác phẩm Văn hóa Hmông của Trần Hữu Sơn [134], đi sâu nghiên cứu về người Mông ở Lào Cai. Trong chương II, tác giả viết về đời sống văn hóa tinh thần truyền thống của người Mông ở Lào Cai, trong đó tín ngưỡng của đồng bào khá kỹ lưỡng như: thờ cúng tổ tiên, ma nhà, thần bản mệnh trong cộng đồng làng bản; vật linh giáo, Shaman giáo và tàn dư của một số hình thức tôn giáo sơ khai khác. Qua đó cho thấy, niềm tin của người Mông ở Lào Cai về thế giới bên kia rất độc đáo. Ở chương III: “Những yếu tố mới trong đời sống tinh thần của người Mông ở Lào Cai và những vấn đề đăt ra”, tác giả chỉ ra sự biến đổi trong đời sống văn hóa tinh thần của người Mông, nhất là một bộ phận người Mông từ bỏ tín ngưỡng truyền thống để theo Công giáo và Tin lành. Trên cơ sở luận chứng khoa học, tác giả đưa ra một số giải pháp để xây dựng đời sống văn hóa tinh thần ở vùng đồng bào người Mông ở Lào Cai thời gian tới. Công trình Lịch sử người Mèo của Francoise Marie Savina [126] có đề cập đến tín ngưỡng truyền thống của người Mông (chương IV). Đây là một tác phẩm dân tộc học có nhiều tư liệu bổ ích trong việc nghiên cứu tín ngưỡng, tôn giáo của người Mông. Cuốn sách đã có những phát hiện về diễn trình lịch sử của người Mông trong quá khứ nhưng vẫn còn sơ lược, chủ yếu dựa vào truyền thuyết nên còn nhiều hạn chế. Hơn nữa, với mục đích phục vụ cho việc truyền giáo nên giả miêu tả rất tỷ mỷ, chi tiết về đời sống kinh tế, văn hóa, tâm linh của người Mông nhưng không đưa ra nhận định, lập luận. Một số chỗ tác giả cố gán ghép để giáo lý Công giáo gần gũi với cách nghĩ của người Mông mà chưa có đủ sở cứ vững chắc. Dù sao, đây cũng là tác phẩm có nhiều gợi ý cho việc tìm hiểu văn hóa tâm linh người Mông. Giá trị nhất của cuốn sách là F.M. Savina đã tìm ra những điểm tương đồng giữa thế giới quan, tâm thức tôn giáo của người Mông với tư tưởng thần học của Ki tô giáo. Qua đó giúp cho việc lý
10 giải nguyên nhân một bộ phận người Mông ở các tỉnh miền núi phía Bắc theo Công giáo được rõ ràng hơn. Cuốn Văn hóa tâm linh của người Hmông ở Việt Nam: truyền thống và hiện đại của Vương Duy Quang [124], là một công trình được nghiên cứu cơ bản về lịch sử di cư, địa vực cư trú, hoạt động kinh tế, quan hệ xã hội của người Mông ở Việt Nam. Đề cập đến thờ cúng tổ tiên và các vị thần, những nghi lễ tín ngưỡng liên quan đến dòng họ hay hiện tượng “xưng vua” của người Mông, tác giả không chỉ làm rõ quan niệm về vũ trụ luận phong phú, lối tư duy độc đáo (cái lý của người Mông) mà còn đưa ra những nhận xét tinh tế về đặc trưng văn hóa, tín ngưỡng của người Mông và vai trò của hệ thống tín ngưỡng ấy với sự phát triển của văn hóa xã hội trong cộng đồng dân tộc này. Ở chương ba, tác giả bàn về sự biến đổi trong văn hóa tâm linh của người Mông ở Việt Nam hiện nay, nhất là việc một bộ phận theo Kitô giáo với những tác động không nhỏ đến đời sống văn hóa, tinh thần của đồng bào cần được quan tâm giải quyết. Cuốn Dân tộc Mông Sơn La với việc giải quyết vấn đề tín ngưỡng, tôn giáo hiện nay của Thào Xuân Sùng [136], giới thiệu khái quát về dân tộc Mông, tín ngưỡng tôn giáo của dân tộc Mông ở Sơn La và sự thâm nhập Công giáo, đạo Tin lành vào một bộ phận người Mông ở đây; phân tích tình hình Việt Nam và quốc tế tác động đến việc giải quyết vấn đề tôn giáo hiện nay cũng như sự lợi dụng vấn đề dân tộc và tôn giáo của các thế lực thù địch. Từ phân tích thực trạng, nguyên nhân phát triển đạo, tác giả đưa ra phương hướng, giải pháp chủ yếu giải quyết vấn đề tín ngưỡng, tôn giáo trong cộng đồng người Mông ở Sơn La thời gian tới. Tuy nhiên, cuốn sách trên chưa nghiên cứu sâu kĩ nguyên nhân bộ phận người Mông theo Công giáo đầu thế kỉ XX; sự phát triển tín đồ cũng như mối quan hệ giữa các nhóm người Mông theo Công giáo ở các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam. Song, đây là một cuốn sách giàu tư liệu, giúp nghiên cứu sinh có thêm hiểu biết về tôn giáo, tín ngưỡng của người Mông ở Sơn La để có sự so sánh với người Mông ở Lào Cai. Cuốn sách Giữ “lý cũ” hay theo“lý mới”? Bản chất của những cách phản ứng khác nhau của người Hmông ở Việt Nam với ảnh hưởng của đạo Tin lành do Nguyễn Văn Thắng chủ biên [146], đã phân tích sâu về người Mông trong cơ cấu tộc người ở Việt Nam và những mối quan hệ đồng tộc của dân tộc này ở các nước trên thế giới; làm rõ quan niệm của người Mông về “lý cũ”/tín ngưỡng truyền thống
11 và vai trò của nó đối với xã hội và văn hóa Mông, thể hiện rõ nét trong phong tục làm cúng, làm ma của đồng bào; nêu bật tác động của những phản ứng khác nhau của người Mông theo “lý mới”/đạo Tin lành và ảnh hưởng của nó trong đời sống tâm linh của đồng bào trong giai đoạn hiện nay. Tác phẩm này có cách tiếp cận mới, đưa ra những luận cứ xác đáng về văn hóa, tín ngưỡng, tôn giáo của người Mông trong quá khứ và hiện tại nên rất có giá trị tham khảo. Ngoài ra, đề cập đến văn hóa người Mông còn có những tác phẩm khác, như: Tiếp cận văn hóa Hmông của Mã A Lềnh và Từ Ngọc Vụ [99]; Ghi chép về văn hóa dân gian Hmông của Mã A Lềnh [98]… đó là những công trình nghiên cứu công phu để chúng tôi so sánh giữa văn hóa truyền thống với những tác động, ảnh hưởng của văn hóa Công giáo trong cùng một tộc người. Đề tài khoa học Ảnh hưởng của Công giáo đến đời sống tinh thần của các đồng bào dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc của Viện Nghiên cứu Tôn giáo [179], tập trung nghiên cứu quá trình truyền bá Công giáo vào vùng dân tộc thiểu số ở miền núi phía Bắc từ đầu thế kỉ XX đến nay; tác động của Công giáo trên các mặt đời sống xã hội, và những nét cơ bản về tín ngưỡng tôn giáo truyền thống của các dân tộc cư trú tại vùng miền núi phía Bắc; quá trình tiếp nhận Công giáo của một bộ phận người dân ở đây và những biến đổi về phong tục tập quán của họ. Từ đó, đề tài nêu ra một số vấn đề cần quan tâm như việc bảo lưu bản sắc văn hóa truyền thống; mối quan hệ Nhà nước và Giáo hội; xây dựng và chính sách dân tộc - tôn giáo ở các tỉnh miền núi phía Bắc. Nội dung đề tài này có đề cập đến Công giáo trong vùng người Mông ở Sa Pa (Lào Cai) nhưng còn khá sơ lược, cần được nghiên cứu thêm. Dự án “Khảo sát thực trạng đồng bào dân tộc thiểu số theo Công giáo: kiến nghị về chủ trương và giải pháp”, của Ban Tôn giáo Chính phủ [9], giới thiệu khái quát về Công giáo trong vùng đồng bào các dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên, các tỉnh miền núi phía Bắc, trong đó có người Mông ở Lào Cai. Tuy nhiên, phần viết về Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai chỉ mang tính khái quát. Luận văn thạc sỹ “Ảnh hưởng của văn hóa tín ngưỡng truyền thống đến đời sống đạo của giáo dân Hmông ở giáo xứ Sa Pa (Lào Cai)”của Trần Thị Thu Giang [65], trình bày khái quát quá trình hình thành và phát triển của giáo xứ Sa Pa; đặc điểm văn hóa tính ngưỡng truyền thống của dân tộc Mông ở đây; ảnh hưởng của văn hóa tín ngưỡng truyền thống đến sinh hoạt tôn giáo và nghi lễ vòng đời của
12 giáo dân người Mông ở giáo xứ Sa Pa. Đó là những vấn đề cần nghiên cứu thấu đáo, nhưng do khuôn khổ của một luận văn thạc sỹ, các nội dung trên chỉ được đề cập sơ lược. Tác giả cũng chưa phân định rõ nghiên cứu về văn hóa, tín ngưỡng của người Mông ở thị trấn Sa Pa hay ở huyện Sa Pa, nên còn có những hạn chế nhất định. Đề tài khoa học của “Giá trị và chức năng của Công giáo trong xã hội Việt Nam hiện nay của Viện Nghiên cứu Tôn giáo [181]. Nhóm tác giả tập trung nghiên cứu giá trị và chức năng Công giáo Việt Nam đối với các mặt của đời sống xã hội (chức năng điều chỉnh hành vi, chức năng giáo dục, chức năng liên kết xã hội, chức năng xã hội từ thiện); những ảnh hưởng của giá trị Công giáo đối với cá nhân, gia đình và cộng đồng, từ đó đề xuất một số khuyến nghị và giải pháp nhằm phát huy giá trị Công giáo trong xã hội Việt Nam hiện nay. Công trình cung cấp nhiều thông tin về quá trình xâm nhập, phát triển Công giáo vào Việt Nam và những tác động, ảnh hưởng của Công giáo trong đời sống tinh thần của nhân dân. Liên quan đến đề tài nghiên cứu, tác giả luận án có một số bài đã đăng trên các tạp chí chuyên ngành như: “Quá trình truyền nhập và phát triển Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai”, Nghiên cứu Tôn giáo, số 3/2019; “Vài đặc điểm của Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai”, Nghiên cứu Tôn giáo, số 5/2019. Những bài viết trên nghiên cứu về quá trình người Mông ở Lào Cai theo Công giáo; nguyên nhân cơ bản dẫn đến một bộ phận người Mông theo tôn giáo này; những đặc điểm cơ bản của Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai... Các bài viết trên được sử dụng làm tư liệu và đưa vào các phần trong nội dung của luận án. 1.1.1.3. Những vấn đề đã được nghiên cứu và những vấn đề luận án cần giải quyết Qua tổng quan tình hình nghiên cứu nêu trên cho thấy, các công trình đã tập trung làm rõ những vấn đề dưới đây mà luận án kế thừa: Một là, các công trình nghiên cứu đi trước đã trình bày về quá trình du nhập, phát triển Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai, nhất là hoạt động của các thừa sai người Pháp trong nửa đầu thế kỷ XX ở Sa Pa (Lào Cai) và Trạm Tấu (Yên Bái). Một số bài viết đã khái quát sự hình thành giáo xứ, giáo họ đầu tiên trong cộng đồng người Mông ở các tỉnh Lào Cai, Yên
13 Bái. Đặc biệt là những nghiên cứu về sự chuyển đổi niềm tin tôn giáo (sự cải đạo) từ tín ngưỡng truyền thống của một bộ phận người Mông ở các tỉnh miền núi phía Bắc sang Công giáo; nguyên nhân dẫn đến một bộ phận người Mông ở Lào Cai và các tỉnh miền núi phía Bắc theo Công giáo. Nghiên cứu sinh kế thừa những nghiên cứu của các học giả, từ đó làm sâu sắc hơn về quá trình hình thành, phát triển Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai từ khi xuất hiện đến nay. Hai là, một số nghiên cứu đã đề cập đến thực trạng Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai nói riêng và các tỉnh miền núi phía Bắc nói chung. Tuy nhiên, có rất ít công trình nghiên cứu sâu về đời sống đạo của người Mông theo Công giáo. Đến nay, mới chỉ có một số bài viết đăng trên tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo và vài đề tài nghiên cứu khoa học cấp bộ có đề cập đến vấn đề này, song còn rất tản mạn và sơ lược cần được nghiên cứu làm rõ hơn. Trên cơ sở tiếp thu các kết quả của các công trình nghiên cứu đi trước, qua nghiên cứu Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai, luận án này tập trung vào những nội dung cơ bản sau đây: (1) Nghiên cứu lịch sử truyền bá, quá trình hình thành, phát triển cộng đồng người Mông theo Công giáo ở Lào Cai trong lịch sử, nhất là sự phát triển của tôn giáo này trong giai đọan hiện nay. Từ đó, chỉ ra một số đặc điểm cơ bản của Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai, từ lực lượng truyền giáo, phương thức truyền đạo đến đời sống đạo của Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai trong sự so sánh với các địa bàn, tộc người khác. (2) So sánh giữa tín ngưỡng, tôn giáo của người Mông với tín ngưỡng tôn giáo của các dân tộc thiểu số khác; giữa người Mông theo tín ngưỡng truyền thống với người Mông theo Ki tô giáo (Công giáo, Tin lành), xa hơn nữa là so sánh Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai với Công giáo trong vùng đồng bào dân tộc thiểu số ở các địa phương khác như Yên Bái, Sơn La, Điện Biên, Lai Châu và một số tỉnh Tây Nguyên, từ đó chỉ ra những những nét riêng biệt của của Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai. (3) Nghiên cứu về thực trạng và ảnh hưởng của Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai. Làm sâu sắc thực trạng cộng đồng (tín đồ, chức sắc), tổ chức; niềm tin và thực hành niềm tin Công giáo của người Mông theo đạo. Đồng
14 thời, luận án trình bày ảnh hưởng của Công giáo đối với văn hóa, tín ngưỡng, tôn giáo truyền thống, phong tục tập quán của người Mông và trên một số lĩnh vực đời sống kinh tế, chính trị, xã hội. Những vấn đề đặt ra, dự báo xu hướng và đưa ra những giải pháp nhằm nâng cao hiệu của của công tác tôn giáo, dân tộc trong vùng đồng bào Mông ở Lào Cai thời gian tới. 1.1.2. Khung lý thuyết nghiên cứu và một số khái niệm sử dụng trong luận án 1.1.2.1. Khung lý thuyết nghiên cứu * Câu hỏi nghiên cứu 1. Quá trình du nhập, tồn tại và phát triển của Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai diễn ra như thế nào? Vì sao Công giáo lại thành công ở người Mông; tại sao Công giáo lại chọn Sa Pa làm điểm truyền giáo đầu tiên? 2. Đời sống Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai hiện nay diễn ra như thế nào; thực trạng đó đặt ra những vấn đề gì đáng lưu tâm cho công tác quản lý nhà nước về tôn giáo nói riêng, công tác tôn giáo nói chung? 3. Những đặc điểm cơ bản của Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai; xu hướng vận động của Công giáo trong cộng đồng người Mông ở Lào Cai trong thời gian tới là gì? 4. Cần có những giải pháp gì để phát huy mặt tích cực, hạn chế mặt tiêu cực của Công giáo trong cộng đồng dân tộc Mông ở Lào Cai trong tình hình mới? * Giả thuyết nghiên cứu Giả thuyết 1: Truyền giáo vào vùng dân tộc thiểu số ở nước ta, trong đó có đồng bào dân tộc Mông ở Lào Cai, là một nhiệm vụ quan trọng được Giáo hội Công giáo ở Việt Nam sớm đặt ra và đạt được kết quả đáng kể từ đầu thế kỷ XX. Giả thuyết 2: khi truyền bá vào vùng dân tộc Mông ở Lào Cai, Công giáo đã có biện pháp gì để thích nghi và phát triển ở địa bàn mới? Công giáo đáp ứng nhu cầu tinh thần của một bộ phận người Mông, có đóng góp nhất định cho nền văn hóa dân tộc Mông ở Lào Cai. Song, sự xuất hiện của Công giáo cũng xóa bỏ khá nhiều phong tục văn hóa và tín ngưỡng truyền thống của dân tộc Mông ở Lào Cai. Giả thuyết 3: một bộ phận người Mông từ bỏ tín ngưỡng truyền thống chuyển sang theo các loại hình tôn giáo lớn có tổ chức là một thực tế. Nhu cầu cải đạo xuất hiện từ đầu thế kỷ XX, với việc hàng chục hộ người Mông ở hai tỉnh Lào
15 Cai và Yên Bái theo Công giáo. Xu hướng này gần đây còn thấy rõ ở việc một bộ phận lớn người Mông ở các tỉnh miền núi phía Bắc theo đạo Tin lành, một nhóm nhỏ người Mông đang đến với Phật giáo theo dạng thăm dò. * Lý thuyết nghiên cứu Luận án sử dụng bốn lý thuyết nghiên cứu cơ bản, gồm: lý thuyết cấu trúc- chức năng, lý thuyết lựa chọn duy lý/hợp lý, lý thuyết thực thể tôn giáo, lý thuyết phân tích văn hóa và vùng văn hóa. - Lý thuyết cấu trúc - chức năng: Lý thuyết này nhìn xã hội như một hệ thống tổng thể trong đó các bộ phận cùng làm việc để thúc đẩy sự cố kết và ổn định; đời sống cá nhân được định hướng bởi các cấu trúc xã hội vốn là các mô thức ứng xử xã hội tương đối ổn định; xã hội như một cơ thể, muốn hiểu một bộ phận thì cũng phải hiểu mối quan hệ của nó với các bộ phận khác, một bộ phận hỏng sẽ kéo theo sự suy yếu của các bộ phận khác. Lý thuyết chức năng được luận án sử dụng nghiên cứu vai trò của Công giáo đối với các mặt đời sống của cộng đồng người Mông theo Công giáo ở Lào Cai từ lịch sử đến hiện tại. - Lý thuyết sự lựa chọn duy lý: Nội dung căn bản của lý thuyết này dựa trên ba yếu tố: (i) con người lấy tính toán duy lý làm cơ sở cho hành vi; (ii) họ hành động với sự duy lý khi đưa ra các lựa chọn; (iii) các lựa chọn của họ nhằm mục đích tối ưu hóa sự hài lòng hay tối ưu hóa lợi ích. Lý thuyết sự lựa chọn duy lý cho rằng, tôn giáo là một hệ thống nguồn đền bù có tính siêu nhiên. Sự đền bù quyết định sự lựa chọn tôn giáo. Hành vi lựa chọn tôn giáo là duy lý ở chỗ nó thỏa mãn các mong muốn. Các phong trào thế tục thường chuyển hóa thành các phong trào tôn giáo sau khi chúng thất bại. Khi thất bại trong tìm kiếm sự đền bù bằng cách biện pháp tự nhiên, con người tìm đến cái siêu nhiên để đạt sự đền bù đó. Các niềm tin tôn giáo chính là sự đền bù cho thất bại tìm kiếm bằng biện pháp tự nhiên lúc ban đầu. Con người có xu hướng lựa chọn niềm tin tôn giáo nào mà ít phải tiêu tốn nhất vốn văn hóa của mình. Luận án áp dụng lý thuyết sự lựa chọn duy lý để nghiên cứu xu hướng cải đạo (từ bỏ tín ngưỡng truyền thống chuyển sang theo tôn giáo khác/mới/Công giáo, bảo lưu tín ngưỡng truyền thống nhưng chuyển sang tin theo tôn giáo khác/mới) diễn ra trong vùng dân tộc Mông ở Lào Cai; nguyên nhân một bộ phận người Mông từ bỏ tín ngưỡng truyền thống để theo Công giáo.
16 - Lý thuyết thực thể tôn giáo: Lý thuyết này do nhà xã hội học tôn giáo người Pháp Emile Durkheim khởi xướng. Theo đó, một thực thể tôn giáo bao gồm 3 yếu tố cơ bản gồm niềm tin tôn giáo, thực hành tôn giáo, và cộng đồng tôn giáo. Lý thuyết này cho rằng, chúng ta chỉ có thể biết được các hiện tượng tôn giáo thông qua xác định mối quan hệ giữa con người với cái thiêng bằng niềm tin vào cái thiêng, được biểu đạt bằng thực hành gắn kết với niềm tin đó, tạo thành cộng đồng người có cùng niềm tin vào cái thiêng, trước hết là cộng đồng luân lý. Các yếu tố đó tạo ra các hệ thống được gọi là tôn giáo. Sự tồn tại của các cộng đồng tôn giáo là thực thể xã hội đặc biệt, một tiểu hệ thống có chức năng riêng so với các tiểu hệ thống khác của xã hội tổng thể. Chính nhờ các cách tiếp cận chức năng mà chúng ta biết có sự tồn tại của các hệ thống tôn giáo trong xã hội. Luận án áp dụng lý thuyết thực thể tôn giáo để nghiên cứu thực trạng niềm tin tôn giáo và thực hành tôn giáo của cộng đồng người Mông theo Công giáo ở Lào Cai hiện nay. - Lý thuyết phân tích văn hóa và vùng văn hóa: Đại biểu cho trường phái lý thuyết này là nhà xã hội học người Đức Max Weber (1864-1920). Ông cho rằng, hành động xã hội của mỗi cá nhân, nhóm không chỉ bị chi phối bởi các điều kiện kinh tế, chính trị, môi trường, mà còn chịu sự chi phối của các động cơ văn hóa mang tính chủ quan từ bên trong, như tri thức, tình cảm, phong tục, tập quán, tôn giáo, những quan niệm về đúng sai, thiện ác… Phân tích văn hóa là để tìm ra cách thức mà văn hóa chi phối hành vi của con người, trong đó có những hành vi tác động đến xã hội và tôn giáo. Khi nghiên cứu các hành vi tôn giáo phải tìm hiểu các động cơ văn hóa từ bên trong của cá nhân hay nhóm tín đồ. Áp dụng lý thuyết phân tích văn hóa và vùng văn hóa khi nghiên cứu tôn giáo ở Việt Nam sẽ thấy được việc truyền giáo phát triển Công giáo vào vùng dân tộc thiểu số đã và đang tạo nên một sự chuyển đổi đức tin diễn ra khá mạnh mẽ với việc một bộ phận đồng bào dân tộc đã từ bỏ tín ngưỡng, tôn giáo truyền thống của mình để theo tôn giáo mới. Điều ấy cũng có nghĩa là đang hình thành những cộng đồng tôn giáo-tộc người mới với những nét sinh hoạt văn hóa, lối sống đạo mới. Luận án sử dụng lý thuyết này để nghiên cứu quá trình xâm nhập Công giáo vào cộng đồng người Mông ở Lào Cai; sự ảnh hưởng của văn hóa Công giáo đến đời sống tinh thần của một bộ phận người Mông.