Luận văn: Đánh giá hiệu quả của một số hệ thống nông lâm kết hợp tại huyện Võ Nhai tỉnh Thái Nguyên

Chia sẻ: Rose_12 Rose_12 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

172
lượt xem 63
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Võ Nhai là một huyện vùng núi cao của tỉnh Thái Nguyên có địa hình phức tạp chủ yếu là đồi núi và thung ũng đan xen l nhau. Toàn huyện có tổng diện tích đất đai là: 84.510,41 ha. Trong đó đất nông nghiệp là: 6.325,0 ha chiếm tỷ lệ 7,48%; đất lâm nghiệp là: 55.469,41 ha chiếm tỷ lệ 65,64% [2]. Kể từ năm 1991 trở lại đây nhờ có sự đầu tư của Chính phủ thông qua các dự án 327, 661..., sự phối hợp tư vấn kỹ thuật của các tổ chức, các cơ quan nghiên cứu người dân Võ Nhaiđã nh ận thức được vai trò của việc...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn: Đánh giá hiệu quả của một số hệ thống nông lâm kết hợp tại huyện Võ Nhai tỉnh Thái Nguyên

I B GIÁO D C VÀ ðÀO T O ð I H C THÁI NGUYÊN ðÀM VĂN VINH ðÁNH GIÁ HI U QU C A M T S H TH NG NÔNG LÂM K T H P T I HUY N VÕ NHAI T NH THÁI NGUYÊN LU N ÁN TI N S NÔNG NGHI P THÁI NGUYÊN - 2011
III L I CAM ðOAN Tôi xin cam ñoan: ðây là công trình nghiên c u khoa h c c a riêng tôi. Các s li u s d ng trong lu n án có ngu n g c rõ ràng. K t qu nêu trong lu n án là trung th c, khách quan và chưa có ai công b trong b t c công trình nào khác. Thái nguyên, tháng 02 năm 2011 ðÀM VĂN VINH
V M CL C PH BÌA ....................................................................................................... I L I CAM ðOAN ........................................................................................II L I C M ƠN ............................................................................................ III M C L C .................................................................................................. IV Danh m c các ký hi u và ch vi t t t ....................................................... VI Danh m c các b ng bi u .........................................................................VIII Danh m c các hình ......................................................................................X M ð U ...................................................................................................... 1 1. ð t v n ñ ................................................................................................. 1 2. M c ñích c a ñ tài ................................................................................... 3 3. ð i tư ng và ph m vi nghiên c u.............................................................. 3 4. Ý nghĩa và ñi m m i c a ñ tài ................................................................. 4 CHƯƠNG I. T NG QUAN V N ð NGHIÊN C U.............................. 5 1.1. Nh ng nghiên c u v h th ng cây tr ng và h th ng canh tác .............. 5 1.1.1. Cơ s khoa h c c a nghiên c u h th ng cây tr ng và h th ng canh tác.. 5 1.1.2. Cây tr ng và h th ng canh tác trên quan ñi m s d ng ñ t b n v ng .. 7 1.2. S hình thành và phát tri n c a NLKH................................................... 8 1.2.1. Nhu c u và thách th c ñ i v i phát tri n b n v ng nông thôn mi n núi 8 1.2.2. Các nhân t làm ti n ñ cho s phát tri n NLKH trên ph m vi toàn c u ......... 9 1.3. L i ích và vai trò c a các h th ng NLKH ........................................... 11 1.3.1. ð c ñi m c a h th ng nông lâm k t h p phù h p ............................. 11 1.3.2. L i ích c a các h th ng NLKH................................................................... 12 1.4. Nh ng nghiên c u v Nông- Lâm k t h p trên Th gi i và Vi t Nam 13 1.4.1. Nh ng nghiên c u v Nông- Lâm k t h p trên Th gi i ..................... 13 1.4.2. Nh ng nghiên c u v Nông - lâm k t h p Vi t Nam...................... 18 1.5. Nh ng nghiên c u v vai trò c a thành ph n cây tr ng trong HT NLKH ñ n vi c b o v ñ t d c trên th gi i và Vi t Nam............................ 26
VI 1.5.1. Vai trò c a thành ph n cây tr ng trong h th ng NLKH ñ n vi c b o v ñ t d c trên Th gi i ................................................................................... 26 1.5.2. Vai trò c a thành ph n cây tr ng trong h th ng NLKH ñ n vi c b o v ñ td c Vi t Nam ...................................................................................... 27 1.5.3. Các bi n pháp b o v ñ t ñ t d c trong canh tác NLKH trên Th gi i và Vi t Nam .............................................................................................. 28 1.6. M t s phương pháp ñánh giá và k t qu nghiên c u v hi u qu kinh vùng ðông B c nư c ta .................................................... 33 t trong NLKH 1.6.1. M t s phương pháp ñánh giá hi u qu kinh t trong nông lâm k t h p33 1.6.2. Hi u qu kinh t m t s h th ng s d ng ñ t d c vùng ðông B c nư c ta 34 CHƯƠNG II. N I DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U.......... 36 2.1. N i dung nghiên c u ............................................................................. 36 2.2. Phương pháp nghiên c u ....................................................................... 36 2.2.1. Phương pháp mô t ñi u ki n t nhiên, kinh t , xã h i và phân chia khu v c sinh thái c a ñ a bàn nghiên c u .................................................... 36 2.2.2. Phương pháp ñánh giá th c tr ng phát tri n nông lâm k t h p t i ñ a bàn nghiên c u ....................................................................................... 37 2.2.3. Phương pháp ñánh giá hi u qu c a m t s h th ng NLKH t i ñ a bàn nghiên c u................................................................................................... 38 2.2.4. Phương pháp nghiên c u m t s bi n pháp c i ti n, th nghi m và ñ xu t gi i pháp góp ph n phát tri n NLKH t i ñ a phương ........................ 44 CHƯƠNG III. K T QU NGHIÊN C U VÀ TH O LU N ............... 46 3.1. Tìm hi u ñ c ñi m t nhiên – kinh t xã h i t i phát tri n SX Nông lâm nghi p huy n Võ Nhai....................................................................... 46 3.1.1. ði u ki n t nhiên ............................................................................. 46 3.1.2. ði u ki n kinh t xã h i ...................................................................... 49 3.2. Th c tr ng phát tri n NLKH trên ñ a bàn nghiên c u ............................ 52 3.2.1. K t qu th ng kê, phân lo i các h th ng NLKH huy n Võ Nhai ....... 52 3.2.2. Thành ph n loài cây tr ng, v t nuôi trong các h th ng NLKH .......... 54
VII 3.2.3. S ph i h p gi a các thành ph n trong các h th ng NLKH .............. 55 3.3. Hi u qu c a các h th ng NLKH trên ñ a bàn huy n Võ Nhai ............. 56 3.3.1. Hi u qu kinh t ................................................................................. 56 3.3.2. Hi u qu môi trư ng c a các h th ng nông lâm k t h p ................... 81 3.3.3. M t s tác ñ ng v m t xã h i t các h th ng nông lâm k t h p ....... 86 3.3.4. ðánh giá tính b n v ng c a các h th ng t i Võ Nhai ........................ 88 3.4. Bi n pháp c i ti n th nghi m và m t s gi i pháp ch y u góp ph n phát tri n NLKH huy n Võ Nhai.................................................................. 92 3.4.1. Nh ng thu n l i, khó khăn tr ng i trong phát tri n NLKH t i Võ Nhai.... 92 3.4.2. M t s gi i pháp ch y u góp ph n phát tri n NLKH hu n Võ Nhai ...... 95 K T LU N VÀ ð NGH ...................................................................... 107 1. K t lu n ................................................................................................. 107 2. ð ngh .................................................................................................. 110 CÁC CÔNG TRÌNH CÓ LIÊN QUAN ð N LU N ÁN ...................... 111 TÀI LI U THAM KH O....................................................................... 112 PH L C ...............................................................................
VIII DANH M C CÁC KÝ HI U, CH VI T T T Ch vi t Ch ñ y ñ tt BVTV B o v th c v t Cây ăn qu CAQ CPBð Chi phí bi n ñ i CPCð Chi phí c ñ nh CPSX Chi phí s n xu t Cs C ng s dt d n theo ñ ð ng ðư ng kính thân cây v trí ñ cao 1,3m (cm) D1.3 Fixed costs (Chi phí c ñ nh) FC GM Gross margin (T ng thu nh p) GO Gross output (Giá tr s n xu t/n¨m) GTSX Giá tr s n xu t HVN Chi u cao vút ng n cây (m) HT H th ng KHCN Khoa h c công ngh KV1 Khu v c 1 KV2 Khu v c 2 KV3 Khu v c 3 LNXH Lâm nghi p xã h i Lð Lao ñ ng NLN Nông lâm nghi p NLKH Nông lâm k t h p NN Nông nghi p NN&PTNT Nông nghi p và Phát tri n nông thôn
IX NXB Nhà xu t b n NFI Net farm income (Thu nh p thu n) R ng - vư n - ao - chu ng RVAC RRg R ng-ru ng RchèRg R ng-chè-ru ng RTN R ng t nhiên R ng- vư n - ao - chu ng - ru ng RVACRg R ng- vư n - chu ng - ru ng RVCRg R ng- vư n - ao - chu ng RVAC SALT Sloping AgricultAre land technology (K thu t canh tác trên ñ t d c) SX S n xu t TT Th t TB Trung bình Vư n - ao - chu ng VAC
X DANH M C CÁC B NG B ng Tên b ng Trang 1.1. nh hư ng c a các lo i cây tr ng ñ n xói mòn ñ t canh tác.................. 28 1.2. Hi u qu kinh t c a m t s h th ng s d ng ñ t d c t i khu v c Tam ð o ...34 3.1. Cơ c u s d ng ñ t huy n Võ Nhai năm 2006....................................... 47 3.2. T l ñ t ñai theo ñ d c c a huy n....................................................... 52 3.3. K t qu th ng kê, phân lo i các d ng h th ng NLKH trong huy n....... 53 3.4. Phân b các h th ng NLKH các khu v c trong huy n ......................... 53 3.5. Phân b các h th ng ñi u tra theo m c thu nh p/ha/năm...................... 56 3.6. Hi u qu kinh t c a các công th c SX h th ng RVACRg................... 60 3.7. Hi u qu kinh t c a các công th c SX h th ng RVAC ....................... 63 3.8. Hi u qu kinh t c a các công th c SX h th ng VAC......................... 66 3.9. Hi u qu kinh t c a các công th c SX h th ng RCheRg..................... 68 3.10. Hi u qu kinh t c a các công th c SX h th ng RRg ......................... 71 3.11. Hi u qu kinh t c a các công th c SX h th ng RVCRg.................... 73 3.12. T ng h p hi u qu kinh t c a các công th c SX bình quân/ha/năm theo t ng h th ng ............................................................................................... 74 3.13. Hi u qu kinh t c a các thành ph n trong h th ng NLKH ................ 76 3.14. Ngư i dân tham gia ñánh giá hi u qu , kinh t c a các HT NLKH ...... 78 3.15. So sánh hi u qu kinh t m t s cây tr ng nông nghi p chính tr ng ñ c canh và tr ng xen trong HT NLKH ...................................................... 79 3.16. So sánh sinh trư ng c a m t s cây lâm nghi p tr ng thu n và tr ng xen trong h th ng NLKH........................................................................... 80 3.17. Lư ng ñ t xói mòn c a các h th ng cây tr ng theo ñ d c ................. 81 3.18. Tươ ng quan h i quy gi a ñ d c v à l ư ng ñ t xói mòn các h t h n g cây tr n g ............................................................................................82 3.19. Lư ng ñ t xói mòn c a m t s h th ng NLKH ................................... 83
XI 3.20. K t qu phân tích m t s ch tiêu hoá tính c a ñ t trong các h th ng NLKH và HT thu n nông ñi m nghiên c u ......................................... 84 3.21. Ngư i dân ñánh giá hi u qu môi trư ng c a các h th ng NLKH và vai trò c a các HT cây nông nghi p trong HT NLKH ................................ 85 3.22. S công lao ñ ng/ha/năm c a các HT NLKH ...................................... 86 3.23. ðánh giá tính b n v ng c a các HT NLKH có s tham gia .................. 90 3.24. ðánh giá s c s n xu t c a ñ t ñai trong các HT NLKH qua 3 năm ...... 91 3.25. Nh ng khó khăn, c n tr chính c a các d ng HT NLKH.................... 94 3.26. Xác ñ nh t l m i HT NLKH t i Võ Nhai .......................................... 96 n h h ư ng c a ñ d c ñ n n ăng su t m t s H T cây tr n g chính 3.27. trong HT NLKH ............................................................................... 101 3.28. Hàm tương quan gi a ñ d c và năng su t m t s cây tr ng ............. 102 3.29. M t s gi i pháp ñ xu t góp ph n phát tri n NLKH cho 3 khu v c sinh thái Huy n Võ Nhai............................................................................ 104 3.30. Gi i pháp ch y u cho m i h t h ng góp ph n phát tri n NLKH Huy n Võ Nhai.......................................................................... 105
XII DANH M C CÁC HÌNH Hình Tên hình Trang 3.1. Bi u ñ phân b các mô hình theo m c thu nh p/năm/ha c a 3 khu v c ñi u tra ñ i di n cho 3 vùng sinh thái huy n Võ Nhai............................. 57 3.2. Sơ ñ lát c t h th ng R ng - vư n- ao- chu ng - ru ng ñi n hình ...... 58 3.3. Sơ ñ lát c t h th ng R ng - vư n- ao- chu ng ñi n hình ................... 61 3.4. Sơ ñ lát c t h th ng Vư n- ao- chu ng ñi n hình .............................. 64 3.5. Sơ ñ lát c t h th ng R ng - chè - ru ng ñi n hình ............................. 67 3.6. Sơ ñ lát c t h th ng R ng - ru ng ñi n hình....................................... 69 3.7. Sơ ñ lát c t h th ng R ng - vư n- chu ng - ru ng ñi n hình............. 72 3.8. Sơ ñ phân tích SWOT trong phát tri n s n xu t NLKH ñ i v i 3 khu v c sinh thái huy n Võ Nhai ................................................................ 93
1 M ðU 1. ð T V N ð Vi t Nam v i t ng di n tích t nhiên trên 33 tri u ha, trong ñó ñ t ñ i núi chi m 3/4 di n tích, t p trung ch y u khu v c Trung Du - Mi n núi phía B c, mi n Trung và Tây nguyên, do v trí ñ a lý, ñ c ñi m khí h u, ñ a hình, c u t o ñ a ch t, phân b th c v t và ho t ñ ng s n xu t c a con ngư i nên tài nguyên r ng và ñ t ñai r t ña d ng và phong phú. ð c ñi m ch y u c a vùng ñ i núi là ñ t ñai có ñ d c cao, cùng v i ñ c ñi m c a khí h u Vi t Nam mưa l n t p trung theo mùa và n n ch t phá r ng b a bãi ñã làm cho ñ t ñai b xói mòn r a trôi nghiêm tr ng. S thoái hoá ñ t canh tác ñang di n ra theo chi u hư ng ngày càng tr m tr ng, trong khi ñó dân s không ng ng tăng lên [53], [97]. Vì v y con ñư ng ñ ñáp ng nhu c u lương th c - th c ph m là ph i tăng di n tích canh tác và tăng năng su t cây tr ng, v t nuôi. Song vi c tăng di n tích canh tác nông nghi p b ng con ñư ng ch t phá r ng nư c ta trong th i gian qua ñã ñ l i h u qu khôn lư ng. ð t ñai b thoái hoá, môi trư ng sinh thái không ñ m b o an toàn trong khu v c vì v y h n hán, lũ l t ngày nhi u hơn. M t trong nh ng nguyên nhân làm cho xói mòn ñ t thêm tr m tr ng là s n xu t nông nghi p ñ c canh trên ñ t d c, vì v y năng su t cây tr ng ngày càng gi m, ñ t ñai và môi trư ng ngày càng suy thoái tr m tr ng kéo theo ñ i s ng c a ngư i dân càng g p khó khăn hơn. V n ñ này ñã ñư c nhi u nhà khoa h c trong và ngoài nư c ñ c p t i [10], [13], [79], [23], [31], [32]. Như v y Vi t Nam nói riêng và các nư c ñang phát tri n nói chung ñang ph i ñ i m t v i mâu thu n gay g t là ñáp ng nhu c u v lương th c - th c ph m cho ngư i dân ñ ng th i ph i gi gìn môi trư ng sinh thái ñ m b o tính b n v ng n ñ nh s n xu t. Phương th c canh tác NLKH là m t hư ng gi i quy t hi u qu mâu thu n trên, thông qua ñó ñ m b o an ninh lương th c mi n núi ñ ng th i phát tri n b n v ng các ngu n tài nguyên thiên nhiên [21], [37], [72], [112]. Vi c phát tri n NLKH mu n ñ t hi u qu thì c n khai thác tri t ñ nh ng ki n th c, kinh nghi m và ph i xu t phát t nguy n v ng c a ngư i dân ñ a phương
2 b i hơn ai h t h là nh ng ngư i tr c ti p s n xu t và hư ng l i trên di n tích ñ t ñai c a mình. Vì v y nghiên c u NLKH không nh ng c n có s tham gia c a các nhà khoa h c mà vai trò tham gia c a ngư i dân là m t nhân t không th thi u ñ có th k t h p gi a nh ng ki n th c kinh nghi m truy n th ng v i ki n th c khoa h c tiên ti n [1], [3], [11], [68], [71]. Phương th c s n xu t NLKH phù h p v i canh tác ñ t ñai c a các vùng ñ i núi ñ c bi t là các vùng có ti m năng ñ t ñai và nhân l c. Trong h th ng NLKH có s ph i h p gi a nhi u thành ph n c a Nông - Lâm - Ngư nghi p, trong ñó cây tr ng thư ng ñư c b trí v i k t c u v m t không gian và th i gian khá h p lý nên t n d ng ñư c ti m năng ñ t ñai m t cách tương ñ i tri t ñ , vì th s n xu t NLKH không nh ng ñem l i hi u qu kinh t cao cho ngư i dân vùng núi mà còn t o công ăn vi c làm, ñ ng th i còn có tác d ng b o v môi trư ng sinh thái, góp ph n s d ng ñ t theo hư ng b n v ng, không ng ng n ñ nh kinh t xã h i vùng nông thôn mi n núi [85], [60], [128]. Võ Nhai là m t huy n vùng núi cao c a t nh Thái Nguyên có ñ a hình ph c t p ch y u là núi ñá vôi, núi ñ t và thung lũng ñan xen nhau. Toàn huy n có t ng di n tích ñ t ñai là: 84.510,41 ha. Trong ñó ñ t nông nghi p là: 6.325,0 ha chi m t l 7,48%; ñ t lâm nghi p là: 55.469,41 ha chi m t l 65,64% [57]. K t năm 1991 tr l i ñây nh có s ñ u tư c a Chính ph thông qua các d án 327, 661...s ph i h p tư v n k thu t c a các t ch c, cơ quan nghiên c u và khuy n nông ngư i dân Võ Nhai ñã nh n th c ñư c vai trò c a vi c canh tác ñ t d c. ð c bi t là vi c xây d ng h th ng Nông lâm k t h p (NLKH) trên ñ t d c ñã giúp nhi u h trong vùng vươn lên tr thành nh ng h làm kinh t gi i góp ph n c i thi n b m t nông thôn. Tuy nhiên s n xu t theo phương th c NLKH trên ñ a bàn huy n hi n v n còn manh mún vì v y mà năng su t cây tr ng, v t nuôi nhìn chung còn th p d n ñ n hi u qu kinh t chưa cao [96]. ð giúp ngư i dân ñ a phương có nh ng gi i pháp phát tri n s n xu t Nông lâm nghi p nói chung và NLKH nói riêng theo hư ng s d ng tài nguyên lâu b n và hi u qu chúng tôi ti n hành nghiên c u ñ tài: "ðánh giá hi u qu c a m t s h th ng Nông lâm k t h p t i huy n Võ Nhai t nh Thái Nguyên".
3 2. 2. M C TIÊU NGHIÊN C U M c tiêu chung ðánh giá hi u qu c a m t s h th ng NLKH ñi n hình, góp ph n phát tri n h th ng NLKH b n v ng trên ñ t d c, nâng cao ñ i s ng ngư i dân và b o v môi trư ng sinh thái vùng trung du, mi n núi nói chung và huy n Võ Nhai - Thái Nguyên nói riêng. M c tiêu c th - ðánh giá th c tr ng phát tri n và hi u qu c a m t s h th ng Nông lâm k t h p t i huy n Võ Nhai, t nh Thái Nguyên. - ð xu t gi i pháp nh m nâng cao hi u qu c a m t s h th ng Nông lâm k t h p t i ñ a phương, góp ph n s d ng ñ t b n v ng. 3. ð I TƯ NG VÀ PH M VI NGHIÊN C U ð i tư ng nghiên c u ð i tư ng nghiên c u là các h th ng Nông lâm k t h p chính, các ph ương th c s n x u t N ông lâm k t h p p h bi n ñ ang ñư c ng ư i dân ñ a p h ương huy n Võ Nhai - Thái Nguyên áp d ng. Ph m v i nghiên c u V không gian: - Nghiên c u các di n tích ñ ang s n xu t Nông lâm k t h p - Kh o sát, ñi u tra, phân lo i các h th ng Nông lâm k t h p trên toàn huy n Võ Nhai. S li u ñi u tra chi ti t l y m t s xã ñ i d i n cho 3 khu v c s inh thái c a huy n : Khu v c 1 g m các xã Lâu Thư ng, La Hiên; Khu v c 2 g m các xã Cúc ðư ng, V ũ Ch n. Khu v c 3 g m các xã Bình Long, Dân Ti n, Liên Minh, Tràng Xá. ð ây là nh ng xã mà có nhi u h th ng NLKH ph b i n hơ n c trong huy n. V th i gian: - Các thông tin và s li u v t n g quan tài li u nghiên c u trong lĩnh v c N LKH ñư c t n g h p t năm 2005 và b xung trong quá trình nghiên c u. - Các k t qu ñi u tra, kh o s át phân lo i các h th ng NLKH, tài li u v ñ c ñ i m dân sinh kinh t xã h i v à ñ ánh giá chung v hi u qu kinh t c a các
4 3 k hu v c trong huy n ñư c t ng h p ch y u t năm 2005 - 2006. h th ng - K t qu ñ i u tra chi ti t ñánh giá hi u qu k inh t , môi trư ng và tác ñ ng v m t xã h i ñư c t n g h p t n ăm 2006 - 2008. - Phân tích nh ng khó kh ăn, thu n l i và ñ xu t g i i pháp ch y u ñ ư c t n g h p t năm 2007- 2008. V n i dung: - Do ñi u ki n th i gian và nhân l c có h n nên ñ tài t p trung vào nghiên c u ñánh giá hi u qu v m t kinh t , hi u qu b o v ñ t và bư c ñ u ñánh giá tác ñ ng v m t xã h i c a các h th ng NLKH ñi n hình. - Ch n ra m t s h th ng NLKH ñi n hình m t s xã trong huy n ñ ñi u tra, theo dõi, ñánh giá và th nghi m m t s bi n pháp k thu t ñi n hình trong h th ng NLKH. Trên cơ s ñó ñ xu t m t s gi i pháp góp ph n phát tri n NLKH cho huy n Võ Nhai trong th i gian t i. 4. Ý NGHĨA VÀ ðI M M I C A ð TÀI Ý nghĩa khoa h c - B sung phương pháp ti p c n và nghiên c u trong nghiên c u ñánh giá các h th ng Nông lâm k t h p: hi u qu kinh t , hi u qu môi trư ng, xã h i và tính b n v ng - K t qu nghiên c u c a lu n án b sung cơ s cho vi c qui ho ch phát tri n kinh t vùng trung du B c b nói chung và Huy n Võ Nhai nói riêng. Ý nghĩa th c ti n Các gi i pháp mà lu n án ñ xu t s ñư c ng d ng vào th c ti n s n xu t ñ góp ph n phát tri n các h th ng NLKH theo hư ng s d ng ñ t b n v ng, cho hi u qu kinh t cao, n ñ nh ñ i s ng ngư i dân vùng nông thôn mi n núi. ði m m i c a ñ tài - Là công trình nghiên c u tương ñ i ñ y ñ , h th ng v NLKH cho m t huy n c th . - ð nh lư ng ñư c giá tr hi u qu c a 6 h th ng NLKH ñi n hình cho 3 vùng sinh thái c a huy n Võ Nhai mà trư c ñây trong vùng nghiên c u chưa có, như hi u qu kinh t , hi u qu xã h i, hi u qu môi trư ng và tính b n v ng. - ð xu t ñư c m t s gi i pháp phát tri n các h th ng NLKH phù h p v i ñ a bàn nghiên c u.
5 CHƯƠNG I. T NG QUAN CÁC V N ð NGHIÊN C U 1.1. NH NG NGHIÊN C U V H TH NG CÂY TR NG VÀ H TH NG CANH TÁC 1.1.1. Cơ s khoa h c c a vi c nghiên c u h th ng cây tr ng và h th ng canh tác Trong vi c xác ñ nh h th ng cây tr ng cho m t vùng, m t khu v c s n xu t mu n ñ m b o hi u qu kinh t thì ngoài vi c ch n gi ng c n ph i gi i quy t t t m i liên h gi a h th ng cây tr ng v i các ñi u ki n khí h u, ñ t ñai, t p quán canh tác và phương hư ng s n xu t vùng, khu v c ñó. Vì v y nghiên c u h th ng cây tr ng m t cách khoa h c s có ý nghĩa quan tr ng giúp cho các h nông dân, các nhà qu n lý có cơ s ñ ñ nh hư ng s n xu t nông lâm nghi p m t cách ñúng ñ n và toàn di n. Khi nghiên c u v h th ng cây tr ng cho m t vùng sinh thái, các nhà khoa h c ñã ñi sâu nghiên c u các v n ñ v : Khí h u, ngu n nư c, ñ t ñai, cây tr ng, ñ c ñi m kinh t - xã h i, ñi u ki n th trư ng [52], [35], [99]. 1.1.1.1. Môi trư ng khí h u v i h th ng cây tr ng Các loài cây tr ng khi cùng chung s ng v i nhau trên m t ñơn v di n tích nó s ch u nh hư ng qua l i l n nhau (qu n xã sinh v t) [36]. Khí h u là thành ph n quan tr ng ñ i v i h sinh thái, trong ñó nhân t ánh sáng là ngu n cung c p năng lư ng quan tr ng nh t ñ i v i cây tr ng cho quá trình t o thành ch t h u cơ, t o năng su t cây tr ng. Trung bình cây xanh có kh năng tích lu ñư c kho ng 1% năng lư ng c a ánh sáng m t tr i. nư c ta ñ m tương ñ i trong năm thư ng cao hơn 80%, lư ng mưa trung bình năm ñ t kho ng 1500 - 2000 mm/năm. Ngu n nhi t trong năm bi n ñ ng t 7000 - 100000C tuỳ theo vùng ñã t o ñi u ki n thu n l i cho s sinh trư ng và phát tri n c a nhi u lo i cây tr ng và cây r ng. Trên cơ s áp d ng các ti n b khoa h c k thu t vào s n xu t, chúng ta có th s n xu t nhi u v trên năm v i các công th c luân canh, tr ng xen tr ng g i, khai thác tài nguyên thiên nhiên trên nhi u t ng không gian. Xét theo yêu c u ánh sáng c a cây ngư i ta ñã phân th c v t thành nhóm cây ưa sáng, nhóm cây ch u bóng. Cây ưa sáng là nh ng loài cây có nhu c u v ánh sáng cao, c n tr ng t ng tán trên trong h th ng cây tr ng nông lâm nghi p như Keo, M , B ñ …, các cây ch u bóng như Dong ri ng, Th o qu , Hương nhu,
6 Chè…c n nhu c u ánh sáng tr c ti p ít hơn có th tr ng dư i tán r ng [28], [36]. Như v y căn c vào nhu c u ánh sáng c a cây mà trong s n xu t NLKH ngư i ta ph i trí cây tr ng theo không gian và th i gian h p lý sao cho t n d ng t i ña không gian dinh dư ng mà không làm t n h i gi a các loài cây tr ng. 1.1.1.2. Môi trư ng nư c và h th ng cây tr ng Nư c là thành ph n quan tr ng trong quá trình s ng c a cây, nư c mưa là ngu n nư c cung c p ch y u cho cây tr ng, ñ c bi t là nh ng vùng không có h th ng tư i tiêu. Nư c mưa cũng có nh hư ng ñ n quá trình canh tác như làm ñ t, thu ho ch, ñ ng th i mưa cũng gây ra lũ l t, làm r a trôi ñ phì c a ñ t. Nư c ta có lư ng mưa tương ñ i l n 1600 - 2000mm/năm. Lư ng mưa phân b không ñ u gi a các tháng trong năm và các vùng sinh thái khác nhau. Vào mùa mưa lư ng mưa thư ng t p trung l n, t 80 - 85%, do ñó d gây lũ l t m t s vùng, nh ng tháng mùa khô lư ng mưa ít, làm cho ñ t khô h n. ð ng th i ngay c trong mùa mưa có nơi cũng b h n hán n ng [8]. Vì v y khi xác ñ nh h th ng cây tr ng c n ph i chú ý ñ n lư ng mưa ñ tránh ñư c các h n ch như úng l t, h n hán nh hư ng ñ n kh năng sinh trư ng và phát tri n c a cây tr ng. ð c bi t là nh n g vùng ñ t d c nư c mưa ñã gây xói mòn, r a trôi r t m nh. 1.1.1.3. Môi trư ng ñ t và h th ng cây tr ng Khi nghiên c u h th ng cây tr ng trên ñ t d c, các nhà khoa h c cho r ng, các y u t làm suy gi m tính b n v ng c a h canh tác trên ñ t d c là s d ng ñ t không h p lý, các ch t h u cơ d phân hu , b r a trôi theo dòng nư c, vì th ñ t r t d b thoái hoá, t ng ñ t m t b xói mòn nghiêm tr ng làm cho ñ phì c a ñ t gi m, cây tr ng sinh trư ng kém, d n t i s n lư ng thu ñư c trên m t ñơn v di n tích ngày càng gi m [53], [60]. ð h n ch xói mòn ñ t, các nhà khoa h c ñã ñưa ra các gi i pháp như xây d ng các ru ng b c thang, mương rãnh, b ngăn, luân canh, xen canh, tr ng băng cây phân xanh c ñ nh theo ñư ng ñ ng m c, xây d ng h th ng NLKH có tác d ng ch ng xói mòn [49], [97]. 1.1.1.4. Môi trư ng kinh t - xã h i và h th ng cây tr ng S n xu t nông lâm nghi p là m t b ph n quan tr ng trong n n kinh t c a ñ t nư c. ði u ki n kinh t xã h i nh hư ng r t l n ñ n quá trình s n xu t nông mi n núi ñ c thù là ñ a hình ph c t p, cơ s h t ng như ñư ng giao thông nghi p liên thôn, liên xã..., ñ i s ng nhân dân g p nhi u khó khăn, trình ñ dân trí th p,
7 ñi u ki n giao lưu hàng hoá và n m b t th trư ng còn r t khó khăn, vi c phát tri n kinh t hàng hoá chưa phát tri n; s n xu t lương th c chưa ñ t cung, t c p [49], [66], [69], [97]. Do v y vi c phát tri n h th ng canh tác theo hư ng ña d ng hoá cây tr ng và áp d ng ti n b k thu t phù h p ñ xây d ng các h th ng s n xu t theo hư ng NLKH là ñi u r t quan tr ng, ñây là ti n ñ cho vi c m r ng và phát tri n h th ng cây tr ng theo hư ng s n xu t hàng hoá. 1.1.1.5. ði u ki n th trư ng và h th ng cây tr ng Mu n phát tri n s n xu t, chúng ta c n có chính sách ñ u tư phát tri n phù h p v i t ng lo i cây tr ng, khuy n khích, phát huy h t m i ti m năng cho s n xu t. S n ph m c a h th ng canh tác nông lâm nghi p ph i phù h p v i nhu c u th c t và ph i tr thành lo i hàng hoá có tính quy mô, ph i có k ho ch phát tri n th trư ng sao cho ñ u ra c a các lo i s n ph m ñư c n ñ nh, nh m mang l i hi u ích v c kinh t , môi trư ng và xã h i [43], [38]. 1.1.2. Cây tr ng và h th ng canh tác trên quan ñi m s d ng ñ t b n v ng 1.1.2.1. Cây tr ng: Cây tr ng là thành ph n ch y u c a h sinh thái nông lâm nghi p. B trí h th ng cây tr ng h p lý là l a ch n các lo i cây tr ng nào ñ l i d ng t t nh t các ñi u ki n khí h u và ñ t ñai. Trong h sinh thái nông nghi p có các qu n th s ng như c d i, th c v t b c th p, các ñ ng v t nh , côn trùng và vi sinh v t, các thành ph n này có th có l i ho c có h i cho s s ng c a cây tr ng nông nghi p vì v y trong k thu t canh tác c n ph i l i d ng ñư c m t thu n l i ñ b o v cây tr ng m t cách có hi u qu và kinh t nh t [52], [84]. Trong th c t các y u t quy t ñ nh h th ng canh tác là s thay ñ i v kinh t , k thu t, gi ng cây tr ng, gia súc, s ph i h p gi a cây tr ng v i cây tr ng và gia súc, bi n pháp làm tăng cư ng ñ lao ñ ng, s d ng v n ñ u tư có lãi, t ch c s n xu t, s n ph m làm ra và tính hàng hoá c a s n ph m [72]. 1.1.2.2. H th ng canh tác: H th ng canh tác bao g m các ngu n l c (ñ t, lao ñ ng, v n) ñư c s d ng cho các ho t ñ ng tr ng tr t, chăn nuôi, ngh ph ñ s n xu t các nông s n (lương th c, nguyên li u thô, ti n m t) trong nông tr i v i ñi u ki n nh t ñ nh [100]. H th ng canh tác (Farming System) là s b trí m t cách th ng nh t và n ñ nh các ngành trong nông tr i, ñư c qu n lý b i các h gia ñình trong môi trư ng t nhiên, sinh h c và kinh t xã h i, phù h p v i m c tiêu mong mu n và ngu n l c c a nông h [127].
8 H th ng canh tác là m t t p h p các ñơn v ch c năng riêng bi t trong các ho t ñ ng tr ng tr t, chăn nuôi và ti p th . Các ñơn v ñó có m i quan h qua l i v i nhau vì cùng dùng chung nh ng ngu n nguyên li u nh p t môi trư ng [115]. Ph m chí Thành và Cs, 1994 [67] cho r ng h th ng cây tr ng g m h th ng không gian và th i gian v i h th ng bi n pháp k thu t ñư c th c hi n nh m ñ t năng su t cây tr ng cao và nâng cao ñ phì nhiêu c a ñ t ñai. Trong các h canh tác thì luân canh cây tr ng là bi n pháp h u hi u nh t, các ch ñ canh tác như bón phân, tư i nư c, làm ñ t bao gi cũng ph i căn c vào h th ng cây tr ng. 1.1.2.3. Quan ñi m s d ng ñ t b n v ng trong h th ng canh tác Năm 1993, nhóm công tác Qu c t ñã ki n ngh m t khung ñánh giá h th ng qu n lý s d ng ñ t b n v ng và ñ nh nghĩa như sau:“Qu n lý s d ng ñ t b n v ng” bao hàm các quy trình công ngh , chính sách và ho t ñ ng nh m h i nh p nh ng nguyên lý kinh t xã h i v i các m i quan tâm v môi trư ng sao cho có th ñ ng th i: Duy trì nâng cao s n xu t và d ch v (s n xu t), gi m thi u s r i ro cho s n xu t (an toàn), b o v ti m năng c a các ngu n l i t nhiên và ngăn ch n s thoái hoá ch t lư ng ñ t (b o v ), có kh năng th c thi ñư c v m t kinh t (th c thi), có th ch p nh n ñư c v m t xã h i [97], [112], [116], [117], [120]. Như v y khái ni m b n v ng ñư c nhi u nhà khoa h c trên th gi i ñưa ra, ch y u hư ng vào ba yêu c u sau: - B n v ng v m t kinh t : Cây tr ng cho hi u qu kinh t cao, ñư c th trư ng ch p nh n. - B n v ng v m t môi trư ng: Lo i hình s d ng ph i b o v ñư c ñ t ñai, ngăn ch n ñư c thoái hoá, b o v ñư c môi trư ng t nhiên. - B n v ng v m t xã h i nhân văn: Thu hút ñư c lao ñ ng, ñ m b o ñ i s ng xã h i. 1.2. S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N C A NÔNG LÂM K T H P 1.2.1. Nhu c u và thách th c ñ i v i phát tri n b n v ng nông thôn mi n núi Xu t phát t v n ñ khai khác ngu n tài nguyên thiên nhiên, ñ c bi t là tài nguyên r ng m t cách quá m c làm cho ñ t ñai ngày càng suy thoái, năng su t cây tr ng, v t nuôi gi m m nh do canh tác ñ c canh cây nông nghi p, d n ñ n tình tr ng ñói nghèo các vùng nông thôn, ñ c bi t là nông thôn mi n núi ngày càng gia tăng. V n ñ này ñã ñư c các nhà nghiên c u nông lâm nghi p ñ c p t i trong các tài li u [41], [53], [60]. Vi c tàn phá tài nguyên r ng ñã làm cho các h sinh thái
9 r ng tr ng và h canh tác nông nghi p trên ñ t d c các vùng nông thôn thu c các nư c nhi t ñ i tr nên th t m ng manh do xói mòn r a trôi m nh m . ð ng trư c tình hình ñó v n ñ ñ t ra trên ph m vi toàn c u là c n phát tri n nông nghi p và nông thôn b n v ng, qu n lý và b o t n các ngu n tài nguyên thiên nhiên b ng ñ nh hư ng thay ñ i các k thu t và ñ nh ch nh m ñ m b o tho mãn các nhu c u c a con ngư i c a các th h hi n t i và tương lai. ðó là s phát tri n ñ m b o, b o t n ñ t, nư c và các ngu n gen ñ ng, th c v t, ch ng xu ng c p v môi trư ng, phù h p v k thu t, kh thi v kinh t và ñư c xã h i ch p nh n [113]. Rõ ràng b i c nh thay ñ i trên ñã cho th y NLKH là m t nhu c u t t y u và cũng là m t thách th c l n cho phát tri n b n v ng nông thôn mi n núi. 1.2.2. Các nhân t làm ti n ñ cho s phát tri n NLKH trên ph m vi toàn c u 1.2.2.1. Các thay ñ i v chính sách h tr phát tri n nông thôn Trong vòng 2 th p niên 60 và 70 c a th k 20, dư i s b o tr c a nhóm tư v n v nghiên c u nông nghi p Qu c t (CGIAR), nhi u Trung tâm nghiên c u nông nghi p Qu c t ñư c thành l p nhi u khu v c trên th gi i nh m nghiên c u nâng cao năng su t c a các lo i cây tr ng và v t nuôi ch y u vùng nhi t ñ i. Vi c phát tri n các gi ng cây tr ng ngũ c c năng su t cao và các k thu t thâm canh liên quan nh vào n l c c a m t s Trung tâm và các chương trình qu c gia có liên quan ñã t o nên m t s thay ñ i l n v năng su t nông nghi p mà thư ng ñư c g i là Cách m ng xanh (Green Revolution) [104]. Trong chương trình LNXH c a WB trong nh ng năm 1980 không ch ch a ñ ng nhi u y u t c a NLKH mà còn thi t k tr giúp nông dân thông qua gia tăng s n xu t lương th c, th c ph m, b o v môi trư ng… Trong th i gian này, bên c nh phát tri n nông nghi p, FAO ñ c bi t chú tr ng nh n m nh vai trò quan tr ng c a lâm nghi p trong phát tri n nông thôn, khuy n cáo nông dân và nhà nư c nên chú tr ng ñ c bi t ñ n các ích l i c a r ng và cây thân g ñ n s n xu t nông nghi p, khuy n cáo các nhà qu n lý, s d ng ñ t k t h p c nông nghi p và lâm nghi p vào h th ng canh tác c a h [116]. 1.2.2.2. N n phá r ng và tình tr ng suy thoái môi trư ng Vào cu i th p niên 70 và các năm ñ u th p niên 80, s suy thoái tài nguyên môi trư ng toàn c u di n ra, nh t là n n phá r ng, ñã tr thành m i quan tâm lo l ng l n c a toàn xã h i. S phát tri n c a nông nghi p nương r y ñi kèm v i áp l c dân s , s phát tri n nông nghi p thâm canh hóa h c, ñ c canh trên qui mô l n và khai thác lâm s n là nh ng nguyên nhân ch y u gây ra s m t r ng, suy thoái ñ t ñai và ña d ng sinh h c. Theo ư c tính c a FAO (1982) [113] du canh là nguyên nhân t o ra
10 hơn 70% c a t ng di n tích r ng nhi t ñ i b m t châu Phi; di n tích ñ t r ng b hóa sau nương r y chi m 26,5% di n tích r ng khép tán còn l i châu Phi, kho ng 16% châu M La tin và 22,7% khu v c nhi t ñ i c a châu Á. 1.2.2.3. S gia tăng các m i quan tâm v nghiên c u các h th ng canh tác t ng h p và các h th ng k thu t truy n th ng ðã có nhi u k t qu nghiên c u ban ñ u nhi u khu v c trên th gi i v tính hi u qu cao trong vi c s d ng các tài nguyên t nhiên (ñ t, nư c và ánh sáng m t tr i) cũng như tính n ñ nh cao c a các h th ng xen canh, các h th ng canh tác t ng h p so v i h th ng nông nghi p ñ c canh. Các nghiên c u c a các nhà nhân ch ng h c và khoa h c xã h i v h th ng s d ng ñ t ñã ch ra t m quan tr ng c a các h th ng canh tác t ng h p b n ñ a/truy n th ng và lưu ý c n xem xét chúng trong quá trình phát tri n các ti p c n m i [119]. 1.2.2.4. S hình thành Trung tâm Qu c t v nghiên c u NLKH (ICRAF) Vào tháng 7 năm 1977, ñư c s y nhi m c a Trung tâm Nghiên c u, phát tri n Qu c t (IDRC) c a CaNada, John Bene ñã ti n hành d án nghiên c u v i các m c tiêu: - Xác ñ nh các kho ng tr ng trong ñào t o và nghiên c u lâm nghi p th gi i. - ðánh giá s ph thu c l n nhau gi a nông nghi p và lâm nghi p các qu c gia nhi t ñ i có thu nh p th p và ñ xu t nghiên c u nh m t i ưu hóa s d ng ñ t. - Xây d ng các chương trình nghiên c u lâm nghi p nh m t o ra các tác ñ ng kinh t , xã h i có ý nghĩa cho các nư c ñang phát tri n. - ð xu t s p x p v t ch c, th ch ñ th c hi n các nghiên c u trên m t cách có hi u qu và chu n b k ho ch hành ñ ng ñ có ñư c ng h c a các nhà tài tr Qu c t . M c dù v i m c ñích ban ñ u là xác ñ nh các ưu tiên nghiên c u cho lâm nghi p nhi t ñ i, nhóm nghiên c u c a Bene ñã ñi ñ n k t lu n r ng: ñ t i ưu hóa s d ng ñ t nhi t ñ i, ưu tiên s m t nên là nghiên c u và phát tri n các h th ng k t h p gi a lâm nghi p v i nông nghi p và chăn nuôi. Hay nói cách khác, ñã có m t s chuy n d ch tr ng tâm t lâm nghi p sang nh ng khái ni m s d ng ñ t r ng hơn, phù h p hơn c hai phương di n tr c ti p (trư c m t) và dài h n [101]. Báo cáo d án này c a IDRC ñã ñư c các cơ quan Qu c t xem xét và d n ñ n s hình thành H i ñ ng Qu c t v nghiên c u NLKH vào năm 1977, ñ n năm 1991 cơ quan này ñư c ñ i tên thành Trung tâm Qu c t v nghiên c u NLKH