Luận án Tiến sĩ Tôn giáo học: Giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang

Chia sẻ: ViJenlice ViJenlice | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:215

Thêm vào BST

Báo xấu

41
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án phân tích, đánh giá giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần trên địa bàn tỉnh Bắc Giang, từ đó đề xuất các giải pháp, khuyến nghị nhằm phát huy hiệu quả các giá trị của Phật giáo Trúc Lâm trên địa bàn tỉnh Bắc Giang hiện nay, góp phần phát triển kinh tế, xã hội của địa phương.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Tôn giáo học: Giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH DƯƠNG NGÔ NINH GIÁ TRỊ CỦA PHẬT GIÁO TRÚC LÂM THỜI TRẦN Ở BẮC GIANG LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: TÔN GIÁO HỌC HÀ NỘI - 2020
HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH DƯƠNG NGÔ NINH GIÁ TRỊ CỦA PHẬT GIÁO TRÚC LÂM THỜI TRẦN Ở BẮC GIANG LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: TÔN GIÁO HỌC Mã số: 9229009 (Cũ: 62220309) Người hướng dẫn khoa học: 1. TS. NGUYỄN QUỐC TUẤN 2. PGS,TS HOÀNG THỊ LAN HÀ NỘI - 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng và được trích dẫn đầy đủ theo quy định. Tác giả Dương Ngô Ninh
MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 7 1.1. Những công trình nghiên cứu liên quan đến luận án 7 1.2. Khung lý thuyết nghiên cứu 24 1.3. Một số khái niệm sử dụng trong luận án 28 1.4. Khái quát địa bàn nghiên cứu 34 Chương 2: QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH, PHÁT TRIỂN VÀ DẤU ẤN CỦA PHẬT GIÁO TRÚC LÂM THỜI TRẦN Ở BẮC GIANG 43 2.1. Quá trình hình thành và phát triển của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang 43 2.2. Dấu ấn của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang 53 Chương 3: NHỮNG GIÁ TRỊ NỔI BẬT CỦA PHẬT GIÁO TRÚC LÂM THỜI TRẦN Ở BẮC GIANG 64 3.1. Giá trị tôn giáo của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang 64 3.2. Giá trị văn hóa của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang 85 3.3. Giá trị lịch sử của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang 105 Chương 4: GIẢI PHÁP CƠ BẢN VÀ KHUYẾN NGHỊ NHẰM PHÁT HUY GIÁ TRỊ CỦA PHẬT GIÁO TRÚC LÂM THỜI TRẦN Ở BẮC GIANG HIỆN NAY 123 4.1. Giải pháp cơ bản và khuyến nghị nhằm phát huy giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang hiện nay 123 4.2. Khuyến nghị nhằm phát huy giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang hiện nay 136 KẾT LUẬN 140 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN TỚI LUẬN ÁN 143 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 144 PHỤ LỤC 158
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Cb Chủ biên DSVH Di sản văn hóa DSVHPG Di sản văn hóa Phật giáo GHPG Giáo hội Phật giáo GHPGVN Giáo hội Phật giáo Việt Nam HN Hà Nội KHXH Khoa học xã hội NCS Nghiên cứu sinh NXB Nhà xuất bản PGTLTT Phật giáo Trúc Lâm thời Trần PL Phụ lục STT Số thứ tự TP Thành phố TP.HCM Thành phố Hồ Chí Minh TR Trang UBND Ủy ban nhân dân
DANH MỤC BẢN ĐỒ, BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ Trang Bản đồ 1.1: Bản đồ vị trí các điểm và di tích Tây Yên Tử 37 Bản đồ 2.1: Sự phân bố Phật giáo Trúc Lâm thời Trần trên địa bàn tỉnh Bắc Giang 47 Biểu đồ 3.1: Thực hiện chủ trương Thiền - giáo song hành vừa tu thiền, vừa học đạo tại các chùa, Thiền viện 67 Biểu đồ 3.2: Thực hành nghi lễ Phật giáo khi sinh hoạt tại chùa/ Thiền viện 68 Biểu đồ 3.3: Biểu hiện sự hỗn dung Phật giáo Trúc Lâm với tín ngưỡng dân gian hiện nay 70 Biểu đồ 3.4: Tư tưởng “Phật tại tâm” góp phần tu dưỡng đạo đức, giúp tâm trong sáng 76 Biểu đồ 3.5: Cách hiểu của người dân về tư tưởng “Phật tại tâm” 77 Biểu đồ 3.6: Thực hiện Thập thiện của tín đồ và người dân 82 Biểu đồ 3.7: Lợi ích khi tu tập theo Phật giáo Trúc Lâm 84 Biểu đồ 3.8: Mức độ tham gia lễ hội Phật giáo Trúc Lâm 101 Biểu đồ 3.9: Tín đồ và người dân có biết về lễ hội của Phật giáo Trúc Lâm 101 Biểu đồ 3.10: Ảnh hưởng của lễ hội Phật giáo Trúc Lâm tới đạo đức, lối sống tín đồ và người dân 102 Biểu đồ 3.11: Tần xuất làm từ thiện của tín đồ và người dân 120 Sơ đồ 1.1: Sơ đồ hóa lý thuyết nghiên cứu 25
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong lịch sử Phật giáo Việt Nam, Phật giáo thời Trần phát triển trên nhiều phương diện, biểu hiện qua sự hình thành và phát triển của Phật giáo Trúc Lâm. Phật giáo Trúc Lâm có nhiều đóng góp quan trọng trong đời sống xã hội, là một trong những yếu tố quan trọng của xã hội Đại Việt, đóng vai trò thiết yếu trong quá trình xây dựng và bảo vệ đất nước. Phật giáo Trúc Lâm là sợi dây nối kết tình đoàn kết nhân dân với tầng lớp lãnh đạo đất nước, với sức sống bền bỉ trong các tầng lớp nhân dân, tác động mạnh mẽ đến xã hội bởi tính chất luân lý đạo đức, kêu gọi làm việc thiện, thương yêu người khác, tôn trọng phép nước; trở thành uy lực thống nhất ý thức hệ toàn dân, là nhân tố dệt nên hệ tư tưởng và tính chất xã hội độc đáo, mang đậm tính dân tộc. Sự phát triển của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần đã để lại nhiều giá trị còn tồn tại đến ngay nay ở các dạng thức khác nhau. Tỉnh Bắc Giang có vị trí địa - chính trị, địa - văn hóa, địa - tôn giáo rất quan trọng đối với lịch sử đất nước ta từ thời dựng nước và càng nổi bật trong thời kỳ giữ nước hàng nghìn năm lịch sử. Sự hình thành và phát triển Phật giáo ở tỉnh Bắc Giang đã lưu dấu rất nhiều di sản có giá trị, nổi bật nhất là chùa Vĩnh Nghiêm (xã Trí Yên, huyện Yên Dũng). Đây là trung tâm Phật giáo lớn ở tỉnh Bắc Giang, mang đậm dấu ấn của Phật giáo Trúc Lâm tồn tại cho đến ngày nay. Bên cạnh đó, Bắc Giang còn là nơi đang lưu giữ dấu tích của các ngôi chùa của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần bên phía Tây Yên Tử, chứng tích cho một thời kỳ Phật giáo phát triển hưng thịnh. Qua thời gian lịch sử, hệ thống di tích Phật giáo Trúc Lâm và chùa Vĩnh Nghiêm trên địa bàn tỉnh Bắc Giang đóng một vai trò quan trọng và là một phần không thể tách rời trong quần thể di sản văn hóa và danh thắng Yên Tử gắn với Phật giáo Trúc Lâm mang đậm bản sắc Việt.
2 Việc nghiên cứu một cách hệ thống Phật giáo Trúc Lâm thời Trần trên địa bàn tỉnh Bắc Giang góp phần làm sâu sắc hơn các giá trị di sản Phật giáo, lịch sử và văn hóa. Thông qua những giá trị đó góp phần làm rõ vị trí lịch sử, giá trị văn hóa của những di tích này, cũng như truyền thống lịch sử, văn hóa của tỉnh Bắc Giang với tư cách là một trung tâm Phật giáo Trúc Lâm trước đây. Ngoài ra, việc nghiên cứu hệ thống về Phật giáo Trúc Lâm thời Trần còn ở phương diện sinh hoạt Phật giáo, tư tưởng Phật giáo, giúp ban ngành chính quyền các cấp đề ra được những giải pháp bảo tồn và phát huy những giá trị di sản quý báu này trong giai đoạn hiện nay. Nghiên cứu Phật giáo Trúc Lâm thời Trần trên địa bàn tỉnh Bắc Giang góp phần làm rõ giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần đối với lịch sử dân tộc, với đời sống tinh thần người dân. Trên cơ sở những giá trị đó đóng góp luận cứ khoa học cho ba tỉnh Bắc Giang, Quảng Ninh và Hải Dương hoàn thiện hồ sơ trình UNESCO đề xuất công nhận Quần thể di tích - danh thắng Yên Tử là di sản thế giới; với tỉnh Bắc Giang giúp hình thành và phát triển con đường du lịch tâm linh Phật giáo Trúc Lâm Tây Yên Tử trên địa bàn tỉnh Bắc Giang với việc kết nối các ngôi chùa Trúc Lâm thời Trần cùng cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ, chắc chắn góp phần phát triển kinh tế xã hội của địa phương trong thời gian tới. Vì vậy, việc lựa chọn đề tài: “Giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang” làm đề tài luận án Tiến sĩ chuyên ngành Tôn giáo học, có tính cấp thiết, có giá trị cả về phương diện khoa học lẫn phương diện thực tiễn. 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của Luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Phân tích, đánh giá giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần trên địa bàn tỉnh Bắc Giang, từ đó đề xuất các giải pháp, khuyến nghị nhằm phát huy hiệu quả các giá trị của Phật giáo Trúc Lâm trên địa bàn tỉnh Bắc Giang hiện nay, góp phần phát triển kinh tế, xã hội của địa phương.
3 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Thứ nhất, khái quát quá trình hình thành và phát triển của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang, làm rõ dấu ấn của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang. - Thứ hai, tập trung nghiên cứu, phân tích, đánh giá những giá trị nổi bật của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang hiện nay (giá trị tôn giáo, giá trị văn hóa, giá trị lịch sử). - Thứ ba, đề xuất giải pháp nhằm phát huy hiệu quả các giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang, góp phần phát triển kinh tế - xã hội của địa phương. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của Luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang theo ba nhóm: giá trị tôn giáo, giá trị văn hóa, giá trị lịch sử. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về không gian: Luận án giới hạn nghiên cứu những giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang tập trung chủ yếu ở khu vực Tây Yên Tử tỉnh Bắc Giang. - Về thời gian: Luận án tập trung nghiên cứu các giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần từ khi hình thành và phát triển đến giai đoạn hiện nay trên địa bàn tỉnh Bắc Giang. 4. Phương pháp nghiên cứu Trong luận án này, NCS sử dụng các phương pháp tổng hợp, phân tích tài liệu; phương pháp nghiên cứu điền dã, phương pháp quan sát, phương pháp phỏng vấn sâu, phương pháp phỏng vấn bảng hỏi, phương pháp so sánh, đối chiếu. - Phương pháp tổng hợp, phân tích tài liệu: được tác giả sử dụng để thu thập, xử lý, phân tích các tài liệu có liên quan đến Phật giáo Trúc Lâm nói
4 chung cũng như Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở tỉnh Bắc Giang nói riêng. Qua đó, để thấy được Phật giáo Trúc Lâm ở tỉnh Bắc Giang đã được các học giả đề cập đến ở những khía cạnh nào, cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu của họ ra sao và những điểm cần bổ sung, phát triển trong nghiên cứu này. - Phương pháp nghiên cứu điền dã: Phương pháp này dựa vào những chuyến đi thực tế tại các địa bàn để tiếp cận đối tượng nghiên cứu nhằm thu thập thông tin cần khảo sát. Trong điều tra điền dã lấy tư liệu cho luận án, phương pháp quan sát tham dự và phương pháp phỏng vấn sâu được áp dụng mang lại hiệu quả cao. Trong luận án này, nhằm làm rõ những thông tin vấn đề nghiên cứu, NCS thường xuyên đi thực tế tới chùa Vĩnh Nghiêm, các chùa khu vực Tây Yên Tử, cũng như các vùng phụ cận như Quảng Ninh, Hải Dương… vào dịp ngày mồng một, ngày Rằm, ngày lễ, cũng như khi diễn ra các nghi lễ, lễ hội, gặp trực tiếp những người thực hành nghi lễ để khảo khát thực tế, sưu tầm hình ảnh, tư liệu; hoặc phỏng vấn sâu tín đồ. - Phương pháp quan sát: Luận án sử dụng phương pháp này trong nghiên cứu để thu thập thông tin thực nghiệm thông qua quá trình đi khảo sát thực tế và ghi chép trung thực những nhân tố liên quan đến đối tượng nghiên cứu của luận án. Với phương pháp này, NCS đến trực tiếp địa bàn nghiên cứu quan sát các cơ sở thờ tự, dấu ấn, di vật... Vào các ngày lễ, lễ hội, NCS quan sát các sinh hoạt Phật giáo của các tăng, ni trên các phương diện niềm tin, thực hành, cộng đồng Phật giáo Trúc Lâm ở tỉnh Bắc Giang. - Phương pháp phỏng vấn sâu: Trong quá trình thực hiện tại thực địa, có những thông tin cần làm rõ chi tiết và đi sâu hơn vào các vấn đề nghiên cứu mà phương pháp điều tra bằng bảng hỏi không thể thực hiện được. Luận án đã sử dụng phương pháp phỏng vấn sâu thông qua đối thoại hỏi và đáp một cách trực tiếp đối với các tín đồ, tăng, ni để có thể tìm hiểu những suy nghĩ, thái
5 độ, tình cảm, động cơ, niềm tin, quan điểm… từ đó thu được các thông tin hữu ích, có giá trị cao hơn. - Phương pháp So sánh đối chiếu: Nghiên cứu sinh sử dụng phương pháp này để so sánh đối chiếu giữa kết quả sử liệu với kết quả thu thập từ nghiên cứu điền dã, quan sát tham dự, phỏng vấn sâu để phát hiện ra những điểm chung và những điểm khác nhau, từ đó, có thể xác định mức độ tin cậy của thông tin để đánh giá sự vật hiện tượng một cách toàn diện hơn. Trong quá trình nghiên cứu tác giả lồng ghép, tổng hợp các phương pháp để hỗ trợ nhau trong quá trình thu thập và xử lý thông tin. Trong luận án này, NCS so sánh đối chiếu Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở tỉnh Bắc Giang trên các tài liệu mà NCS tổng hợp được, đối chiếu thực tế với quá trình đi điền dã ở các cơ sở thờ tự bên sườn Tây Yên Tử từ đó xác định được những thông tin chính xác. - Phương pháp phỏng vấn bảng hỏi: NCS áp dụng phương pháp này nhằm thu thập thông tin, dữ liệu sơ cấp, phục vụ cho mục đích nghiên cứu của luận án. Hoạt động thu thập dữ liệu được NCS thực hiện cùng một lúc với tín đồ và người dân theo một bảng câu hỏi khảo sát in sẵn, người được hỏi trả lời ý kiến của mình bằng cách đánh dấu vào các ô tương ứng trong các câu hỏi. Về địa điểm, trong luận án này, NCS chọn 4 địa điểm: tại Chùa Vĩnh Nghiêm (huyện Yên Dũng), tại chùa Am Vãi (huyện Lục Ngạn), tại Thiền viện Trúc Lâm Phượng Hoàng (huyện Yên Dũng), tại Khu du lịch Tâm linh - Sinh thái Tây Yên Tử (huyện Sơn Động). Về thời gian, tại lễ hội chùa Vĩnh Nghiêm ngày 17/03/2019 (tức ngày 12/02 Âm lịch); tại lễ hội chùa Am Vãi ngày 06/04/2019 (tức mồng 2/03 Âm lịch); tại Thiền viện Trúc Lâm Phượng hoàng ngày 01/07/2019 (tức mồng 1/7 Âm lịch), tại lễ hội Tây Yên Tử (Khu du lịch Tâm linh - Sinh thái Tây Yên Tử) ngày 16/02/2019 (tức ngày 12 tháng Giêng năm Kỷ Hợi).
6 Về số lượng phiếu, NCS phỏng vấn 400 người (Phật tử và người dân) tại 4 địa điểm: lễ hội chùa Vĩnh Nghiêm (100 phiếu), lễ hội Tây Yên Tử (100 phiếu), tại Thiền viện Trúc Lâm Phượng Hoàng (100 phiếu), lễ hội chùa Am Vãi (100 phiếu). 5. Đóng góp khoa học của luận án - Luận án làm rõ quá tình hình thành và phát triển của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần trên địa bàn tỉnh Bắc Giang, đồng thời chỉ ra được dấu ấn của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang. - Luận án phân tích, làm rõ những giá trị nổi bật của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở tỉnh Bắc Giang như giá trị tôn giáo, giá trị văn hóa, giá trị lịch sử. - Bên cạnh đó, luận án đưa ra những giải pháp, khuyến nghị nhằm bảo tồn và phát huy những giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần trên địa bàn tỉnh Bắc Giang hiện nay. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án - Về mặt lý luận: Luận án góp phần làm rõ những giá trị nổi bật của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang hiện nay, đồng thời luận án đóng góp vào tư liệu nghiên cứu tham khảo, giảng dạy. - Về mặt thực tiễn: Luận án góp phần gìn giữ, bảo tồn và phát huy những giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang phục vụ cho việc phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội của địa phương. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung luận án gồm 4 chương, 12 tiết.
7 Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 1.1. NHỮNG CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 1.1.1. Nhóm công trình nghiên cứu liên quan đến Phật giáo Trúc Lâm và Phật giáo Trúc Lâm thời Trần trên địa bàn tỉnh Bắc Giang Cuốn Chùa Việt Nam của Hà Văn Tấn, xuất bản 1993 tại Hà Nội [97] dành một phần giới thiệu về Phật giáo thời Trần, trong đó có nhắc đến vai trò to lớn của Pháp Loa đã biến ngôi chùa Vĩnh Nghiêm thành trụ sở Trung ương của của giáo hội Trúc Lâm. “Ở thế kỷ XIV với hoạt động của các vị tổ phái Trúc Lâm, Phật giáo đã phát triển hết sức mạnh mẽ - Người có vai trò lớn trong việc xây dựng chùa chiền bấy giờ là sư Pháp Loa, vị tổ thứ hai của phái Trúc Lâm. Có thể nói ông đã huy động cả giới quý tộc Trần vào công việc này. Mới 24 tuổi, ông đã trở thành người lãnh đạo giáo hội. Ông đã biến ngôi chùa Vĩnh Nghiêm thành trụ sở trung ương của giáo hội Trúc Lâm, chứa đủ hồ sơ tăng ni cả nước…” [97, tr.42]. Cuốn Tam tổ thực lục do Thích Phước Sơn dịch, Viện Nghiên cứu Phật học ấn hành năm 1995 [94]. Phần thứ nhất viết về Trần Nhân Tông, phần thứ hai viết về Pháp Loa, phần thứ ba viết về Huyền Quang. Tác giả ghi chép về hành trạng và sự truyền thừa của ba vị Tam tổ Trúc Lâm. Qua đó cũng thấy được giá trị tư tưởng, ý nghĩa và nội dung của Phật giáo Trúc Lâm. Tuy nhiên, tác giả chưa đi sâu tìm hiểu trung tâm phát triển của Phật giáo Trúc Lâm đó là chùa Vĩnh Nghiêm và các ngôi chùa bên sườn Tây Yên Tử. Cuốn sách Trúc Lâm Tam tổ giảng giải, của HT Thích Thanh Từ, xuất bản năm 1997, Nxb Tp HCM [144], gồm những bài thơ, bài văn của Tam tổ Trúc Lâm. Tác giả đã dùng văn học để biểu đạt thân thế, sự nghiệp của ba vị tổ Trúc Lâm. Trong đó có nhắc tới sự kiện Trần Nhân Tông tới chùa Vĩnh
8 Nghiêm kiết hạ, sự kiện Pháp Loa tới chùa Vĩnh Nghiêm định chức cho tăng đồ, sự kiện Huyền Quang tới chùa Vĩnh Nghiêm nghe Pháp Loa giảng kinh. Nguyễn Hùng Hậu (1997), Lược khảo tư tưởng Thiền Trúc Lâm Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội [48]. Nội dung gồm 7 chương trình bày về hoàn cảnh chính trị, kinh tế xã hội văn hóa để hình thành thiền Trúc Lâm Yên Tử; Trần Thái Tông người đặt nền móng cho thiền Trúc Lâm Yên Tử; Tuệ Trung thượng sĩ người thầy tư tưởng vĩ đại của thiền Trúc Lâm Yên Tử; Trần Nhân Tông người sáng lập ra thiền Trúc Lâm Yên Tử; Tư tưởng triết học Phật giáo của Nhị tổ Pháp Loa; Biện chứng giải thoát trong tư tưởng của Tam tổ Huyền Quang; Một số tư tưởng triết học Phật giáo của Ngô Thì Nhậm. Trương Văn Chung (1998), Tư tưởng triết học của Thiền Phái Trúc Lâm đời Trần, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội [23]. Trình bày tiền đề hình thành, phát triển và tư tưởng triết học của Phật giáo Trúc Lâm đời Trần. Nguyễn Công Lý (2000), Văn học Phật giáo thời Lý - Trần: Diện mạo và đặc điểm, Nxb Đại học Quốc gia, Tp.HCM [69]. Nội dung trình bày về diện mạo và đặc điểm của văn học thời kỳ này, nêu lên 4 diện mạo cùng 6 đặc điểm lớn của văn học Phật giáo Lý - Trần mà thành tựu nổi bật có đóng góp lớn là của Phật giáo Trúc Lâm. Cuốn Việt Nam Phật giáo sử luận, của Nguyễn Lang, xuất bản năm 2000, Nxb Văn học [66], đề cập đến các giai đoạn lịch sử của Phật giáo Việt Nam, trong đó có bàn về nền tảng của Phật giáo đời Trần, Trần Nhân Tông và Phật giáo Trúc Lâm, Thiền sư Pháp Loa, thiền sư Huyền Quang. Chương XV Tổng luận về Phật giáo đời Trần bàn về: Chủ lực của văn hóa đời Trần, các khuynh hướng tư tưởng trong Phật giáo đời Trần, vai trò của văn hóa và chính trị của Phật giáo đời Trần. Nguyễn Xuân Cần (2001), Giới thiệu các di tích lịch sử văn hoá, di tích khảo cổ và các đền, nghè, đình chùa, lăng mộ, địa điểm di tích cách mạng nằm tại các xã, huyện của tỉnh Bắc Giang, Bảo tàng Bắc Giang, Bắc Giang
9 [13]. Trong công trình nghiên cứu này, tác giả đã có những giới thiệu về các di tích lịch sử văn hoá, di tích khảo cổ và các đền, nghè, đình chùa, lăng mộ, địa điểm di tích cách mạng... nằm tại các xã, huyện của tỉnh Bắc Giang. Trong đó, tác giả cũng đã khảo cứu những bước phát triển của Phật giáo Bắc Giang nói chung và Phật giáo thời Trần trên địa bàn tỉnh Bắc Giang nói riêng. Cuốn Đại cương triết học Phật giáo Việt Nam của Nguyễn Hùng Hậu (Minh Không), Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2002 [49]. Đây là một công trình khoa học trình bày một cách hệ thống, toàn diện về triết học Phật giáo Việt Nam từ khởi nguyên đến thế kỷ XIV theo lát cắt thế giới quan Phật giáo, nhân sinh quan Phật giáo dựa trên những vấn đề cơ bản của triết học, phù hợp với lôgíc phát triển của lịch sử Phật giáo, cũng là để làm sáng tỏ hơn những tư tưởng Phật giáo Việt Nam. Chương 1 tác giả đã lược sử Phật giáo Việt Nam từ khởi nguyên đến XIV qua sự du nhập của Phật giáo vào Việt Nam cho đến Phật giáo thời Trần với Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử; chương 2 khảo cứu một vài nét thế giới quan Phật giáo theo lịch sử phát triển, từ Phật giáo Nguyên thủy đến Tiểu thừa và Đại thừa sau đó khảo sát thế giới quan Phật giáo Việt Nam; chương 3 tìm hiểu nhân sinh quan Phật giáo trên các mặt về con người, về cuộc đời con người. Tác giả khẳng định, tuy Phật giáo phát triển qua các giai đoạn, thời kỳ, tông phái khác nhau nhưng nhân sinh quan Phật giáo ít có thay đổi, về cơ bản nó vẫn đi theo cái trục của chính nó, đó là quan niệm của Đức Phật đã chỉ ra. Trên cơ sở đó, tác giả khảo cứu nhân sinh quan Phật giáo Việt Nam. Trong bộ sách khá đồ sộ Địa chí Bắc Giang [2] do UBND tỉnh Bắc Giang chỉ đạo biên soạn xuất bản năm 2002 và 2003 ở hai tập Từ điển và Di sản Hán Nôm đã giới thiệu khái lược về chùa Vĩnh Nghiêm và Phật giáo Trúc Lâm, cùng với các tư liệu Hán Nôm hiện còn lưu giữ tại chùa ngôi chùa này. Nguyễn Xuân Cần chủ biên (2004), Chốn tổ Vĩnh Nghiêm, Bảo tàng Bắc Giang [15]. Tác giả trình bày về lịch sử hình thành, phát triển chùa Vĩnh
10 Nghiêm bao gồm: kiến trúc, các di sản Hán Nôm có biên dịch, giới thiệu nội dung 08 bài văn bia, 4 bia bài vị trên mộ tháp có trong di tích, lễ hội dân gian. Cuốn Nguyễn Duy Hinh (2009), Lịch sử đạo Phật Việt Nam, Nxb Tôn giáo & Nxb Từ điển Bách khoa, Hà Nội [55]. Cuốn sách trình bày về các giai đoạn hình thành và phát triển của Phật giáo từ thời kỳ du nhập đến thế kỷ XX. Đồng thời tác giả làm rõ những đóng góp của các thiền sư trong việc phát triển tông phái Phật giáo và văn hóa - xã hội trong các giai đoạn phát triển qua các thời kỳ của Phật giáo Việt Nam. Kỷ yếu Hội thảo khoa học Chùa Vĩnh Nghiêm Bắc Giang và Thiền phái Trúc Lâm trong quá trình phát triển của Phật giáo Việt Nam, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Giang, Nxb Thông tấn, năm 2011 [92]. Trong công trình nghiên cứu này, các tác giả đã có những phân tích về quá trình hình thành và phát triển của Phật giáo Bắc Giang nói chung và vai trò của chùa Vĩnh Nghiêm, Phật giáo Trúc Lâm nói riêng trong quá trình phát triển của Phật giáo Việt Nam. Các tác giả đều cho rằng, Bắc Giang nằm trên vùng đất cổ, có lịch sử văn hóa lâu đời, đặc biệt là lịch sử văn hóa Phật giáo. Cùng với sự ra đời của Phật giáo Việt Nam, Phật giáo ở Bắc Giang cũng có mặt từ khá sớm. Thời điểm Phật giáo vào Bắc Giang khoảng trước thế kỷ X. Các tác giả cũng khẳng định những giá trị lịch sử, văn hóa, đạo đức, tôn giáo của Phật giáo Trúc Lâm trên địa bàn tỉnh Bắc Giang. Bên cạnh đó, các tác giả cũng đã có những nghiên cứu, đánh giá về quá trình hình thành và phát triển của Phật giáo Trúc Lâm trên địa bàn này. Trên cơ sở đó, các tác giả có những gợi mở quan trọng về đường hướng, giải pháp cho sự phát triển của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần trên địa bàn tỉnh Bắc Giang gắn liền với văn hóa, du lịch tâm linh, xứng tầm với vị thế sẵn có của tỉnh Bắc Giang. Nguyễn Thế Chính, Nguyễn Sĩ Cầm, Ngô Văn Trụ (2015), Bắc Giang - Miền di sản, Nhà xuất bản Văn hóa Dân tộc, Hà Nội [22]. Trong công trình
11 nghiên cứu này, các tác giả đã giới thiệu các di sản văn hoá của Bắc Giang: di sản nghệ thuật trình diễn dân gian, di sản di tích và lễ hội, các di sản văn hoá - lịch sử khác cùng vấn đề bảo tồn và phát huy di sản văn hoá ở Bắc Giang. Trong đó, nghiên cứu về sự phát triển của Phật giáo Bắc Giang nói chung và dòng Phật giáo Trúc Lâm nói riêng trên địa bàn tỉnh Bắc Giang, các tác giả đã đề cập đến những di tích Phật giáo thời Trần như tổ đình chùa Vĩnh Nghiêm trong dòng chảy của Phật giáo Tây Yên Tử, cũng như những ảnh hưởng của nó trong đời sống của người dân Bắc Giang. Thích Hạnh Tuệ (2018), Nghiên cứu về Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội [135]. Nội dung tập hợp 14 bài viết trong nhiều năm của tác giả Thích Hạnh Tuệ đã công bố trên các báo và tạp chí: Tuần báo Giác ngộ, Nguyệt san Giác ngộ, Nghiên cứu Phật học, Văn hóa Phật giáo, Nghiên cứu Tôn giáo, Đại học Sài Gòn... Tất cả các bài viết đều tập trung nghiên cứu về tác phẩm Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh của Hải Lượng Ngô Thì Nhậm. Viện Trần Nhân Tông, Viện Nghiên cứu Phật học Việt Nam (2019), Trần Nhân Tông và Phật giáo Trúc Lâm đặc sắc tư tưởng, văn hóa, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội [169]. Cuốn sách gồm nhiều bài viết của các học giả quốc tế và Việt Nam tập trung vào các chủ đề như: hành trạng, đặc sắc tư tưởng, văn hóa của Trần Nhân Tông và Phật giáo Trúc Lâm; vai trò, ảnh hưởng trong lịch sử, hiện tại và xu hướng tương lai. Tuy nhiên nội dung viết về PGTLTT ở Bắc Giang rất ít, gồm 2 bài viết ngắn của tác giả Trần Văn Lạng và Nguyễn Văn Phong như: Một số vấn đề Phật giáo thời Trần liên quan tới thiền phái Trúc Lâm ở miền Tây Yên Tử của Trần Văn Lạng và Văn bia về thiền phái Trúc Lâm ở miền Tây Yên Tử, Bắc Giang của Nguyễn Văn Phong. Hai bài viết ngắn cho người đọc thấy được sơ lược về những ngôi chùa thuộc PGTLTT ở Bắc Giang cùng với một số văn bia được khắc tại chùa.
12 1.1.2. Nhóm công trình nghiên cứu liên quan đến những giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần trên địa bàn tỉnh Bắc Giang Những nghiên cứu về quá trình hình thành và phát triển của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần trên địa bàn tỉnh Bắc Giang trong thời gian qua có nhiều thành tựu đáng kể. Các công trình nghiên cứu đã thể hiện nhiều khía cạnh, quan điểm và quá trình hình thành của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần nói chung. Đây là một trong những vấn đề quan trọng trong việc nhìn nhận những giá trị đạo đức, văn hóa, lịch sử, kinh tế, giáo dục, định hướng giá trị cho đông đảo tín đồ Phật giáo xứng tầm với quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, là một trong những tiền đề quan trọng để Bắc Giang từng bước khẳng định và hội nhập, giao lưu văn hóa, nền kinh tế thế giới. Hà Thúc Minh (1986), “Lịch sử tư tưởng Việt Nam và vấn đề Phật giáo”, [74] in trong Mấy vấn đề Phật giáo và Lịch sử tư tưởng Việt Nam, Ủy ban Khoa học Xã hội Việt Nam - Viện Triết học ấn hành, Hà Nội, tr.43-51. Nội dung khẳng định trong tiến trình lịch sử, Phật giáo Việt Nam đã gắn liền với vận mệnh của dân tộc qua các thời kỳ lịch sử. Khi đất nước đối diện với những thách thức ngoại xâm, trong những thời kỳ khó khăn nhất thì “nhiều tăng ni, Phật tử sẵn sàng “cởi cà sa, khoác chiến bào” cùng toàn dân đánh tan mọi âm mưu xâm lược của kẻ thù” [74, tr.47]. Cuốn Thiền uyển tập anh do Ngô Đức Thọ và Nguyễn Thuý Nga dịch năm 1990, Phân viện Nghiên cứu Phật học và Nxb Văn học, Hà Nội [112]. Đây là cuốn sách có giá trị về lịch sử Phật giáo, nội dung ghi lại sự tích các vị Thiền sư nổi tiếng vào cuối thời Bắc thuộc cho đến thời Đinh, Lê, Lý, một số ít vị sau còn sống đến đầu thời Trần, bên cạnh đó là nội dung về các tông phái thiền học. Các công trình của Lê Mạnh Thát như Toàn tập Trần Nhân Tông, Nxb Tp.HCM năm 2000 [103] và Lịch sử Phật giáo Việt Nam, tập 3, Nxb Tp.HCM năm 2002 [107], tác giả đã phân tích về các hoạt động của Phật giáo
13 Trúc Lâm thời Trần, qua việc giới thiệu về các quan điểm chính trị, về thiền, về nghi thức hành trì. Những đóng góp về văn học, văn hóa của Trần Thái Tông, Tuệ Trung, Trần Nhân Tông, từ đó khẳng định Phật giáo Trúc Lâm có tư tưởng và lịch sử truyền thừa liên tục từ thời Trần cho đến nay. Trần Lý Trai (2008), Giá trị văn học trong tác phẩm của Thiền phái Trúc Lâm, Luận án Tiến sĩ Ngữ văn, Trường Đại học khoa học xã hội và nhân văn, Tp.HCM [126]. Luận án lược khảo một cách toàn diện có hệ thống từ tác giả đến tác phẩm ở góc độ văn học. Khảo sát từng chủ đề, thành tố văn học làm nên toàn bộ giá trị nội dung tư tưởng của văn học và nghệ thuật của Phật giáo Trúc Lâm xuyên qua các tác phẩm của các tác giả. Bảo tàng tỉnh Bắc Giang (2012), Những giá trị văn hóa cổ truyền tỉnh Bắc Giang, Nhà xuất bản Thông tấn, Hà Nội [8]. Trong công trình nghiên cứu này đáng chú ý là bài viết của tác giả Nguyễn Văn Phong (2005), Kho “mộc thư” chốn tổ Vĩnh Nghiêm với giá trị văn hóa,trong bài viết này, tác giả đã chỉ ra những giá trị văn hóa, lịch sử của kho mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm, từ đó kẳng định vai trò của Phật giáo Trúc Lâm trên địa bàn tỉnh Bắc Giang đối với đời sống tinh thần của người dân. Cuốn Phật giáo Việt Nam từ khởi nguyên đến 1981 của 2 tác giả Bồ Đề Tân Thanh và Nguyễn Đại Đồng năm 2012, Nxb Văn học, Hà Nội [101] đã trình bày một cách khái quát về lịch sử Phật giáo Việt Nam từ khởi nguyên đến năm 1981 và các thiền sư, cư sĩ tiêu biểu. Tác giả cho rằng: “Với tư tưởng “nhập thế”, “phật pháp bất ly thế gian giác” và “đại hùng, đại lực, đại từ bi”, giáo lý đạo Phật đã hòa quyện với tín ngưỡng văn hóa bản địa, là cơ sở, động lực để Phật giáo gắn bó, đồng hành với dân tộc và có những đóng góp to lớn cho sự nghiệp dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam”[101, tr.5]. Đỗ Ngây (2012), Triết lý nhập thế Phật giáo Việt Nam thời Lý - Trần, Luận án Tiến sĩ Tôn giáo học, Học viện Khoa học Xã hội, Hà Nội [76] Luận
14 án đi sâu khai thác tính nhập thế của Phật giáo thời Lý - Trần trong đó bàn về tính nhập thế của Phật giáo Trúc Lâm. Thích Thanh Quyết, Nguyễn Quốc Tuấn đồng cb (2013), Phật hoàng Trần Nhân Tông (1258 - 1308) con người và sự nghiệp, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội [89]. Cuốn sách gồm 3 phần: Thời đại nhà Trần và Vua Trần Nhân Tông; Vua Trần Nhân Tông - Anh hùng dân tộc trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; Di sản tư tưởng và văn hóa của thời đại nhà Trần của Vua Trần Nhân Tông. Tăng Xuân Dẫn (Thích Quảng Tiếp) (2015), Vai trò của các thiền sư trong văn hóa Đại Việt thời Lý - Trần và ý nghĩa đối với Việt Nam hiện nay, Luận án Tiến sĩ Triết học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội, Hà Nội [26]. Nội dung phân tích vai trò của các thiền sư trong xây dựng và phát triển văn hóa Đại Việt thời Lý - Trần trên một số lĩnh vực chính như: chính trị - xã hội, tư tưởng tôn giáo, đạo đức, văn học, nghệ thuật, và rút ra ý nghĩa đối với Việt Nam hiện nay. Tác giả cho rằng: “Các thiền sư với vị thế là những nhà tu hành, chức sắc tôn giáo, đã luôn là những người chăm lo cho nhân dân trong cả việc “đạo” và việc “đời”. Vừa hướng đạo nhưng đồng thời cũng giáo dục truyền thống yêu nước, truyền thống văn hóa và đạo đức, lối sống cho quần chúng nhân dân”[26, tr.7]. Bùi Thị Kim Thuỷ chủ biên (2015), Danh thắng Yên Tử với những giá trị lịch sử - văn hoá, Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội [121]. Trong cuốn sách này, các tác giả đã giới thiệu về cuộc đời và sự nghiệp của Phật hoàng Trần Nhân Tông. Bên cạnh đó, tác giả cũng phân tích quá trình, lịch sử hình thành, phát triển và tư tưởng của Phật giáo Trúc Lâm cùng những giá trị văn hoá - lịch sử của khu di tích danh thắng này. Gắn với khu vực Tây Yên Tử, các tác giả cũng đã đề cập đến những di tích Phật giáo trên địa bàn tỉnh Bắc Giang, từ đó chỉ ra dòng chảy xuyên suốt quá trình phát triển của Phật giáo Trúc Lâm,