Luận văn: Phát triển năng lực tư duy tích cực , độc lập sáng tạo của HS qua hệ thống bài tập hoá học vô cơ lớp 12 ban khoa học tự nhiên

Chia sẻ: Nguyễn Văn Quang | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:156

Thêm vào BST

Báo xấu

297
lượt xem 113
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chúng ta đang sống ở đầu thế kỉ 21 là thế kỉ văn minh trí tuệ với các xu thế rõ ràng như sự phát triển của công nghệ cao đặc biệt là công nghệ thông tin và truyền thông.Tư duy là phạm trù triết học dùng để chỉ những hoạt động của tinh thần, đem những cảm giác của người ta sửa đổi và cải tạo thế giới thông qua hoạt động vật chất, làm cho người ta có nhận thức đúng đắn về sự vật và ứng xử tích cực với nó....

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn: Phát triển năng lực tư duy tích cực , độc lập sáng tạo của HS qua hệ thống bài tập hoá học vô cơ lớp 12 ban khoa học tự nhiên

ĐỀ ÁN Phát triển năng lực tư duy tích cực , độc lập sáng tạo của HS qua hệ thống bài tập hoá học vô cơ lớp 12 ban khoa học tự nhiên
PhÇn 1: phÇn më ®Çu I. LÝ do chän ®Ò tµi. Chóng ta ®ang sèng ë ®Çu thÕ kØ 21 lµ thÕ kØ ®i vµo v¨n minh trÝ tuÖ víi c¸c xu thÕ ®· râ rµng, nh- sù ph¸t triÓn cña c«ng nghÖ cao, ®Æc biÖt lµ c«ng nghÖ th«ng tin vµ truyÒn th«ng, kinh tÕ tri thøc, x· héi häc tËp...Sù ph¸t triÓn x· héi vµ ®æi míi ®Êt n-íc ®ang ®ßi hái cÊp b¸ch ph¶i n©ng cao chÊt l-îng gi¸o dôc ®Ó ®¸p øng ®-îc yªu cÇu ®µo t¹o nguån nh©n lùc cã tr×nh ®é cao. Cïng víi nh÷ng thay ®æi vÒ néi dung, cÇn cã nh÷ng ®æi míi c¨n b¶n vÒ ph-¬ng ph¸p d¹y häc. NghÞ quyÕt trung -¬ng §¶ng lÇn thø 4 (kho² VII) ®± x²c ®Þnh: “Ph¶i khuyÕn khÝch tù häc, ph¶i ¸p dông nh÷ng ph-¬ng ph¸p gi¸o dôc hiÖn ®¹i ®Ó båi dìng cho häc sinh n¨ng lùc t duy s²ng t³o, n¨ng lùc gi°i quyÕt vÊn ®Ò”. §Þnh h-íng nµy ®· ®-îc ph¸p chÕ ho¸ trong luËt gi¸o dôc ®iÒu 24.2: “ Ph¬ng ph²p gi¸o dôc phæ th«ng ph¶i ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, tù gi¸c chñ ®éng s¸ng t¹o cña häc sinh; phï hîp víi ®Æc ®iÓm tõng líp häc, m«n häc; båi d-ìng ph-¬ng ph¸p tù häc; rÌn luyÖn kÜ n¨ng vËn dông kiÕn thøc vµo thùc tiÔn, t¸c ®éng ®Õn t×nh c°m, ®em l³i niÒm vui, høng thó häc tËp cho häc sinh”. ChÝnh v× thÕ trong thêi gian gÇn ®©y Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o ®· khuyÕn khÝch gi¸o viªn sö dông c¸c ph-¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc nh»m ho¹t ®éng ho¸ ng-êi häc. Trong qu¸ tr×nh d¹y häc ë tr-êng phæ th«ng, nhiÖm vô quan träng cña gi¸o dôc lµ ph¸t triÓn t- duy cho häc sinh ë mäi bé m«n, trong ®ã cã m«n ho¸ häc. Ho¸ häc lµ m«n khoa häc thùc nghiÖm vµ lÝ thuyÕt, v× thÕ bªn c¹nh viÖc n¾m v÷ng lÝ thuyÕt, ng-êi häc cßn ph¶i biÕt vËn dông linh ho¹t, s¸ng t¹o kiÕn thøc thu ®-îc th«ng qua ho¹t ®éng thùc nghiÖm, thùc hµnh, gi¶i bµi tËp. ViÖc gi¶i bµi tËp ho¸ häc kh«ng nh÷ng gióp rÌn luyÖn kÜ n¨ng vËn dông, ®µo s©u, më réng kiÕn thøc ®· häc mµ cßn cã t¸c dông ph¸t triÓn n¨ng lùc t- duy tÝ ch cùc , ®éc lËp s¸ng t¹o cho häc sinh, gióp c¸c em cã høng thó häc tËp. ChÝnh v× thÕ, viÖc gi¶i bµi tËp ho¸ häc ë tr-êng phæ th«ng gi÷ mét vai trß quan träng trong viÖc d¹y vµ häc ho¸ häc, ®Æc biÖt lµ viÖc sö dông hÖ thèng c¸c bµi tËp nµy theo h-íng d¹y h äc tÝch cùc. 1
ViÖc nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò vÒ bµi tËp ho¸ häc ®· cã nhiÒu t¸c gi¶ quan t©m vµ còng cã nhiÒu c«ng tr×nh ®-îc ¸p dông ë c¸c møc ®é kh¸c nhau. N¨m häc tíi (2006-2007), c¸c tr-êng trung häc phæ th«ng trong toµn quèc tiÕn hµnh d¹y ®¹i trµ ch-¬ng tr×nh ph©n ban. §Ó ®¸p øng nhu cÇu ®æi míi néi dung ch-¬ng tr×nh s¸ch gi¸o khoa vµ ph-¬ng ph¸p d¹y häc ®ßi hái ng-êi gi¸o viªn ph¶i nhanh chãng tiÕp cËn víi néi dung vµ ®Æc biÖt lµ sö dông hiÖu qu¶ c¸c ph-¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc. ViÖc nghiªn cøu x©y dùng hÖ thèng bµi tËp phÇn v« c¬ líp 12 ban khoa häc tù nhiªn vµ sö dông chóng theo h-íng d¹y häc tÝch cùc lµ mét vÊn ®Ò míi ®-îc nhiÒu gi¸o viªn trung häc phæ th«ng quan t©m vµ còng ch-a ®-îc nghiªn cøu mét c¸ch chi tiÕt. Víi mong muèn nghiªn cøu x©y dùng cho m×nh nh÷ng t- liÖu d¹y häc vµ sö dông chóng trong d¹y häc ®Ó ph¸t triÓn n¨ng lùc t- duy ®éc lËp s¸ng t¹o cho häc sinh gãp phÇn ®æi míi ph-¬ng ph¸p d¹y häc ho¸ häc trong giai ®o¹n míi t«i ®± lùa chän ®Ò t¯i: “Ph¸t triÓn n¨ng lùc t- duy tÝch cùc , ®éc lËp s¸ng t¹o cña häc sinh qua hÖ thèng bµi tËp ho¸ häc v« c¬ líp 12 ban khoa häc tù nhiªn”. II. Môc ®Ých nghiªn cøu: ViÖc nghiªn cøu ®Ò tµi trªn nh»m môc ®Ých: Nghiªn cøu lùa chän, x©y dùng hÖ thèng bµi tËp ho¸ häc v« c¬ líp 12 ban khoa häc tù nhiªn vµ ph-¬ng ph¸p sö dông chóng theo h-íng d¹y häc tÝch cùc nh»m ph¸t triÓn n¨ng lùc t- duy ®éc lËp s¸ng t¹o cña häc sinh, gãp phÇn vµo viÖc ®æi míi ph-¬ng ph¸p d¹y häc ë tr-êng phæ th«ng. III. Kh¸ch thÓ vµ ®èi t-îng nghiªn cøu: - Kh¸ch thÓ nghiªn cøu: Qu¸ tr×nh d¹y häc ho¸ häc ë tr-êng trung häc phæ th«ng - §èi t-îng nghiªn cøu: HÖ thèng bµi tËp v« c¬ líp 12 ban khoa häc tù nhiªn (ch-¬ng tr×nh thÝ ®iÓm). III. NhiÖm vô nghiªn cøu: 1. Nghiªn cøu c¬ së lÝ luËn cña ®Ò tµi vÒ: - Ho¹t ®éng nhËn thøc. - T- duy vµ ph¸t triÓn t- duy cho häc sinh trong d¹y häc. - Yªu cÇu ®æi míi ph-¬ng ph¸p d¹y häc. 2
- D¹y häc ho¸ häc theo h-íng tÝch cùc. - Bµi tËp ho¸ häc vµ vai trß cña bµi tËp ho¸ häc trong viÖc ph¸t triÓn t- duy. 2. Nghiªn cøu hÖ thèng kiÕn thøc phÇn v« c¬ líp 12 ban khoa häc tù nhiªn. 3. Lùa chän x©y dùng hÖ thèng bµi tËp ho¸ häc phÇn v« c¬ líp 12 ban khoa häc tù nhiªn 4. Nghiªn cøu ph-¬ng ph¸p sö dông bµi tËp ho¸ häc trong viÖc ph¸t triÓn t- duy ®éc lËp s¸ng t¹o cho häc sinh vµ theo ®Þnh h-íng d¹y häc tÝch cùc. 5. Thùc nghiÖm s- ph¹m: KiÓm nghiÖm gi¸ trÞ hÖ thèng bµi tËp ho¸ häc líp 12 ban khoa häc tù nhiªn vµ hiÖu qu¶ cña c¸c ®Ò xuÊt vÒ ph-¬ng ph¸p sö dông chóng. V. Gi¶ thuyÕt khoa häc: NÕu lùa chän vµ x©y dùng ®-îc hÖ thèng bµi tËp ho¸ häc ®a d¹ng cã chÊt l-îng cao, khai th¸c ®-îc hÕt c¸c kiÕn thøc, kÜ n¨ng ho¸ häc c¬ b¶n, ë c¸c møc ®é nhËn thøc kh¸c nhau, ®ång thêi gi¸o viªn biÕt sö dông hÖ thèng bµi tËp nµy mét c¸ch cã hiÖu qu¶ trong c¸c kh©u cña qu¸ tr×nh d¹y häc th× sÏ ph¸t triÓn ®-îc t- duy tÝch cùc, ®éc l Ëp s¸ng t¹o cña häc sinh, n©ng cao chÊt l-îng d¹y häc ho¸ häc. VI. Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu: Sö dông phèi hîp c¸c ph-¬ng ph¸p sau: 1. Nhãm c¸c ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu lÝ thuyÕt: - Ph-¬ng ph¸p thu thËp c¸c nguån tµi liÖu lÝ luËn. - Ph-¬ng ph¸p ph©n tÝch tæng hîp c¸c nguån tµi liÖu ®· thu thËp. 2. Nhãm c¸c ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc tiÔn: - Ph-¬ng ph¸p chuyªn gia, quan s¸t c¸c qu¸ tr×nh häc tËp, gi¶ng d¹y ho¸ häc phæ th«ng. - Ph-¬ng ph¸p thùc nghiÖm s- ph¹m: ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ c¸c biÖn ph¸p sö dông bµi tËp ho¸ häc nh»m ph¸t triÓn n¨ng lùc t- duy tÝch cùc, ®éc lËp, s¸ng t¹o cña häc sinh. 3. Ph-¬ng ph¸p thèng kª to¸n häc: sö lÝ ph©n tÝch c¸c kÕt qu¶ thùc nghiÖm s- ph¹m. 3
VII. §iÓm míi cña ®Ò tµi: 1. X©y dùng vµ lùa chän hÖ thèng bµi tËp ho¸ häc ®a d¹ng phong phó cho phÇn ho¸ häc v« c¬ líp 12 ban khoa häc tù nhiªn. 2. §Ò xuÊt ph-¬ng h-íng sö dông hÖ thèng bµi tËp ho¸ häc ho¸ häc v« c¬ líp 12 ban khoa häc tù nhiªn trong gi¶ng d¹y ®Ó ph¸t triÓn n¨ng lùc t- duy tÝch cùc, ®éc lËp s¸ng t¹o vµ g©y høng thó häc tËp cho häc sinh. VIII. CÊu tróc luËn v¨n: PhÇn 1: phÇn më ®Çu. PhÇn 2: phÇn néi dung. - Ch-¬ng I: C¬ së lÝ luËn cña ®Ò tµi. - Ch-¬ng II: HÖ thèng bµi tËp ho¸ häc phÇn v« c¬ líp12 ban KHTN - Ch-¬ng III: Sö dông bµi tËp ho¸ häc nh»m ph¸t triÓn n¨ng lùc t- duy tÝch cùc, ®éc lËp s¸ng t¹o cña häc sinh. - Ch-¬ng IV. Thùc nghiÖm s- ph¹m PhÇn 3: phÇn kÕt luËn. 4
phÇn 2: néi dung ch-¬ng 1: c¬ së lÝ luËn cña ®Ò tµi. I. Ho¹t ®éng nhËn thøc häc tËp. I..1. Kh¸i niÖm nhËn thøc. NhËn thøc lµ mét trong ba mÆt c¬ b¶n cña ®êi sèng t©m lÝ con ng-êi (nhËn thøc, t×nh c¶m vµ hµnh ®éng), nã lµ tiÒn ®Ò cña hai mÆt kia vµ ®ång thêi cã quan hÖ chÆt chÏ víi chóng vµ víi c¸c hiÖn t-îng t©m lÝ kh¸c. Ho¹t ®éng nhËn thøc bao gåm nhiÒu qu¸ tr×nh kh¸c nhau, cã thÓ chia ho ¹t ®éng nhËn thøc thµnh hai giai ®o¹n lín: - NhËn thøc c¶m tÝnh (c¶m gi¸c vµ tri gi¸c) - NhËn thøc lÝ tÝnh (t- duy vµ t-ëng t-îng) a. NhËn thøc c¶m tÝnh lµ mét qu¸ tr×nh t©m lý, ph¶n ¸nh nh÷ng thuéc tÝnh bªn ngoµi cña sù vËt vµ hiÖn t-îng th«ng qua tri gi¸c cña c¸c gi¸c quan. C¶m gi¸c lµ h×nh thøc khëi ®Çu trong sù ph¸t triÓn cña ho¹t ®éng nhËn thøc, nã chØ ph¶n ¸nh trong thuéc tÝnh riªng lÎ cña sù vËt hiÖn t-îng. Tri gi¸c ph¶n ¸nh sù vËt hiÖn t-îng mét c¸ch trän vÑn vµ theo mét cÊu tróc nhÊt ®Þnh. C¶m gi¸c vµ tri gi¸c cã mét vai trß quan träng trong qu¸ tr×nh nhËn thøc. NÕu nh- c¶m gi¸c lµ h×nh thøc nhËn thøc ®Çu tiªn cña con ng-êi th× tri gi¸c lµ mét ®iÒu kiÖn quan träng cho sù ®Þnh h-íng hµnh vi vµ ho¹t ®éng cña con ng-êi trong m«i tr-êng xung quanh. Sù nhËn thøc c¶m tÝnh ®-îc thùc hiÖn th«ng qua h×nh thøc tri gi¸c cao nhÊt, cã tÝnh chñ ®éng - tÝch cùc, cã môc ®Ých. §ã lµ sù quan s¸t. Sù quan s¸t lµ sù ph¶n ¸nh sù vËt, hiÖn t-îng b»ng nhËn thøc c¶m tÝnh. §©y chØ lµ sù ph¶n ¸nh thuéc tÝnh bªn ngoµi cña sù vËt chø ch-a ph¶n ¸nh ®-îc b¶n chÊt thuéc tÝnh bªn trong cña sù vËt, hiÖn t-îng. b. NhËn thøc lÝ tÝnh bao gåm t- duy vµ t-ëng t-îng. T- duy lµ mét qu¸ tr×nh t©m lÝ ph¶n ¸nh nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt, nh÷ng mèi liªn hÖ bªn trong cã tÝnh qui luËt cña sù vËt, hiÖn t-îng trong hiÖn thùc kh¸ch quan mµ tr-íc ®ã ta ch-a biÕt. §Æc ®iÓm quan träng cña t- duy lµ tÝnh cã vÊn ®Ò, tøc lµ trong hoµn c¶nh cã vÊn ®Ò th× t- duy ®-îc n¶y sinh. T- duy ®-îc biÓu hiÖn trong ng«n ng÷ cña con ng-êi vµ cã quan hÖ chÆt chÏ víi ng«n ng÷. T- duy lµ møc ®é cao nhÊt cña sù nhËn thøc lÝ tÝnh nh-ng cã quan hÖ chÆt chÏ víi qu¸ tr×nh nhËn thøc c¶m tÝnh. 5
Nã cã kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt cña sù vËt, hiÖn t-îng trªn c¬ së nh÷ng dÊu hiÖu bªn ngoµi cña sù vËt vµ hiÖn t-îng qua c¶m gi¸c, tri gi¸c. Hai giai ®o¹n trªn (nhËn thøc c¶m tÝnh vµ nhËn thøc lÝ tÝnh) cã quan hÖ chÆt chÏ vµ t¸c ®éng lÉn nhau. V.I. Lªnin ®· tæng kÕt vÒ qu¸ tr×nh nhËn thøc cña con ng-êi lµ: " §i tõ trùc quan sinh ®éng ®Õn t- duy trõu t-îng vµ tõ t- duy trõu t-îng ®Õn thùc tiÔn ®ã lµ con ®-êng biÖn chøng cña sù nhËn thøc ch©n lÝ, nhËn thøc hiÖn thùc kh¸ch quan". I. 2. Sù ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc cho häc sinh. a. N¨ng lùc nhËn thøc vµ biÓu hiÖn cña nã. Qu¸ tr×nh nhËn thøc liªn quan chÆt chÏ víi t- duy, n ¨ng lùc nhËn thøc ®-îc x¸c ®Þnh lµ n¨ng lùc trÝ tuÖ cña con ng-êi, nã ®ùoc biÓu hiÖn d-íi nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau. C¸c nhµ t©m lÝ häc xem trÝ tuÖ lµ sù nhËn thøc cña con ng-êi bao gåm nhiÒu n¨ng lùc riªng rÏ vµ ®-îc x¸c ®Þnh th«ng qua hÖ sè IQ. {27}. N¨ng lùc nhËn thøc ®-îc biÓu hiÖn ë nhiÒu mÆt. Cô thÓ lµ: - MÆt nhËn thøc: Nhanh biÕt, nhanh hiÓu, nhanh nhí, biÕt suy xÐt vµ t×m ra nh÷ng qui luËt trong c¸c hiÖn t-îng mét c¸ch nhanh chãng. - Kh¶ n¨ng t-ëng t-îng: Cã ãc t-ëng t-îng phong phó, h×nh dung ra ®-îc nh÷ng h×nh ¶nh vµ néi dung theo nh÷ng ®iÒu ng-êi kh¸c m« t¶. - MÆt ho¹t ®éng: Sù nhanh trÝ, th¸o v¸t, linh ho¹t, s¸ng t¹o. - MÆt phÈm chÊt: Cã ãc tß mß, lßng say mª, høng thó lµm viÖc. Cßn " TrÝ th«ng minh lµ tæng hîp c¸c n¨ng lùc trÝ tuÖ cña con ng-êi nh-: quan s¸t, ghi nhí t-ëng t-îng vµ t- duy s¸ng t¹o nh»m øng phã víi t×nh huèng míi ". TrÝ th«ng minh ®-îc biÓu hiÖn qua c¸c chøc n¨ng t©m lÝ nh-: + NhËn thøc ®-îc ®Æc ®iÓm, b¶n chÊt cña c¸c t×nh huèng míi do ng-êi kh¸c nªu ra hoÆc tù m×nh t×m ra ®-îc vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt. + S¸ng t¹o ra c«ng cô míi, ph-¬ng ph¸p míi, c¸ch thøc míi phï hîp víi hoµn c¶nh míi trªn c¬ së nh÷ng tri thøc vµ kinh nghiÖm tiÕp thu ®-îc tr-íc ®ã. V× vËy trÝ th«ng minh kh«ng chØ béc lé qua nhËn thøc mµ c¶ qua hµnh ®éng. {27}. b. Sù ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc cho häc sinh. Khi nghiªn cøu vÒ qu¸ tr×nh nhËn thøc vµ sù ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc ta cã mét sè nhËn xÐt kh¸i qu¸t sau: 6
- ViÖc ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc thùc chÊt lµ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc suy nghÜ linh ho¹t, s¸ng t¹o mµ b-íc ®Çu lµ gi¶i c¸c " Bµi to¸n nhËn thøc" , vËn dông vµo " Bµi to¸n thùc tiÔn" trong thùc hµnh mét c¸ch chñ ®éng vµ ®éc lËp ë c¸c møc ®é kh¸c nhau. - H×nh thµnh vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc ®-îc thùc hiÖn th-êng xuyªn, liªn tôc, thèng nhÊt vµ cã hÖ thèng. §iÒu nµy ®Æc biÖt quan träng ®èi víi häc sinh. - H×nh thµnh vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc ®-îc thùc hiÖn tõ viÖc rÌn luyÖn n¨ng lùc quan s¸t, ph¸t triÓn trÝ nhí vµ t-ëng t-îng, trau dåi ng«n ng÷, n¾m v÷ng kiÕn thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o, ph-¬ng ph¸p nhËn thøc vµ phÈm chÊt cña nh©n c¸ch. Nh÷ng yÕu tè nµy ¶nh h-ëng ®Õn sù ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc. - §Ó ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc cho häc sinh cÇn ®¶m b¶o c¸c yÕu tè: + Vèn di truyÒn vÒ t- chÊt tèi thiªñ cho häc sinh. + Vèn kiÕn thøc vÒ tÝch luü ph¶i ®Çy ®ñ vµ cã hÖ thèng. + Ph-¬ng ph¸p d¹y vµ häc ph¶i khoa häc. + Cã chó ý ®Õn ®Æc ®iÓm løa tuæi vµ sù ®¶m b¶o vÒ vËt chÊt, tinh thÇn cña häc sinh. - Trong qu¸ tr×nh tæ chøc häc tËp cÇn chó ý ®Õn c¸c h-íng c¬ b¶n sau: + Sö dông c¸c ph-¬ng ph¸p d¹y häc mang tÝnh chÊt nghiªn cøu, kÝch thÝch ®-îc ho¹t ®éng nhËn thøc, rÌn luyÖn t- duy ®éc lËp, s¸ng t¹o. + H×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ë häc sinh n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò t¨ng c-êng tÝnh ®éc lËp trong ho¹t ®éng. Gi¸o viªn cÇn d¹y cho häc sinh c¸ch lËp kÕ ho¹ch lµm viÖc, ph©n tÝch c¸c yªu cÇu cña nhiÖm vô häc tËp vµ ®Ò ra ph-¬ng ph¸p gi¶i quyÕt vÊn ®Ò mét c¸ch hîp lÝ, s¸ng t¹o. + CÇn chó ý tæ chøc c¸c ho¹t ®éng tËp thÓ trong d¹y häc. Trong c¸c ho¹t ®ég nµy, mçi häc sinh thÓ hiÖn c¸ch nh×n nhËn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò cña m×nh vµ nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ ®-îc c¸ch gi¶i quyÕt cña b¹n. §iÒu ®ã sÏ thóc ®Èy sù më réng vµ ph¸t triÓn t- duy, c¸c quan hÖ x· héi, t×nh b¹n bÌ, tr¸ch nhiÖm cña m×nh ®èi víi tËp thÓ. Nh- vËy n¨ng lùc nhËn thøc liªn quan trùc tiÕp víi t- duy. N¨ng lùc nhËn thøc, n¨ng lùc trÝ tuÖ ®-îc ph¸t triÓn khi t- duy ®-îc ph¸t triÓn. 7
II. T- duy vµ ph¸t triÓn t- duy trong d¹y häc ho¸ häc. LÝ luËn d¹y häc ho¸ häc ®Æc biÖt chó ý ®Õn sù ph¸t triÓn t- duy cho häc sinh th«ng qua qu¸ tr×nh d¹y häc. Häc sinh chØ thùc sù lÜnh héi ®-îc tri thøc khi hä thùc sù t- duy. II.1. Kh¸i niÖm t- duy. Theo M.N. Sac®acop: "T- duy lµ sù nhËn thøc kh¸i qu¸t gi¸n tiÕp c¸c sù vËt vµ hiÖn t-îng cña hiÖn thùc trong nh÷ng dÊu hiÖu, nh÷ng thuéc tÝnh chung vÒ b¶n chÊt cña chóng. T- duy còng lµ sù nhËn thøc s¸ng t¹o nh÷ng sù vËt vµ hiÖn t-îng míi, riªng lÎ cña hiÖn thùc trªn c¬ së nh÷ng kiÕn thøc kh¸i qu¸t ho¸ ®· thu nhËn ®-îc". II.2. §Æc ®iÓm cña t- duy. T- duy cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau: - T- duy ph¶n ¸nh kh¸i qu¸t, t- duy ph¸n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan, nh÷ng nguyªn t¾c hay nguyªn lÝ chung, nh÷ng kh¸i niÖm hay sù vËt tiªu biÓu.... T- duy ph¶n ¸nh kh¸i qu¸t lµ sù ph¶n ¸nh tÝnh phæ biÕn cña ®èi t-îng. V× thÕ nh÷ng ®èi t-îng riªng lÎ ®Òu ®-îc xem nh- mét sù biÓu hiÖn cô thÓ cña qui luËt chung nµo ®ã. Nhê ®Æc ®iÓm nµy, qu¸ tr×nh t- duy bæ sung cho nhËn thøc c¶m tÝnh vµ gióp con ng-êi nhËn thøc hiÖn thùc mét c¸ch toµn diÖn h¬n. - T- duy ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp: T- duy gióp ta hiÓu biÕt nh÷ng g× kh«ng t¸c ®éng trùc tiÕp, kh«ng c¶m gi¸c vµ quan s¸t ®-îc, mang l¹i nh÷ng nhËn thøc th«ng qua c¸c dÊu hiÖu gi¸n tiÕp. T- duy cho ta kh¶ n¨ng hiÓu biÕt nh÷ng ®Æc ®iÓm bªn trong, nh÷ng ®Æc ®iÓm b¶n chÊt mµ c¸c gi¸c quan kh«ng ph¶n ¸nh ®-îc. VÝ dô: Gi¸c quan con ng-êi kh«ng nhËn thÊy sù tån t¹i cña c¸c ion tr ong dung dÞch, c¸c electron trong nguyªn tö, nh-ng nhê nh÷ng dÊu hiÖu cña ph¶n øng ho¸ häc lµ nh÷ng biÓu hiÖn gi¸n tiÕp mµ con ng-êi nhËn thøc ®-îc nã. - T- duy kh«ng t¸ch rêi qu¸ tr×nh nhËn thøc c¶m tÝnh: Qu¸ tr×nh t- duy b¾t ®Çu tõ nhËn thøc c¶m tÝnh, liªn hÖ chÆt chÏ víi nã vµ trong qu¸ tr×nh t- duy nhÊt thiÕt ph¶i sö dông nh÷ng t- liÖu cña nhËn thøc c¶m tÝnh. II.3. Nh÷ng phÈm chÊt cña t- duy. T- duy cã nh÷ng phÈm chÊt sau: 8
- TÝnh ®Þnh h-íng: ý thøc nhanh chãng vµ chÝnh x¸c ®èi t-îng cÇn lÜnh héi, môc ®Ých ph¶i ®¹t ®-îc vµ nh÷ng con ®-êng tèi -u ®Ó ®¹t ®-îc môc ®Ých ®ã. - BÒ réng:Cã kh¶ n¨ng vËn dông tri thøc ®Ó nghiªn cøu c¸c ®èi t-îng kh¸c. - §é s©u: N¾m v÷ng ngµy cµng s©u s¾c h¬n b¶n chÊt cña sù vËt hiÖn t-îng. - TÝnh linh ho¹t: Nh¹y bÐn trong viÖc vËn dông nh÷ng tri thøc vµ c¸ch thøc hµnh ®éng vµo nh÷ng t×nh huèng kh¸c nhau mét c¸ch s¸ng t¹o. - TÝnh mÒm dÎo: Ho¹t ®éng t- duy ®-îc tiÕn hµnh theo c¸c h-íng xu«i vµ ng-îc chiÒu. - TÝnh ®éc lËp: Tù m×nh ph¸t hiÖn ra vÊn ®Ò, ®Ò xuÊt c¸ch gi¶i quyÕt vµ tù gi¶i quyÕt. - TÝnh kh¸i qu¸t: Khi gi¶i quyÕt mét lo¹t vÊn ®Ò nµo ®ã sÏ ®-a ra ®-îc m« h×nh kh¸i qu¸t, trªn c¬ së ®ã cã thÓ vËn dông ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò t-¬ng tù, cïng lo¹i. II.4. Nh÷ng thao t¸c t- duy vµ ph-¬ng ph¸p h×nh thµnh ph¸n ®o¸n míi. Trong viÖc ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc cho häc sinh, kh©u trung t©m lµ ph¸t triÓn n¨ng lùc t- duy, trong ®ã cÇn ®Æc biÖt chó ý rÌn luyÖn cho häc sinh mét sè thao t¸c t- duy nh- ph©n tÝch, tæng hîp, so s¸nh, kh¸i qu¸t ho¸ vµ ba ph-¬ng ph¸p h×nh thµnh nh÷ng ph¸n ®o¸n míi: qui n¹p, diÔn dÞch, lo¹i suy. Ph©n tÝch vµ tæng hîp: Ph©n tÝch lµ ho¹t ®éng t- duy ph©n chia mét vËt, mét hiÖn t-îng ra c¸c yÕu tè , c¸c bé phËn nh»m môc ®Ých nghiªn cøu chóng ®Çy ®ñ, s©u s¾c, trän vÑn h¬n theo mét h-íng nhÊt ®Þnh. Tæng hîp lµ ho¹t ®éng t- duy kÕt hîp c¸c bé phËn, c¸c yÕu tè ®· ®-îc nhËn thøc ®Ó nhËn thøc c¸i toµn bé. Ph©n tÝch vµ tæng hîp lµ nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n cña ho¹t ®éng t- duy, th-êng ®-îc dïng trong khi h×nh thµnh nh÷ng ph¸n ®o¸n míi (qui n ¹p, suy diÔn, suy lÝ t-¬ng tù) vµ ngay trong c¶ c¸c thao t¸c t- duy kh¸c nh- so s¸nh, trõu t-îng ho¸, kh¸i qu¸t ho¸. So s¸nh: §Ó thiÕt lËp ®-îc mèi quan hÖ gi÷a c¸c sù vËt, hiÖn t-îng, trong tr-êng hîp ®¬n gi¶n nhÊt ph¶i biÕt quan s¸t vµ so s¸nh. So s¸nh l µ t×m ra nh÷ng ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau gi÷a c¸c sù vËt, hiÖn t-îng.Thao t¸c so s¸nh ph¶i kÌm theo sù ph©n tÝch vµ tæng hîp. Ch¼ng h¹n, ph©n tÝch nh÷ng tÝnh chÊt cña chÊt, mét hiÖn t-îng hay kh¸i niÖm, ®èi chiÕu víi nh÷ng ®iÒu ®· biÕt vÒ nh÷ng ®èi t-îng cïng lo¹i, råi sau ®ã tæng hîp l¹i xem c¸c ®èi t-îng cïng lo¹i ®ã gièng nhau vµ kh¸c nhau chç nµo. Nh- vËy, so s¸nh kh«ng nh÷ng ph©n biÖt vµ chÝnh 9
x¸c ho¸ kh¸i niÖm, mµ cßn gióp hÖ thèng ho¸ chóng l¹i. Møc ®é cao h¬n lµ biÕt ®-îc nguyªn nh©n cña sù gièng vµ kh¸c ®ã. Trong gi¶ng d¹y ho¸ häc th-êng dïng hai c¸ch so s¸nh lµ so s¸nh tuÇn tù vµ so s¸nh ®èi chiÕu. So s¸nh tuÇn tù lµ so s¸nh vÒ nh÷ng chÊt hoÆc nhãm nguyªn tè mµ sau khi häc hÕt, ®em so s¸nh víi c¸c chÊt hoÆc nhãm nguyªn tè ®· häc tr-íc. So s¸nh tuÇn t ù th-êng ®-îc dïng ®Ó so s¸nh c¸c ®èi t-îng cïng lo¹i. So s¸nh ®èi chiÕu ®Ó lµm næi bËt mÆt ®èi lËp gi÷a hai sù vËt, hiÖn t-îng. Th-êng kÎ b¶ng ®Ó thÊy râ c¸c mÆt ®èi lËp. Kh¸i qu¸t ho¸: kh¸i qu¸t ho¸ lµ t×m ra nh÷ng c¸i chung vµ b¶n chÊt trong sè nh÷ng dÊu hiÖu, tÝnh chÊt vµ nh÷ng mèi liªn hÖ gi÷a chóng thuéc vÒ mét lo¹i vËt thÓ hoÆc hiÖn t-îng. Ba tr×nh ®é kh¸i qu¸t ho¸ lµ: sù kh¸i qu¸t ho¸ c¶m tÝnh, sù kh¸i qu¸t ho¸ h×nh t-îng- kh¸i niÖm, sù kh¸i qu¸t ho¸ khoa häc. §Ó h×nh thµnh cho häc sinh nh÷ng kh¸i qu¸t ho¸ ®óng ®¾n cÇn b¶o ®¶m c¸c ®iÒu kiÖn sau: - Lµm biÕn thiªn nh÷ng dÊu hiÖu kh«ng b¶n chÊt cña vËt hay hiÖn t-îng kh¶o s¸t, ®ång thêi gi÷ kh«ng ®æi dÊu hiÖu b¶n chÊt. VÝ dô: Khi lÊyvÝ dô vÒ oxit axit cÇn lÊy c¶ oxit cña phi kim va oxit cña kim lo¹i nÕu kh«ng häc sinh dÔ nhÇm lµ chØ cã phi kim míi t¹o ra oxit axit. - Chän sù biÕn thiªn hîp lÝ nhÊt nh»m nªu bËt ®-îc dÊu hiÖu b¶n chÊt (lu«n lu«n tån t¹i) vµ tr-ï t-îng ho¸ dÊu hiÖu thø yÕu (biÕn thiªn). VÝ dô: Khi h×nh thµnh kh¸i niÖm ph¶n øng ph©n huû gi¸o viªn nªn ®-a c¶ vÝ dô ph¶n øng ph©n huû ra hai ®¬n chÊt, ra c¶ ®¬n chÊt vµ hîp chÊt, ra c¶ c¸c hîp chÊt. Trong c¸c vÝ dô ®ã, dÊu hiÖu b¶n chÊt ®-îc gi÷ kh«ng ®æi (tõ mét chÊt t¹o thµnh hai hay nhiÒu chÊt), cßn dÊu hiÖu thø yÕu th× biÕn thiªn. - Cã thÓ sö dông nh÷ng c¸ch biÕn thiªn kh¸c nhau cã cïng mét ý nghÜa t©m lÝ häc, nh-ng l¹i hiÖu nghiÖm. Qua ®ã rÌn luyÖn ®-îc sù mÒm dÎo cña t- duy. - Ph¶i cho häc sinh tù m×nh ph¸t biÓu ®-îc thµnh lêi nguyªn t¾c biÕn thiªn vµ nªu lªn ®Æc tÝnh cña nh÷ng dÊu hiÖu kh«ng b¶n chÊt. §iÒu ®ã chøng tá r»ng häc sinh ®· nhËn thøc ®-îc dÊu hiÖu b¶n chÊt. 10
Ngoµi viÖc b¶o ®¶m nh÷ng ®iÒu kiÖn trªn ®©y, gi¸o viªn cÇn tËp luyÖn cho häc sinh ph¸t triÓn t- duy kh¸i qu¸t b»ng nh÷ng h×nh thøc quen thuéc nh- lËp dµn ý, x©y dùng kÕt luËn vµ viÕt tãm t¾t néi dung c¸c bµi, c¸c ch-¬ng. Suy lÝ qui n¹p: PhÐp qui n¹p lµ c¸ch ph¸n ®o¸n dùa trªn sù nghiªn cøu nhiÒu hiÖn t-îng, tr-êng hîp ®¬n lÎ ®i tíi kÕt luËn chung, tæng qu¸t vÒ nh÷ng tÝnh chÊt, nh÷ng mèi liªn hÖ t-¬ng quan b¶n chÊt nhÊt vµ chung nhÊt. ë ®©y sù nhËn thøc ®i tõ riªng biÖt ®Õn c¸i chung. Qui n¹p cã thÓ ®-a ®Õn kÕt qu¶ sai, ph¶i d¹y cho häc sinh c¸ch söa sai, ch¼ng h¹n b»ng c¸ch quan s¸t kÜ h¬n, thö nhiÒu tr-êng hîp h¬n. Qua ®ã d¹y cho häc sinh ý thøc ®-îc r»ng cµng cã nhiÒu sè liÖu ®Ó qui n¹p th× kÕt qu¶ qui n¹p cµng cã nhiÒu c¬ may ®óng. Suy lÝ diÔn dÞch: Sù nhËn thøc nµy xuÊt ph¸t tõ mét nguyªn lÝ chung ®óng ®¾n vËn dông vµo mét tr-êng hîp cô thÓ, riªng lÎ. VÝ dô: Tõ ®Þnh nghÜa axit lµ chÊt cã kh¶ n¨ng cho pr«ton tõ ®ã khi nghiªn cøu chÊt hay thµnh phÇn nµo mµ cã kh¶ n¨ng cho pr«ton ®Òu kÕt luËn lµ axit. VÝ dô: NH4+, HSO4-, Cu2+(trong dd)... PhÐp suy diÔn cã t¸c dông lín lµm ph¸t triÓn t- duy l« gÝc vµ ph¸t huy tÝnh ®éc lËp s¸ng t¹o cho häc sinh. Lo¹i suy: Kh«ng ph¶i xuÊt ph¸t tõ qui luËt chung mµ xuÊt ph¸t tõ mét sè ®iÓm gièng nhau cña hai sù vËt, hiÖn t-îng ®i ®Õn kÕt luËn chung vÒ sù gièng nhau cña c¸c ®Æc ®iÓm kh¸c cña hai sù vËt , hiÖn t-îng ®ã. VÝ dô: Axit H2SO4 vµ HNO3 ®Òu cã sè «xiho¸ cao nhÊt cña S (+6) vµ N (+5) nªn chóng ®Òu cã tÝnh «xiho¸ m¹nh. Nh-ng H2SO4 lo·ng vµ c¶ ®Æc nguéi kh«ng cã tÝnh «xiho¸ m¹nh. KÕt luËn cña qu¸ tr×nh lo¹i suy kh«ng thËt sù chÝnh x¸c. KÕt luËn ®ã ph¶i ®-îc kiÓm nghiÖm b»ng thùc nghiÖm. KÕt qu¶ lo¹i suy cµng ®óng ®¾n khi c¸c ®iÓm gièng nhau vµ kh¸c nhau cña c¸c sù vËt, hiÖn t-îng cµng nhiÒu. Tuy nhiªn lo¹i suy còng cã -u ®iÓm lµ tiÕt kiÖm thêi gian, gióp häc sinh suy diÔn ®-îc mét sè sù kiÖn, hiÖn t-îng ®óng. II.5. H×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t- duy ho¸ häc cho häc sinh THPT. ViÖc ph¸t triÓn t- duy cho häc sinh tr-íc hÕt lµ gióp häc sinh n¾m v÷ng kiÕn thøc ho¸ häc c¬ b¶n, biÕt vËn dông kiÕn thøc vµo viÖc gi¶i bµi tËp vµ thùc hµnh. Qua ®ã mµ kiÕn thøc häc sinh thu nhËn ®-îc trë nªn v÷ng ch¾c vµ sinh 11
®éng h¬n. Häc sinh chØ thùc sù lÜnh héi ®-îc tri thøc khi t- duy cña hä ph¸t triÓn vµ nhê sù h-íng dÉn cña gi¸o viªn mµ häc sinh biÕt ph©n tÝch, tæng hîp, kh¸i qu¸t tµi liÖu cã néi dung , sù kiÖn cô thÓ vµ rót ra nh÷ng kÕt luËn cÇn thiÕt. T- duy cµng ph¸t triÓn th× cã nhiÒu kh¶ n¨ng lÜnh héi tri thøc mét c¸ch nhanh nh¹y, s©u s¾c vµ kh¶ n¨ng vËn dông tri thøc cµng linh ho¹t vµ cã hiÖu qu¶. Nh- vËy sù ph¸t triÓn t- duy cña häc sinh ®-îc diÔn ra trong qu¸ tr×nh tiÕp thu vµ vËn dông tri thøc, khi t- duy ph¸t triÓn sÏ t¹o ra mét kü n¨ng vµ thãi quen lµm viÖc cã suy nghÜ cã ph-¬ng ph¸p, chuÈn bÞ tiÒm lùc l©u dµi cho häc sinh ho¹t ®éng s¸ng t¹o sau nµy. Do ®ã, trong ho¹t ®éng gi¸o dôc cÇn ph¶i tËp luyÖn cho häc sinh ho¹t ®éng t- duy s¸ng t¹o qua c¸c kh©u cña qu¸ tr×nh d¹y häc. Tõ ho¹t ®éng d¹y häc trªn líp th«ng qua hÖ thèng c©u hái, bµi tËp mµ gi¸o viªn ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng nhËn thøc cña häc sinh ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò häc tËp ®-îc ®-a ra. Häc sinh tham gia vµo ho¹t ®éng nµy mét c¸ch tÝch cùc sÏ n¾m ® -îc c¶ kiÕn thøc vµ ph-¬ng ph¸p nhËn thøc, ®ång thêi c¸c thao t¸c t- duy còng ®-îc rÌn luyÖn. Trong häc tËp ho¸ häc, ho¹t ®éng gi¶i bµi tËp ho¸ häc lµ mét trong c¸c ho¹t ®éng chñ yÕu ®Ó ph¸t triÓn t- duy. V× vËy gi¸o viªn cÇn ph¶i t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó häc sinh tham gia th-êng xuyªn, tÝch cùc vµo ho¹t ®éng nµy. Qua ®ã mµ n¨ng lùc trÝ tuÖ ®-îc ph¸t triÓn, häc sinh sÏ cã ®-îc nh÷ng s¶n phÈm t- duy míi. VËy ®¸nh gi¸ t- duy ph¸t triÓn b»ng dÊu hiÖu nµo? §¸nh gi¸ sù ph¸t triÓn t- duy cña häc sinh dùa vµo c¸c dÊu hiÖu: - Cã kh¶ n¨ng vËn dông c¸c tri thøc vµ kü n¨ng vµo t×nh huèng míi. Trong qu¸ tr×nh häc tËp, häc sinh cã nhiÖm vô lµ ph¶i gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ®ßi hái ph¶i liªn t-ëng ®Õn nh÷ng kiÕn thøc ®· häc. NÕu häc sinh ®éc lËp vËn dông tri thøc vµo t×nh huèng míi th× chøng tá ®· cã biÓu hiÖn t- duy ph¸t triÓn. - T¸i hiÖn nhanh chãng kiÕn thøc, c¸c mèi quan hÖ cÇn thiÕt ®Ó gi¶i mét bµi to¸n nµo ®ã. ThiÕt lËp nhanh chãng c¸c mèi quan hÖ b¶n chÊt gi÷a c¸c sù vËt vµ hiÖn t-îng. - Cã kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn c¸i chung cña c¸c hiÖn t-îng kh¸c nhau, sù kh¸c nhau gi÷a c¸c hiÖn t-îng t-¬ng tù. - Cã n¨ng lùc ¸p dông kiÕn thøc vµo thùc tÕ. 12
§©y lµ kÕt qu¶ tæng hîp cña sù ph¸t triÓn t- duy. §Ó cã thÓ gi¶i quyÕt tèt bµi to¸n thùc tÕ ®ßi hái häc sinh ph¶i cã ®Þnh h-íng tèt, biÕt ph©n tÝch, suy ®o¸n vµ vËn dông c¸c thao th¸c t- duy ®Ó t×m c¸ch ¸p dông mét c¸ch thÝch hîp, cuèi cïng lµ tæ chøc thùc hiÖn mét c¸ch cã hiÖu qu¶. Nh- vËy ho¹t ®éng gi¶i bµi tËp ho¸ häc rÌn luyÖn cho häc sinh n¨ng lùc ph¸t hiÖn vÊn ®Ò míi, t×m ra h-íng ®i míi. Th«ng qua ho¹t ®éng gi¶i bµi tËp ho¸ häc mµ c¸c thao t¸c t- duy nh-: Ph©n tÝch, tæng hîp, so s¸nh, kh¸i qu¸t ho¸ … th-êng xuyªn ®-îc rÌn luyÖn. N¨ng lùc, quan s¸t, trÝ nhí, ãc t-ëng t-îng, n¨ng lùc ®éc lËp suy nghÜ cña häc sinh kh«ng ngõng ®-îc n©ng cao. Häc sinh biÕt ®¸nh gi¸, nhËn xÐt ®óng vµ cuèi cïng t- duy ®-îc rÌn luyÖn, ph¸t triÓn th-êng xuyªn. §Ó thùc hiÖn ®-îc nhiÖm vô ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc, n¨ng lùc t- duy qua ho¹t ®éng gi¶i bµi tËp ho¸ häc gi¸o viªn cÇn ý thøc ®-îc ®©y chÝnh lµ ph-¬ng tiÖn hiÖu nghiÖm ®Ó rÌn luyÖn, ph¸t triÓn t- duy cho häc sinh. V× vËy cÇn chän läc c¸c bµi tËp tiªu biÓu vµ th«ng qua qu¸ tr×nh gi¶i ®Ó h-íng dÉn häc sinh t- duy, sö dông c¸c thao t¸c t- duy trong viÖc vËn dông kiÕn thøc ho¸ häc vµo viÖc gi¶i quyÕt c¸c yªu cÇu cña bµi to¸n . III. Ph-¬ng h-íng ®æi míi ph-¬ng ph¸p d¹y häc ho¸ häc . III.1. Ph-¬ng h-íng chung. Tõ thùc tÕ cña ngµnh gi¸o dôc, cïng víi yªu cÇu ®µo t¹o nguån nh©n lùc cho sù ph¸t triÓn ®Êt n-íc, chóng ta ®ang tiÕn hµnh ®æi míi ph-¬ng ph¸p d¹y häc, chó träng ®Õn viÖc ph¸t huy tÝnh tÝch cùc chñ ®éng cña häc sinh coi häc sinh lµ chñ thÓ cña qu¸ tr×nh d¹y häc. Ph¸t huy tÝnh tÝch cùc häc tËp cña häc sinh ®-îc coi lµ nguyªn t¾c nh»m n©ng cao chÊt l-îng, hiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh d¹y häc. Nguyªn t¾c nµy ®· ®-îc nghiªn cøu, ph¸t triÓn m¹nh mÏ trªn thÕ giíi vµ ®-îc x¸c ®Þnh lµ mét trong nh÷ng ph-¬ng h-íng c¶i c¸ch gi¸o dôc phæ th«ng ViÖt Nam. Nh÷ng t- t-ëng, quan ®iÓm, nh÷ng tiÕp cËn míi thÓ hiÖn nguyªn t¾c trªn ®· ®-îc chóng ta nghiªn cøu, ¸p dông trong d¹y häc c¸c m«n häc vµ ®-îc coi lµ ph-¬ng h-íng d¹y häc tÝch cùc. III.2. Nh÷ng xu h-íng d¹y häc ho¸ häc hiÖn nay. Trong thêi gian gÇn ®©y, mét sè chiÕn l-îc ®æi míi ph-¬ng ph¸p d¹y häc ®-îc thö nghiÖm ®ã lµ "d¹y häc h-íng vµo ng-êi häc", " ho¹t ®éng ho¸ ng-êi häc", "tiÕp cËn kiÕn t¹o trong d¹y häc"… 13
- Trong "d¹y häc h-íng vµo ng-êi häc" ®· chó träng ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò: + VÒ môc tiªu d¹y häc: chuÈn bÞ cho häc sinh thÝch øng víi ®êi sèng x· héi vµ t«n träng nhu cÇu, høng thó, kh¶ n¨ng, lîi Ých cña häc sinh. + VÒ ph-¬ng ph¸p: Coi träng viÖc rÌn luyÖn cho häc sinh ph-¬ng ph¸p tù häc, ph¸t huy sù suy nghÜ t×m tßi ®éc lËp hoÆc theo nhãm nhá. + VÒ h×nh thøc tæ chøc: H×nh thøc bè trÝ líp häc thay ®æi linh ho¹t cho phï hîp víi ho¹t ®éng cña tiÕt häc. Cã nhiÒu bµi häc ®-îc tiÕn hµnh trong phßng thÝ nghiÖm, ë c¸c c¬ së s¶n xuÊt… + VÒ ®¸nh gi¸: Häc sinh tù gi¸c chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ kÕt qu¶ häc tËp cña m×nh, ®-îc tham gia tù ®¸nh gi¸ vµ ®¸nh gi¸ lÉn nhau vÒ kÕt qu¶ ®¹t ®-îc. Lý thuyÕt d¹y häc h-íng vµo ng-êi häc lµ mét t- t-ëng mét quan ®iÓm tiÕn bé chø kh«ng ph¶i lµ mét ph-¬ng ph¸p d¹y häc. - "Ho¹t ®éng ho¸ ng-êi häc" lµ tæ chøc cho ng-êi häc ®-îc häc tËp trong ho¹t ®éng vµ b»ng ho¹t ®éng tù gi¸c, tÝch cùc, s¸ng t¹o. Trong ®ã viÖc x©y dùng phong c¸ch häc tËp s¸ng t¹o lµ cèt lâi cña viÖc ®æi míi ph-¬ng ph¸p gi¸o dôc nãi chung vµ ph-¬ng ph¸p d¹y häc nãi riªng. Ng-êi gi¸o viªn cã tr¸ch nhiÖm: + ThiÕt kÕ, lËp kÕ ho¹ch, chuÈn bÞ kÕ ho¹ch d¹y häc vÒ c¸c mÆt: Môc ®Ých néi dung, ph-¬ng ph¸p, ph-¬ng tiÖn vµ h×nh thøc tæ chøc. + Uû th¸c, t¹o ®éng c¬: BiÕn ý ®å d¹y häc cña gi¸o viªn thµnh nhiÖm vô häc tËp tù nguyÖn, tù gi¸c cña häc sinh. + §iÒu khiÓn: §iÒu khiÓn vµ tæ chøc cho häc sinh ho¹t ®éng. + ThÓ chÕ ho¸: Chèt l¹i vµ hoµn thiÖn kiÕn thøc cho häc sinh. T¹o ®iÒu kiÖn cho häc sinh vËn dông tri thøc thu ®-îc ®Ó gi¶i quyÕt mét sè vÊn ®Ò cña ®êi sèng vµ s¶n xuÊt. - TiÕp cËn kiÕn t¹o trong d¹y häc. Lý thuyÕt kiÕn t¹o lµ mét tiÕp cËn mang tÝnh gi¸o dôc, trong ®ã nhÊn m¹nh r»ng ng-êi häc sÏ ®¹t ®-îc hiÖu qu¶ cao nhÊt khi hä chñ ®éng t¹o dùng kiÕn thøc vµ sù hiÓu biÕt cho m×nh. 14
Môc ®Ých d¹y häc theo quan ®iÓm kiÕn t¹o kh«ng chØ lµ truyÒn thô kiÕn thøc mµ chñ yÕu lµ biÕn ®æi nhËn thøc cña häc sinh, t¹o ®iÒu kiÖn cho häc sinh kiÕn t¹o kiÕn thøc mµ th«ng qua ®ã ph¸t triÓn trÝ tuÖ, nh©n c¸ch. Gi¸o viªn cÇn chó ý ®Õn c¸c ho¹t ®éng sau ®Ó gióp häc sinh: + N¾m b¾t ®-îc vÊn ®Ò häc tËp. + T¹o ra ®-îc m©u thuÉn nhËn thøc. + Thùc hiÖn ho¹t ®éng nhËn thøc mét c¸ch tÝch cùc. + T¹o c¬ héi vµ ®éng viªn ®Ó häc sinh tr×nh bµy, thÓ hiÖn kiÕn thøc cña m×nh. - D¹y häc theo dù ¸n còng lµ mét ph-¬ng ph¸p d¹y häc míi, cã nhiÒu -u ®iÓm. D¹y häc theo dù ¸n ®-îc hiÓu lµ mét ph-¬ng ph¸p d¹y häc, trong ®ã ng-êi häc thùc hiÖn mét nhiÖm vô phøc hîp, cã sù kÕt hîp gi÷a lý thuyÕt vµ thùc tiÔn, thùc hµnh. NhiÖm vô nµy ®-îc ng-êi häc thùc hiÖn víi tÝnh tù lùc cao trong qu¸ tr×nh häc tËp, tõ viÖc x¸c ®Þnh môc ®Ých, lËp kÕ ho¹ch, ®Õn viÖc thùc hiÖn dù ¸n, kiÓm tra, ®iÒu chØnh, ®¸nh gi¸ qu¸ tr×nh vµ kÕt qu¶ thùc hiÖn. III.3. D¹y häc ho¸ häc theo h-íng tÝch cùc. a. Ph-¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc. Ph-¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc lµ kh¸i niÖm nãi tíi nh÷ng ph-¬ng ph¸p gi¸o dôc, d¹y häc theo h-íng ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, chñ ®én g s¸ng t¹o cña ng-êi häc. V× vËy ph-¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc thùc chÊt lµ c¸c ph-¬ng ph¸p d¹y häc h-íng tíi viÖc gióp häc sinh häc tËp chñ ®éng, tÝch cùc, s¸ng t¹o chèng l¹i thãi quen häc tËp thô ®éng. Ph-¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc chó träng ®Õn ho¹t ®éng häc, vai trß cña ng-êi häc trong qu¸ tr×nh d¹y häc theo c¸c quan ®iÓm, tiÕp cËn míi vÒ ho¹t ®éng d¹y häc nh- "D¹y häc h-íng vµo ng-êi häc", "ho¹t ®éng ho¸ ng-êi häc", "kiÕn t¹o theo m« h×nh t-¬ng t¸c". b. Nh÷ng dÊu hiÖu ®Æc tr-ng cña ph-¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc: - Nh÷ng ph-¬ng ph¸p d¹y häc cã chó träng ®Õn viÖc tæ chøc, chØ ®¹o ®Ó ng-êi häc trë thµnh chñ thÓ ho¹t ®éng, tù kh¸m ph¸ kiÕn thøc ch-a biÕt. Trong giê häc, häc sinh ®-îc tæ chøc, ®éng viªn tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng häc tËp qua ®ã võa n¾m ®-îc kiÕn thøc, kü n¨ng míi, võa n¾m ®-îc ph-¬ng ph¸p nhËn thøc, häc tËp. Tõ ®ã ph¸t triÓn nh©n c¸ch ng-êi lao ®éng tù chñ, n¨ng ®éng, s¸ng t¹o. 15
- Nh÷ng ph-¬ng ph¸p d¹y häc cã chó träng rÌn luyÖn kü n¨ng, ph-¬ng ph¸p vµ thãi quen tù häc, tõ ®ã t¹o cho häc sinh sù høng thó, lßng ham muèn, kh¸t khao häc tËp. Gióp hä dÔ dµng thÝch øng víi cuéc sèng x· héi ph¸t triÓn. - Nh÷ng ph-¬ng ph¸p d¹y häc chó träng ®Õn viÖc tæ chøc c¸c ho¹t ®éng cña tõng häc sinh, ho¹t ®éng häc tËp hîp t¸c trong tËp thÓ nhãm, líp häc. - Nh÷ng ph-¬ng ph¸p d¹y häc cã sù phèi hîp sö dông réng r·i c¸c ph-¬ng tiÖn trùc quan nhÊt lµ c¸c ph-¬ng tiÖn kü thuËt nghe nh×n, m¸y vi tÝnh, phÇn mÒm d¹y häc.. - Nh÷ng ph-¬ng ph¸p d¹y häc cã sö dông c¸c ph-¬ng ph¸p kiÓm tra, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng, kh¸ch quan, t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó häc sinh ®-îc tham gia tÝch cùc vµo ho¹t ®éng tù ®¸nh gi¸ vµ ®¸nh gi¸ lÉn nhau. Néi dung, ph-¬ng ph¸p vµ h×nh thøc kiÓm tra ®¸nh gi¸ ph¶i ®a d¹ng phong phó víi sù trî gióp cña c¸c thiÕt bÞ kü thuËt, m¸y tÝnh vµ phÇn mÒm kiÓm tra ®Ó ®¶m b¶o tÝnh kh¸ ch quan, ph¶n ¸nh trung thùc t×nh tr¹ng kiÕn thøc cña häc sinh vµ qu¸ tr×nh ®µo t¹o. Nh- vËy khi sö dông c¸c ph-¬ng ph¸p d¹y häc trong d¹y häc ho¸ häc chóng ta cÇn khai th¸c nh÷ng yÕu tè tÝch cùc cña tõng ph-¬ng ph¸p d¹y häc ®ång thêi còng cÇn phèi hîp c¸c ph-¬ng ph¸p d¹y häc víi ph-¬ng tiÖn trùc quan, ph-¬ng tiÖn kü thuËt, tÝnh ®Æc thï cña ph-¬ng ph¸p d¹y häc ho¸ häc ®Ó n©ng cao tÝnh hiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh ®æi míi ph-¬ng ph¸p d¹y häc ho¸ häc. IV. Bµi tËp ho¸ häc. IV.1. ý nghÜa t¸c dông cña bµi tËp ho¸ häc trong viÖc ph¸t triÓn t- duy. ViÖc d¹y häc kh«ng thÓ thiÕu bµi tËp, sö dông bµi tËp lµ mét biÖn ph¸p hÕt søc quan träng ®Ó n©ng cao chÊt l-îng d¹y häc. Bµi tËp ho¸ häc cã nh÷ng ý nghÜa, t¸c dông to lín vÒ nhiÒu mÆt. a. ý nghÜa trÝ dôc. - Lµm chÝnh x¸c ho¸ c¸c kh¸i niÖm ho¸ häc, cñng cè, ®µo s©u vµ më réng kiÕn thøc mét c¸ch sinh ®éng, phong phó, hÊp dÉn. ChØ khi vËn dông ®-îc kiÕn thøc vµo viÖc gi¶i bµi tËp, häc sinh míi n¾m ®-îc kiÕn thøc mét c¸ch s©u s¾c. - ¤n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc mét c¸ch tÝch cùc nhÊt. Khi «n tËp, häc sinh sÏ kh«ng tËp trung nÕu chØ yªu cÇu hä nh¾c l¹i kiÕn thøc. Thùc tÕ cho thÊy häc sinh chØ thÝch gi¶i bµi tËp trong giê «n tËp. 16
- RÌn luyÖn c¸c kü n¨ng ho¸ häc nh- c©n b»ng ph-¬ng tr×nh ph¶n øng, tÝnh to¸n theo c«ng thøc ho¸ häc vµ ph-¬ng tr×nh ho¸ häc… NÕu lµ bµi tËp thùc nghiÖm sÏ rÌn c¸c kü n¨ng thùc hµnh, gãp phÇn vµo viÖc gi¸o dôc kü thuËt tæng hîp cho häc sinh. - RÌn luyÖn kh¶ n¨ng vËn dông kiÕn thøc vµo thùc tiÔn ®êi sèng, lao ®éng s¶n xuÊt vµ b¶o vÖ m«i tr-êng. - RÌn luyÖn kü n¨ng sö dông ng«n ng÷ ho¸ häc vµ c¸c thao t¸c t- duy. b. ý nghÜa ph¸t triÓn. Ph¸t triÓn ë häc sinh c¸c n¨ng lùc t- duy logic, biÖn chøng, kh¸i qu¸t, ®éc lËp, th«ng minh, s¸ng t¹o. c. ý nghÜa gi¸o dôc. RÌn luyÖn ®øc tÝnh chÝnh x¸c, kiªn nhÉn, trung thùc vµ lßng say mª khoa häc. Bµi tËp thùc nghiÖm cßn cã t¸c dông rÌn luyÖn v¨n ho¸ lao ®éng (lao ®éng cã tæ chøc, cã kÕ ho¹ch, gän gµng, ng¨n n¾p, s¹ch sÏ n¬i lµm viÖc). IV.2. Ph©n lo¹i bµi tËp ho¸ häc. Dùa vµo néi dung vµ h×nh thøc thÓ hiÖn cã thÓ ph©n lo¹i bµi tËp ho¸ häc thµnh 3 lo¹i: - Bµi tËp ®Þnh tÝnh. - Bµi tËp ®Þnh l-îng. - Bµi tËp tr¾c nghiÖm kh¸ch quan. a. Bµi tËp ®Þnh tÝnh: Lµ c¸c d¹ng bµi tËp cã liªn hÖ víi sù quan s¸t ®Ó m« t¶, gi¶i thÝch c¸c hiÖn t-îng ho¸ häc. C¸c d¹ng bµi tËp ®Þnh tÝnh: - Gi¶i thÝch, chøng minh, viÕt ph-¬ng tr×nh ph¶n øng. - NhËn biÕt, ph©n biÖt chÊt. - Tinh chÕ, tÝnh chÊt ra khái hçn hîp. - §iÒu chÕ chÊt… §Æc biÖt trong bµi tËp ®Þnh tÝnh cã rÊt nhiÒu bµi tËp thùc tiÔn gióp häc sinh gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò thùc tiÔn cã liªn quan ®Õn ho¸ häc. b. Bµi tËp ®Þnh l-îng (bµi to¸n ho¸ häc): lµ lo¹i bµi tËp cÇn dïng c¸c kü n¨ng to¸n häc kÕt hîp víi kü n¨ng ho¸ häc ®Ó gi¶i. C¨n cø vµo néi dung, cã c¸c d¹ng bµi tËp ®Þnh l-îng nh-: 17
- Dùa vµo thµnh phÇn nguyªn tè ®Ó x¸c ®Þnh c«ng thøc ho¸ häc. - TÝnh theo c«ng thøc, ph-¬ng tr×nh ho¸ häc. - Bµi tËp hçn hîp chÊt. - TÝnh to¸n víi chÊt khÝ: TØ khèi, ¸p suÊt… - Bµi tËp vÒ dung dÞch vµ nång ®é dung dÞch. c. Bµi tËp tr¾c nghiÖm kh¸ch quan: Lµ lo¹i bµi tËp hay c©u hái cã kÌm theo c©u tr¶ lêi s½n vµ yªu cÇu häc sinh suy nghÜ råi dïng mét ký hiÖu ®¬n gi¶n ®· quy -íc ®Ó tr¶ lêi. C¸c d¹ng bµi tËp tr¾c nghiÖm kh¸ch quan: - Bµi tËp ®iÒn khuyÕt. - Bµi tËp ®óng, sai. - Bµi tËp ghÐp ®«i. - Bµi tËp nhiÒu lùa chän. * ¦u ®iÓm næi bËt cña bµi tËp tr¾c nghiÖm kh¸ch quan lµ: - Trong mét thêi gian ng¾n cã thÓ kiÓm tra ®-îc nhiÒu néi dung kiÕn thøc, tr¸nh ®-îc t×nh tr¹ng häc tñ, häc lÖch. - ViÖc chÊm ®iÓm lµ kh¸ch quan, kh«ng phô thuéc vµo ng-êi chÊm nªn ®é tin cËy cao h¬n c¸c ph-¬ng ph¸p kiÓm tra ®¸nh gi¸ kh¸c. - RÌn luyÖn cho häc sinh kh¶ n¨ng nhËn biÕt, khai th¸c, xö lý th«ng tin vµ kh¶ n¨ng t- duy ph¸n ®o¸n nhanh. - Gióp ng-êi häc tù kiÓm tra, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp cña m×nh mét c¸ch kh¸ch quan. Tuy nhiªn bµi tËp tr¾c nghiÖm kh¸ch quan còng cã nh÷ng nh-îc ®iÓm ®¸ng kÓ nh-: - Ýt gãp phÇn ph¸t triÓn ng«n ng÷ ho¸ häc. - Kh«ng thÓ dïng ®Ó kiÓm tra kü n¨ng thùc hµnh ho¸ häc. - Gi¸o viªn chØ biÕt kÕt qu¶ suy nghÜ cña häc sinh mµ kh«ng biÕt qu¸ tr×nh suy nghÜ, sù nhiÖt t×nh, høng thó cña häc sinh ®èi víi néi dung ®-îc kiÓm tra. Trong bèn lo¹i bµi tËp tr¾c nghiÖm kh¸ch quan trªn th× bµi tËp nhiÒu lùa chän lµ lo¹i hay dïng nhÊt v× cã nhiÒu -u ®iÓm h¬n nh- x¸c suÊt ®óng ngÉu nhiªn thÊp, dÔ chÊm. 18
Trªn thùc tÕ, sù ph©n lo¹i trªn chØ lµ t-¬ng ®èi. Cã nh÷ng bµi võa cã néi dung thuéc bµi tËp ®Þnh tÝnh l¹i võa cã néi dung thuéc bµi tËp ®Þnh l-îng, hoÆc trong mét bµi cã thÓ cã phÇn tr¾c nghiÖm kh¸ch quan cïng víi gi¶i thÝch, viÕt ph-¬ng tr×nh ph¶n øng. IV.3. Nh÷ng xu h-íng ph¸t triÓn cña bµi tËp ho¸ häc hiÖn nay. HiÖn nay, bµi tËp ho¸ häc ®-îc x©y dùng theo c¸c xu h-íng: - Lo¹i bá nh÷ng bµi tËp cã néi dung trong ho¸ häc nghÌo nµn nh-ng l¹i cÇn ®Õn nh÷ng thuËt to¸n phøc t¹p ®Ó gi¶i: HÖ nhiÒu Èn, nhiÒu ph-¬ng tr×nh, bÊt ph-¬ng tr×nh, ph-¬ng tr×nh bËc 2, cÊp sè céng, cÊp sè nh©n… - Lo¹i bá nh÷ng bµi tËp cã néi dung l¾t lÐo, gi¶ ®Þnh r¾c rèi, phøc t¹p, xa rêi hoÆc phi thùc tiÔn ho¸ häc. - T¨ng c-êng sö dông bµi tËp thùc nghiÖm. - T¨ng c-êng sö dông bµi tËp tr¾c nghiÖm kh¸ch quan. - X©y dùng bµi tËp míi vÒ b¶o vÖ m«i tr-êng. - X©y dùng bµi tËp míi ®Ó rÌn luyÖn cho häc sinh n¨ng lùc ph¸t hiÖn vÊn ®Ò vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn ho¸ häc vµ sù vËn dông kiÕn thøc vµo thùc tiÔn cuéc sèng. - §a d¹ng ho¸ c¸c lo¹i h×nh bµi tËp nh-: Bµi tËp b»ng h×nh vÏ, bµi tËp vÏ ®å thÞ, s¬ ®å, l¾p dông cô thÝ nghiÖm… - X©y dùng nh÷ng bµi tËp cã néi dung ho¸ häc phong phó, s©u s¾c, phÇn tÝnh to¸n ®¬n gi¶n, nhÑ nhµng. - X©y dùng vµ t¨ng c-êng sö dông bµi tËp thùc nghiÖm ®Þnh l-îng. IV.4. Sö dông bµi tËp ho¸ häc theo h-íng d¹y häc tÝch cùc. B¶n th©n bµi tËp ho¸ häc ®· lµ ph-¬ng ph¸p d¹y häc ho¸ häc tÝch cùc song tÝnh tÝch cùc cña ph-¬ng ph¸p nµy ®-îc n©ng cao h¬n khi ®-îc sö dông nh- lµ nguån kiÕn thøc ®Ó häc sinh t×m tßi chø kh«ng ph¶i ®Ó t¸i hiÖn kiÕn thøc. Víi tÝnh ®a d¹ng cña m×nh, bµi tËp ho¸ häc lµ ph-¬ng tiÖn ®Ó tÝch cùc ho¸ ho¹t ®éng cña häc sinh trong c¸c bµi d¹y ho¸ häc, nh-ng hiÖu qu¶ cña nã cßn phô thuéc vµo viÖc sö dông cña gi¸o viªn trong qu¸ tr×nh d¹y ho¸ häc. Sau ®©y chóng ta nghiªn cøu mét sè lÜnh vùc sö dông bµi tËp ho¸ häc theo h-íng d¹y häc tÝch cùc. a. Sö dông bµi tËp ho¸ häc ®Ó h×nh thµnh kh¸i niÖm ho¸ häc. 19