Luận văn Thạc sĩ Địa lý học: Tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Ninh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:116

Thêm vào BST

Báo xấu

42
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của đề tài là phân tích các nhân tố ảnh hưởng và thực trạng TCLTKT theo ngành, theo không gian ở tỉnh Bắc Ninh, từ đó đề xuất một số giải pháp nhằm khai thác và phát huy hiệu quả các nguồn lực, thúc đẩy kinh tế tỉnh Bắc Ninh để phát triển nhanh và bền vững.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Địa lý học: Tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Ninh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ THU HIỀN TỔ CHỨC LÃNH THỔ KINH TẾ TỈNH BẮC NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ HỌC THÁI NGUYÊN - 2018
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ THU HIỀN TỔ CHỨC LÃNH THỔ KINH TẾ TỈNH BẮC NINH Ngành: ĐỊA LÍ HỌC Mã ngành: 8 31 05 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Dương Quỳnh Phương THÁI NGUYÊN - 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi, các số liệu trích dẫn có nguồn gốc rõ ràng và không sao chép dưới bất kì hình thức nào. Kết quả trong luận văn được thu thập trong quá trình nghiên cứu là trung thực, chưa được công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu nào khác. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Thu Hiền i
LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn chân thành tới cô giáo PGS.TS. Dương Quỳnh Phương, giảng viên khoa Địa lí, là người đã tận tình hướng dẫn tôi trong suốt thời gian làm luận văn tốt nghiệp. Tôi xin cảm ơn các Thầy, Cô giáo đang công tác tại trường Đại học sư phạm - ĐH Thái Nguyên đã giảng dạy tôi trong suốt thời gian học tập tại trường và tạo điều kiện giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Trong quá trình nghiên cứu, tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc đến Ban giám hiêụ trường Đại học sư phạm - Đại học Thái Nguyên; Ban Chủ nhiệm khoa Địa Li;́ Thư viện trường Đại học sư phạm - Đại học Thái Nguyên; Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Bắc Ninh; Ủy Ban Nhân Dân tỉnh Bắc Ninh; Ban quản lý các KCN tỉnh Bắc Ninh; Cục Thống kê tỉnh Bắc Ninh, Sở Công Thương Tỉnh Bắc Ninh cùng các ban ngành trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh... đã tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất để tôi thu thập thông tin, số liệu về vấn đề nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tuy đã có những cố gắng nhất định nhưng do thời gian và trình độ có hạn nên chắc chắn luận văn này còn nhiều thiếu sót và hạn chế nhất định. Kính mong nhận được sự góp ý của Thầy Cô và các bạn. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Thu Hiền ii
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................... ii MỤC LỤC ..........................................................................................................iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .................................................................... iv DANH MỤC CÁC BẢNG .................................................................................. v DANH MỤC CÁC HÌNH .................................................................................. vi MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1 2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài .......................................................................... 2 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................... 6 4. Phạm vi nghiên cứu ......................................................................................... 7 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu của đề tài ......................................... 7 6. Những đóng góp chính của đề tài .................................................................. 11 7. Cấu trúc của luận văn .................................................................................... 11 Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ TỔ CHỨC LÃNH THỔ KINH TẾ ................................................................................................ 12 1.1. Cơ sở lí luận về tổ chức lãnh thổ kinh tế. ................................................... 12 1.1.1. Khái niệm, bản chất của tổ chức lãnh thổ kinh tế ................................... 12 1.1.2. Nguyên tắc, nội dung và nhiệm vụ chủ yếu của TCLTKT ..................... 14 1.1.3. Các loại hình tổ chức lãnh thổ ................................................................. 16 1.1.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến tổ chức lãnh thổ kinh tế .............................. 17 1.1.5. Khái quát một số lí thuyết về tổ chức lãnh thổ kinh tế............................ 22 1.2 Cơ sở thực tiễn ............................................................................................. 26 1.2.1. Các hình thức chủ yếu tổ chức lãnh thổ kinh tế và việc vận dụng vào thực tiễn ở Việt Nam ......................................................................................... 26 1.2.2. Đôi nét về tổ chức lãnh thổ kinh tế ở vùng Đồng bằng sông Hồng ........ 29 iii
Tiểu kết chương 1 .............................................................................................. 31 Chương 2: CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG VÀ THỰC TRẠNG TỔ CHỨC KHÔNG GIAN LÃNH THỔ KINH TẾ TỈNH BẮC NINH .......... 32 2.1. Các yếu tố ảnh hưởng đến tổ chức không gian LTKT tỉnh Bắc Ninh ....... 32 2.1.1. Vị trí địa lí, phạm vi lãnh thổ .................................................................. 32 2.1.2. Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên .......................................... 33 2.1.3. Điều kiện kinh tế - xã hội ........................................................................ 37 2.1.4. Đánh giá chung về thuận lợi và khó khăn đối với sự phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Bắc Ninh .................................................................................... 41 2.2. Hiện trạng tổ chức không gian lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Ninh .................. 42 2.2.1. Khái quát chung sự phát triển kinh tế tỉnh Bắc Ninh .............................. 43 2.2.2. Tổ chức không gian lãnh thổ các ngành kinh tế tỉnh Bắc Ninh .............. 49 Tiểu kết chương 2 .............................................................................................. 73 Chương 3: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP TỔ CHỨC KHÔNG GIAN LÃNH THỔ KINH TẾ TỈNH BẮC NINH ĐẾN NĂM 2030 ........... 74 3.1. Các căn cứ định hướng tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Ninh ................ 74 3.1.1. Quan điểm và mục tiêu phát triển KT - XH tỉnh Bắc Ninh đến năm 2030 ................................................................................................................... 76 3.2. Định hướng tổ chức không gian lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Ninh đến năm 2030 ................................................................................................................... 79 3.2.1. Định hướng tổ chức không gian lãnh thổ công nghiệp ........................... 79 3.2.2. Định hướng tổ chức không gian lãnh thổ nông - lâm - ngư nghiệp ........ 81 3.2.3. Định hướng tổ chức không gian lãnh thổ dịch vụ ................................... 83 3.3. Các giải pháp chủ yếu đảm bảo TCLTKT đạt hiệu quả ............................. 84 3.3.1. Giải pháp về quy hoạch và phát triển cơ sở hạ tầng ................................ 84 3.3.2. Giải pháp về đầu tư .................................................................................. 85 3.3.3. Giải pháp về phát triển nguồn nhân lực................................................... 86 3.3.4. Giải pháp về cơ chế, chính sách .............................................................. 87 iv
3.3.5. Giải pháp về khoa học công nghệ và môi trường .................................... 88 3.3.6. Liên kết, hợp tác phát triển với các tỉnh trong vùng ............................... 89 3.3.6. Giải pháp cải thiện môi trường đầu tư, cải cách thủ tục hành chính. ...... 90 3.3.7. Các giải pháp cụ thể đối với một số hình thức TCLTKT: ...................... 90 Tiểu kết chương 3 .............................................................................................. 94 KẾT LUẬN....................................................................................................... 95 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 96 PHỤ LỤC v
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT STT Từ viết tắt Giải nghĩa 1 CCN Cụm công nghiệp 2 CMH Chuyên môn hóa 3 CN Công nghiệp 4 CNH - HĐH Công nghiệp hóa - Hiện đại hóa 5 CNTT Công nghệ thông tin 6 ĐB Đồng bằng 7 ĐBSH Đồng bằng Sông Hồng 8 DN Doanh nghiệp 9 DV Dịch vụ 10 FDI Vốn đầu tư nước ngoài 11 GD - ĐT Giáo dục - Đào tạo 12 GTSX Giá trị sản xuất 13 HTX Hợp tác xã 14 KCN Khu công nghiệp 15 KH & ĐT Kế hoạch và Đầu tư 16 KHCN Khoa học công nghệ 17 KKT Khu kinh tế 18 KT - XH Kinh tế - Xã hội 19 NLTS Nông - Lâm - Thủy sản 20 NN Nông nghiệp 21 NSĐP Ngân sách địa phương 22 NSTW Ngân sách trung ương 23 NTM Nông thôn mới 24 PCI Năng lực cạnh tranh cấp tỉnh 25 PTNT Phát triển nông thôn 26 SXKD Sản xuất kinh doanh 27 TB Trung bình 28 TCLTKT Tổ chức lãnh thổ kinh tế 29 TĐT Tổng điều tra 30 TW Trung Ương 31 UBND Ủy ban nhân dân 32 XDCB Xây dựng cơ bản iv
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Hiện trạng sử dụng quỹ đất tỉnh Bắc Ninh năm 2016 ...................... 35 Bảng 2.2: Lao động từ 15 tuổi trở lên đang làm việc hàng năm phân theo thành phần kinh tế giai đoạn 2011-2016 ........................................... 47 Bảng 2.3: Giá trị sản xuất ngành công nghiệp theo giá hiện hành phân theo đơn vị hành chính tỉnh Bắc Ninh....................................................... 61 Bảng 2.4: Tình hình hoạt động sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp khu công nghiệp tỉnh Bắc Ninh năm 2016 (ước tính 2017)............................ 63 v
DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1: Sơ đồ tiếp cận nội dung của lãnh thổ kinh tế - xã hội ....................... 16 Hình 1.2. Các loại hình thức tổ chức lãnh thổ kinh tế ....................................... 17 Hình 2.1: Bản đồ hành chính tỉnh Bắc Ninh ..................................................... 33 Hình 2.2: Bản đồ nguồn lực phát triển kinh tế tỉnh Bắc Ninh........................... 42 Hình 2.3: Biểu đồ so sánh tổng sản phẩm bình quân đầu người năm 1997 và 2017 tỉnh Bắc Ninh so với cả nước và các tỉnh................................. 43 Hình 2.4: Biểu đồ tốc độ tăng trưởng tổng sản phẩm GRDP theo 3 khu vực kinh tế giai đoạn 1997 - 2016 (%) ..................................................... 44 Hình 2.5: Biểu đồ cơ cấu kinh tế tỉnh Bắc Ninh phân theo ngành kinh tế giai đoạn 1997 - 2016 ............................................................................... 45 Hình 2.6: Biểu đồ tổng diện tích gieo trồng cây hàng năm tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 1997 - 2016 ............................................................................... 50 Hình 2.7: Biểu đồ biến động diện tích lúa tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 1997 - 2016.... 51 Hình 2.8: Biểu đồ năng suất lúa bình quân hàng năm tỉnh Bắc Ninh giai đoạn từ 1997 - 2016 ................................................................................... 52 Hình 2.9: Biểu đồ sản lượng và nhu cầu tiêu dùng lương thực có hạt bình quân một nhân khẩu/năm của tỉnh Bắc Ninh so với ĐBSH và cả nước ......... 52 Hình 2.10: Biểu đồ giá trị sản xuất công nghiệp theo giá hiện hành tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 1997-2016 ................................................................. 62 Hình 2.11: Lược đồ các khu công nghiệp tỉnh Bắc Ninh năm 2016 ................. 64 Hình 2.12: Bản đồ tổ chức không gian và tuyến, điểm du lịch tỉnh Bắc Ninh . 70 Hình 2.13: Hiện trạng phát triển du lịch tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2005-2015 .. 71 Hình 3.1: Bản đồ nguồn lực và quy hoach tổng thể phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Bắc Ninh đến năm 2030, tầm nhìn 2050 ............................. 78 Hình 3.2: Sơ đồ điều chỉnh quy hoạch các khu công nghiệp tỉnh Bắc Ninh định hướng đến 2020 ......................................................................... 81 vi
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong những năm gần đây, vấn đề tổ chức lãnh thổ kinh tế (TCLTKT) nổi lên là một trong những vấn đề được quan tâm hàng đầu bởi bất kì địa phương nào để phát triển cũng cần phải tiến hành tổ chức lãnh thổ nhằm thu đạt hiệu quả kinh tế cao, thực hiện được một cách thống nhất phát triển toàn diện, có trọng tâm, trọng điểm trên địa phương mình. Tuy nhiên tổ chức lãnh thổ vẫn còn là một khái niệm mới ở nước ta, nghiên cứu chuyên sâu về nó còn hạn chế, mang tính tổng quát cao và riêng biệt từng loại tổ chức lãnh thổ trên phạm vi cả nước, bản thân các địa phương đã hình thành các bản quy hoạch phát triển tỉnh, tuy nhiên, hầu như các tỉnh đều chưa tổng hợp nghiên cứu sâu chuyên đề tổ chức lãnh thổ cho địa phương mình. Những công trình nghiên cứu vấn đề này hiện vẫn còn rất hạn chế dẫn đến tình trạng mơ hồ trong bước đi, cũng như lạc quan thái quá về sự phát triển của kinh tế, nhìn nhận chưa sâu sắc giữa thực tế và lí thuyết. Tổ chức lãnh thổ kinh tế (TCLTKT) là sự sắp xếp các thành phần trong mối liên hệ đa ngành, đa lãnh thổ ở một vùng nhằm đạt hiệu quả cao nhất về các mặt kinh tế, xã hội, môi trường và phát triển bền vững trên cơ sở sử dụng hợp lý các nguồn lực. TCLTKT hợp lí được xem là một trong những giải pháp có tính nghệ thuật hàng đầu để phát huy tốt nhất các nguồn lực phát triển và có thể khắc phục được tình trạng chồng chéo, quá tải về sức chứa lãnh thổ cũng như giải quyết tốt tình trạng phát triển rời rạc giữa các lãnh thổ với nhau và giữa các ngành trong một lãnh thổ để hướng tới sự phát triển bền vững. TCLTKT là một trong những kế hoạch và hành động nhằm phát huy tốt nhất các nguồn lực để phát triển kinh tế của mỗi quốc gia hay mỗi vùng lãnh thổ. Đây là vấn đề không mới đối với thế giới, nhưng đối với Việt Nam cũng còn nhiều vấn đề từ lí luận đến thực tiễn chưa được làm rõ và còn phải tiếp tục nghiên cứu. Vì vậy cần phân tích đánh giá các hình thức TCLTKT một cách thấu đáo cả về lí thuyết và thực hành, nhận rõ thực trạng phát triển, cùng các ưu điểm, nhược điểm của các hình thức tổ chức, để rồi đưa ra các giải pháp phù hợp để phát triển các hình thức này. 1
Bắc Ninh là một địa phương với rất nhiều tiềm năng thích hợp cho các hình thức tổ chức không gian lãnh thổ kinh tế. Những năm gần đây kinh tế Bắc Ninh phát triển nhanh chóng và có những bước tiến mới. Các hình thức TCLTKT đã bắt đầu phát huy tác dụng nổi bật là khu công nghiệp, cụm công nghiệp - tiểu thủ công nghiệp.Thực tế đã chứng minh các hình thức tổ chức lãnh thổ công nghiệp phối hợp cùng nhau giúp Bắc Ninh trở thành một trong những địa phương phát triển đứng đầu cả nước đặc biệt là công nghiệp trở thành địa phương thứ 2 sau Hà Nội trong số các tỉnh phía Bắc, đứng thứ 5 trên cả nước về phát triển công nghiệp, tuy nhiên trong các hình thức TCLTKT vẫn còn một số hạn chế, trong bối cảnh đặt ra thì cần phải hoàn thiện hơn các hình thức này như : du lịch Bắc Ninh vẫn chưa thực sự phát huy bền vững tiềm năng du lịch nhân văn của mình, các hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp bắt đầu có khởi sắc do được quan tâm đầu tư, tuy nhiên vẫn không thoát khỏi tình hình chung của cả nước, nhỏ lẻ, manh mún, và ít đem lại lợi nhuận cho nền kinh tế, vấn đề môi trường khu công nghiệp làng nghề đang trong tình trạng báo động, tình trạng việc làm, nhà ở trong các khu công nghiệp đang gặp nhiều khó khăn cần được quan tâm hơn nữa… Nghiên cứu một cách hệ thống về “Tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Ninh” nhằm đánh giá khách quan nguồn lực, thực trạng TCLTKT, làm cơ sở để TCLTKT hợp lý hơn, đảm bảo an ninh quốc phòng khu vực, góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế của tỉnh theo hướng công nghiệp hóa - hiện đại hóa (CNH - HĐH), sớm trở thành một tỉnh phát triển là nhiệm vụ cấp thiết và có ý nghĩa cả về mặt lý luận và thực tiễn. Do vậy, việc TCLTKT nhằm sử dụng một cách hợp lí các tiềm năng về tự nhiên, kinh tế và xã hội để đem lại hiệu quả kinh tế cao và nâng cao đời sống nhân dân, đảm bảo sự phát triển nhanh và bền vững là vấn đề hết sức quan trọng và cấp thiết. Với những lí do đó, tôi lựa chọn đề tài: “Tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Ninh”. 2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài 2.1. Trên thế giới Ngay từ đầu thế kỷ XIX, trên thế giới đã có những công trình mà sau này đã trở thành lý thuyết cơ sở để nghiên cứu và triển khai việc tổ chức nền sản xuất xã hội theo lãnh thổ, như: Lý thuyết "Phát triển các vành đai nông nghiệp" của V.Thunen (1833), lý thuyết "Định vị công nghiệp" của A.Weber (1909), lý thuyết "Vị trí trung tâm" của 2
W.Christaller (1933)... Trong đó, công trình của W.Christaller đã dựa trên cơ sở của “lực đẩy”, “lực hút” để xác định khoảng ảnh hưởng của các trung tâm trong từng vùng và những khu vực trống vắng giữa các trung tâm đô thị. Từ việc nghiên cứu thực tiễn đã hình thành những lí thuyết khái quát có thể được coi là những lí luận cổ điển về TCLTKT quý báu để học tập và áp dụng, như W.Christaller với việc hình thành các trung tâm tạo vùng; Francoi-Perroux với vấn đề phát triển các cực tăng trưởng; Von Thunen với TCLT nông nghiệp theo các vành đai xung quanh các đô thị. Đến thế kỷ XX, các nghiên cứu về TCLT nền sản xuất được tiến hành sâu rộng hơn, điển hình là lý thuyết: "Cực tăng trưởng" của Francoi Perroux (1950) nhấn mạnh lợi thế của phát triển không cân đối theo lãnh thổ. Năm 1947, nhà bác học người Nga N.N. Koloxopski đã đưa ra lý thuyết về phát triển tổng hợp sản xuất lãnh thổ, trong đó ông đã đề xuất nhiều vấn đề lý luận và những giải pháp thực tiễn về TCLT cho những vùng lãnh thổ giàu tài nguyên, xem tổ hợp nông - CN như những thành phố hạt nhân. Nghiên cứu về tổ chức không gian cũng được coi trọng trong địa lý Hoa Kỳ vào những năm đầu thập niên 70 của thế kỷ XX. Điển hình cho sự nghiên cứu này là các công trình: “Tổ chức không gian, cách nhìn thế giới của các nhà địa lý” của R.Abler, J.Adams và P.Gould. Cuối thế kỷ XX, nghiên cứu TCLTKT chú trọng đến việc định vị vùng. Đại diện cho hướng nghiên cứu này là Paul Krugman - một nhà kinh tế học người Mỹ. Trong nghiên cứu của mình, ông đã đề xuất mô hình phát triển kinh tế quốc gia lấy CN hóa làm nòng cốt và một nền nông nghiệp ngoại vi. Theo ông, để tạo ra sự bứt phá trong phát triển kinh tế, các yếu tố đảm bảo là chi phí vận tải thấp, sản xuất bền vững và xác định vị trí vùng với nhu cầu ngày càng lớn hơn. Việc xác định đó phụ thuộc vào tính chuyên môn hóa (CMH) của sản xuất. Sự khởi sắc của vùng trung tâm hay ngoại vi phụ thuộc vào chi phí vận tải, các nguồn lực phát triển và đóng góp của sản xuất vào thu nhập quốc gia [46] [35]. Báo cáo phát triển thế giới 2009 - quan điểm địa kinh tế mới cũng cho thấy tầm quan trọng và xu hướng TCLTKT hiện nay là sự tích tụ - tập trung ở các thành phố với sự di cư và CMH. “Không nước nào trở nên giàu có mà không phải thay đổi…sản xuất theo không gian”, “các thành phố tăng trưởng, con người cơ động, thương mại sôi động 3
là những chất xúc tác cho sự tiến bộ của các nước phát triển trong hai thế kỷ vừa qua. Ngày nay, chính những tác lực đó đang truyền lực cho những nơi năng động nhất trong khối các nước đang phát triển”. 2.2. Ở Việt Nam Ở Việt Nam, TCLTKT là đối tượng nghiên cứu quan trọng của khoa học Địa lí từ giữa thế kỉ XX. Đã có nhiều luận án, bài báo, giáo trình về TCLTKT được công bố. Viện chiến lược phát triển thuộc Bộ KH&ĐT đã nghiên cứu và công bố các quy hoạch phát triển cho cả nước cũng như cho từng vùng lãnh thổ. Tuy vậy, những công trình đó phạm vi nghiên cứu có qui mô lớn, mặt khác các hình thức tổ chức sản xuất lãnh thổ cũng có nhiều thay đổi do tác động của nền kinh tế thị trường. Xuất phát từ yêu cầu thực tiễn trong phát triển KT - XH đất nước, bắt đầu từ những năm 60 của thế kỷ XX, Việt Nam đã tiến hành nghiên cứu về phân bố và TCLTKT, chẳng hạn nghiên cứu xây dựng KCN Việt Trì, khu gang thép Thái Nguyên, KCN Biên Hòa, Quy hoạch vùng lúa Đồng Bằng sông Hồng, vùng bò sữa Ba Vì… Trong những năm 70, nghiên cứu TCLTKT tiếp tục được triển khai mà kết tinh là Tổng sơ đồ phát triển và phân bố lực lượng sản xuất Việt Nam thời kì 1986 - 2000 với sự giúp đỡ của Liên Xô. Công trình đã lập tổng sơ đồ phát triển và phân bố lực lượng sản xuất cho cả nước, sơ đồ phát triển và phân bố lực lượng sản xuất cho các ngành, các vùng vĩ mô và các tỉnh... Từ năm 2001 đến nay, công tác nghiên cứu lãnh thổ được gọi là Quy hoạch tổng thể KT - XH vùng và tỉnh, thuộc sự chỉ đạo của Bộ Kế hoạch và Đầu tư [43]. Từ sau Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI (1986), nghiên cứu về TCLTKT được tiến hành rộng rãi và thu hút được sự tham gia đông đảo của các nhà khoa học. Trong đó, tiêu biểu là GS. Lê Bá Thảo với đề tài độc lập và trọng điểm cấp nhà nước do ông làm chủ nhiệm: “Cơ sở khoa học của TCLT Việt Nam”. Trong công trình này, các nhà khoa học tiếp cận một cách hệ thống về tổ chức không gian lãnh thổ Việt Nam, trả lời cho câu hỏi “Nên tổ chức không gian của lãnh thổ Việt Nam như thế nào để phục vụ mục tiêu CNH - HĐH làm cho Việt Nam đến năm 2020 có thể trở thành một nước công nghiệp”. Cụ thể, các tác giả đã bàn về những khía cạnh ảnh hưởng đến sự phân bố và các mối liên hệ không gian giữa các ngành kinh tế, đưa ra sơ đồ định hướng tổ chức 4
lãnh thổ (TCLT) Việt Nam trên cơ sở đảm bảo tính bền vững của môi trường, thu hẹp khoảng cách giữa các vùng khác nhau [22]. Trong cuốn “Tổ chức lãnh thổ KT - XH: một số vấn đề lý luận và ứng dụng” và cuốn “Bàn về phát triển kinh tế (nghiên cứu con đường dẫn tới giàu sang)”, các tác giả đã giới thiệu một cách tổng quát các vấn đề cơ bản về tổ chức không gian KT - XH. Trong đó, quan trọng nhất là đã xác định được nội dung, các hình thức TCLTKT, đưa ra các giải pháp để đảm bảo phương án tổ chức không gian được thực hiện và phân tích các mối quan hệ giữa tổ chức không gian KT - XH với các vấn đề như: phát triển cơ cấu lãnh thổ, xóa bỏ những vùng nghèo, lạc hậu, CNH - HĐH đất nước, bảo vệ môi trường và đẩy mạnh sự tham gia vào phân công lao động quốc tế [46]. Cơ sở lý luận và thực tiễn về TCLTKT nói chung và ở Việt Nam nói riêng cũng đã được một số nhà khoa học trường Đại học Sư phạm Hà Nội trình bày trong các giáo trình như Địa lý KT - XH đại cương, Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam [13]. Nhiều đề tài nghiên cứu khoa học về TCLTKT cũng đã thực hiện ở quy mô cấp vùng, liên tỉnh…, xác định các trung tâm kinh tế - cực phát triển và các tuyến trục kinh tế. Một số đề tài luận văn thạc sĩ đã nghiên cứu như: Luận văn Th.S Hoàng Thị Huệ, năm 2014: Nghiên cứu một cách hệ thống về “Tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Hà Giang” nhằm đánh giá khách quan nguồn lực, thực trạng TCLTKT, làm cơ sở để TCLTKT hợp lý hơn, đảm bảo an ninh quốc phòng khu vực biên giới, góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế của tỉnh theo hướng công nghiệp hóa - hiện đại hóa (CNH - HĐH), sớm trở thành một tỉnh phát triển khá là nhiệm vụ cấp thiết và có ý nghĩa cả về mặt lý luận và thực tiễn. Đề tài “Nghiên cứu tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang” của Th.S Nguyễn Thị Loan, năm 2011: đề tài nghiên cứu tổng hợp những vấn đề cơ bản về lí luận và thực tiễn của tổ chức lãnh thổ kinh tế và vận dụng chúng vào việc nghiên cứu tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang. Đề xuất các giải pháp nhằm khai thác và phát huy hiệu quả các nguồn lực, thúc đẩy kinh tế tỉnh Bắc Giang để phát triển nhanh và bền vững thời kì 2010 - 2020… 2.3. Ở tỉnh Bắc Ninh Đối với tỉnh Bắc Ninh cũng cố một tác giả viết về địa lí KT-XH của tỉnh, trong đó có liên quan ít nhiều đến vấn đề TCLT của các ngành kinh tế của tỉnh. VD, GS.TS. Lê Thông đã giới thiệu tương đối cụ thể về tự nhiên, kinh tế, xã hội... của Bắc Ninh 5
trong cuốn “Địa lí các tỉnh và thành phố Việt Nam”. Trong “Báo cáo tổng hợp rà soát, điều chỉnh qui hoạch tổng thể phát triển KT- XH tỉnh Bắc Ninh 2020-2030” của UBND Bắc Ninh hay các báo cáo, thống kê khác của Tỉnh Ủy, UBND Bắc Ninh, Sở NN&PTNT, Sở KH&ĐT Bắc Ninh các vấn đề phát triển KTXH của Bắc Ninh, và các vấn đề liên quan TCLT của các ngành kinh tế của tỉnh. Việc nghiên cứu đề tài về tổ chức không gian lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Ninh được hỗ trợ bởi nguồn tài liệu rât có giá trị. Đó là các quyết định của Chính phủ về: Hội thảo “Quy hoạch Vùng tỉnh Bắc Ninh đến năm 2030 - tầm nhìn 2050”. Quyết định 1831-QD-TTg năm 2013. Quyết định phê duyệt: Quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế - Xã hội tỉnh Bắc Ninh đến năm 2020, định hướng đến năm 2030” [20]. Đặc biệt gốc giá trị về nội dung nghiên cứu đề tài là Báo cáo của UBND Tỉnh Bắc Ninh vừa chính thức công bố đồ án: “Quy hoạch chung đô thị Bắc Ninh đến năm 2030, tầm nhìn năm 2050 đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 1560/2015/QĐ-TTg” [20]. Tuy nhiên, đối với Bắc Ninh, từ trước đến nay chưa có tài liệu, báo cáo, công trình nào viết riêng, nghiên cứu sâu về cả vấn đề TCLT kinh tế của tỉnh. Vì thế đề tài nghiên cứu “Tổ chức không gian lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Ninh” của tác giả đã kế thừa một phần từ các công trình nghiên cứu trên, đồng thời bổ sung, tổng hợp nhiều số liệu, chiến lược, báo cáo, mục tiêu,... để có một cái nhìn tổng quát nhất về tổ chức không gian lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Ninh. Dựa trên những kết quả của các công trình nghiên cứu về TCLTKT trên thế giới và ở Việt Nam cũng như tỉnh Bắc Ninh, đề tài đã kế thừa hệ thống cơ sở lí luận và thực tiễn về TCLTKT. Từ đó, vận dụng, bổ sung, cập nhật những vấn đề về TCLTKT, làm cơ sở cho việc nghiên cứu, đánh giá một cách đầy đủ, hệ thống về TCLTKT trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh. 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu Mục tiêu của đề tài là phân tích các nhân tố ảnh hưởng và thực trạng TCLTKT theo ngành, theo không gian ở tỉnh Bắc Ninh, từ đó đề xuất một số giải pháp nhằm khai thác và phát huy hiệu quả các nguồn lực, thúc đẩy kinh tế tỉnh Bắc Ninh để phát 6
triển nhanh và bền vững. 3.2. Nhiệm vụ Để thực hiện mục tiêu nghiên cứu trên, các nhiệm vụ nghiên cứu được đặt ra là: - Tổng quan có chọn lọc cơ sở lý luận và thực tiễn về TCLTKT; xác định các chỉ tiêu đánh giá thực trạng TCLTKT cho cấp tỉnh. - Đánh giá các nhân tố chủ yếu ảnh hưởng đến TCLTKT tỉnh Bắc Ninh. - Phân tích thực trạng TCLTKT tỉnh Bắc Ninh theo ngành và theo không gian trên địa bàn tỉnh. - Đề xuất một số định hướng và giải pháp nhằm phát triển và hoàn thiện các hình thức TCLTKT tỉnh Bắc Ninh một cách hợp lý, hiệu quả và bền vững. 4. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: Luận văn đánh giá các nhân tố chủ yếu ảnh hưởng đến TCLTKT tỉnh Bắc Ninh và một số hình thức TCLTKT tiêu biểu của tỉnh theo ngành: đề tài phân tích một số hình thức tiêu biểu của tổ chức lãnh thổ (TCLT) các ngành nông nghiệp, CN, dịch vụ. Trong đó, về CN, luận văn kế thừa và làm rõ thêm về khu CN; về nông nghiệp, hình thức được lựa chọn phân tích là trang trại; trong dịch vụ, TCLT du lịch được xác định là trọng tâm nghiên cứu với các hình thức: điểm du lịch, khu du lịch, đô thị du lịch, tuyến du lịch, trung tâm du lịch. - Về không gian: Đề tài nghiên cứu trong phạm vi toàn bộ lãnh thổ tỉnh Bắc Ninh bao gồm 1 thành phố Bắc Ninh, 1 thị xã Từ Sơn và 6 huyện Gia Bình, Lương Tài, Quế Võ, Thuận Thành, Tiên Du, Yên Phong, trong đó có chú ý so sánh với vùng Đồng bằng Sông Hồng và cả nước. - Về thời gian: Đề tài tập trung phân tích đánh giá TCLTKT tỉnh Bắc Ninh 1997 - 2017. Định hướng, tầm nhìn đến năm 2030. 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu của đề tài 5.1. Các quan điểm nghiên cứu 5.1.1. Quan điểm tổng hợp lãnh thổ Mọi sự vật hiện tượng đều tồn tại trong một không gian nhất định và các hình thức TCLTKT không phải được tổ chức một cách độc lập, riêng rẽ mà chúng có sự gắn kết lẫn nhau, chịu sự chi phối của các quy luật phát triển, các nguồn lực phát triển trên 7
một lãnh thổ nhất định. Do đó, khi nghiên cứu phải đặt chúng trong thể tổng hợp lãnh thổ mới thấy hết được hiệu quả cũng như tác động tương hỗ qua lại giữa các hình thức này. 5.1.2. Quan điểm hệ thống Mỗi hình thức TCLTKT là một bộ phận của cấp lãnh thổ chứa đựng nó. Trong mỗi hình thức TCLTKT lại có các cấp tổ chức từ lớn đến nhỏ, tạo nên một hệ thống hoàn chỉnh với những mối quan hệ đa dạng. Khi nghiên cứu phải đặt trong hệ thống ấy để thấy được đặc thù cũng như sự so sánh hiệu quả và cách thức tổ chức của từng hình thức tổ chức. Từ đó rút ra được những kinh nghiệm cần thiết trong TCLTKT để quá trình này mang lại những hiệu quả cao hơn. 5.1.3. Quan điểm lịch sử, viễn cảnh Các hình thức TCLTKT hình thành và phát triển chịu sự tác động của các nhân tố quá khứ, hiện tại cũng như tương lai. Khi nghiên cứu phải đặt chúng trong thế vận động và phát triển không ngừng. Từ thực trạng phát triển để có thể dự báo, đề xuất các phương án phù hợp với sự phát triển của tương lai. Vận dụng quan điểm này vào nghiên cứu vấn đề nhằm đảm bảo tính thích ứng lâu dài của các hình thức TCKGLTKT. 5.1.4. Quan điểm phát triển bền vững Phát triển kinh tế phải gắn với sử dụng hợp lý tài nguyên và bảo vệ môi trường sinh thái mới đảm bảo phát triển bền vững. TCLTKT cũng phải đảm bảo nguyên tắc đó. Điều này đồng nghĩa với việc TCLTKT phải đặt ra kế hoạch và cơ chế quản lý phù hợp với việc khai thác các nguồn lực phát triển (bao gồm cả các nguồn lực tự nhiên và KT - XH) đảm bảo cho các đối tượng này không bị suy thoái cả về số lượng cũng như chất lượng. Do đó, khi xây dựng chỉ tiêu đánh giá TCLTKT, tác giả cũng chú trọng đến tính hiệu quả dựa trên việc khai thác hợp lý các nguồn lực phát triển và bảo vệ môi trường. 5.2. Phương pháp nghiên cứu 5.2.1. Phương pháp thu thập, tổng hợp, xử lý phân tích tài liệu Có rất nhiều công trình khoa học liên quan đến chủ đề nghiên cứu của tác giả, đây là những nguồn tư liệu quý giá làm tài liệu tham khảo quan trọng cho việc nghiên cứu vấn đề. Để có được những tài liệu đó, tác giả đã tự thu thập từ nhiều nguồn khác nhau, như: từ các báo cáo, thống kê của Bộ Kế hoạch và Đầu tư, các cơ quan ban ngành 8
ở Tỉnh Bắc Ninh: Sở Kế hoạch và Đầu tư, Sở Công Thương, Sở Nông nghiệp và phát triển nông thôn, Sở Văn hóa, thể thao và du lịch, Chi cục Thống Kê, ủy ban nhân dân (UBND) tỉnh, UBND các huyện Quế Võ, Thuận Thành, Lương Tài, Gia Bình, Yên Phong, Tiên Du thành phố Bắc Ninh, thị xã Từ Sơn; từ thầy cô giáo, các đồng nghiệp; từ sách, báo, giáo trình; từ mạng Internet... Trên cơ sở các tài liệu thu thập được, tác giả đã tổng hợp, xử lý và phân tích các nội dung liên quan đến vấn đề nghiên cứu của mình theo hướng kế thừa có chọn lọc và phát triển mới. 5.2.2. Phương pháp so sánh Trong nghiên cứu địa lý nói chung, nghiên cứu TCKGLTKT nói riêng, việc sử dụng phương pháp so sánh là rất quan trọng, nó cho phép người nghiên cứu có những nhận định đúng đắn khi đặt các đối tượng, lãnh thổ nghiên cứu trong một thể tổng hợp (không gian) ở các cấp khác nhau (có điều kiện tương đồng), đồng thời có thể thấy được sự biến đổi phát triển theo thời gian, từ đó có được sự dự báo về xu hướng phát triển của đối tượng nghiên cứu. 5.2.3. Phương pháp chuyên gia Phương pháp này được tác giả sử dụng để làm rõ một số vấn đề liên quan đến nội dung nghiên cứu mà trong các tài liệu thu thập được không có hoặc có nhưng chưa rõ ràng, đầy đủ và thiếu cập nhật. Các đối tượng tác giả phỏng vấn bao gồm: các cán bộ chuyên trách ở các phòng ban, nông dân, công nhân, khách du lịch... Đồng thời, tác giả cũng đã trao đổi và tiếp nhận sự góp ý từ các nhà khoa học am hiểu về lĩnh vực TCLTKT và các vấn đề liên quan. Đặc biệt là từ các chuyên gia của Sở Kế hoạch và Đầu tư Bắc Ninh, các giảng viên chuyên ngành địa lý KT - XH của Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên. Các vấn đề được tác giả đã lấy ý kiến bao gồm: Cơ sở lí luận của TCLTKT, quản lí tài nguyên thiên nhiên trong phát triển kinh tế, phát triển các hình thức TCLTKT (thực tiễn và kinh nghiệm), phát triển liên ngành, liên lãnh thổ, một số định hướng và giải pháp phát triển TCLTKT. Những kinh nghiệm của các chuyên gia trong lĩnh vực này đã góp phần làm sáng tỏ và hoàn thiện các nội nghiên cứu của đề tài. 5.2.4. Phương pháp thực địa 9
Để phục vụ cho công tác nghiên cứu đề tài, tác giả đã tiến hành các đợt thực tế nhằm thu thập bổ sung thông tin, tài liệu và kiểm chứng những nhận định trong các báo cáo cũng như thấy được thực tế nguồn lực, mức độ khai thác nguồn lực và phát triển kinh tế ở một số địa bàn của tỉnh Bắc Ninh. Thực tế ở phạm vi toàn bộ lãnh thổ tỉnh Bắc Ninh bao gồm 1 thành phố Bắc Ninh, thị xã Từ Sơn và 6 huyện Gia Bình, Lương Tài, Quế Võ, Thuận Thành, Tiên Du, Yên Phong, khảo sát thực địa ở các khu công nghiệp (KCN) trên địa bàn toàn tỉnh như: KCN Quế Võ I, II, III, KCN Yên Phong, KCN Tiên Sơn, KCN Yên Phong 2, Khu công nghiệp Đại Kim, Khu công nghiệp Đại Đồng - Hoàn Sơn, KCN HANAKA, KCN Nam Sơn - Hạp Lĩnh, KCN Thuận Thành I, II, III, KCN Gia Bình I -II, KCN Việt Nam - Singapore (VSIP)… Khảo sát thực tế tại các vùng nông nghiệp: trang trại, gia trại trên địa bàn toàn tỉnh để thấy rõ được sự phân hóa không gian các ngãnh kinh tế với những điều kiện phát triển của các ngành. 5.2.5. Phương pháp bản đồ và hệ thông tin địa lý (GIS) Để phục vụ cho việc phân tích thông tin và mô hình hóa không gian đối với các đối tượng trên lãnh thổ nghiên cứu, tác giả đã sử dụng các phần mềm Map Info và Arc View. Nội dung và đối tượng được tác giả đưa lên bản đồ bao gồm: các đơn vị hành chính, tài nguyên thiên nhiên, dân cư và nguồn lao động, cơ sở hạ tầng, thực trạng phát triển các hình thức TCLTKT phổ biến, mô hình TCLTKT Bắc Ninh trong tương lai. 5.2.6. Phương pháp dự báo Trong việc xây dựng phương hướng phát triển TCLTKT Bắc Ninh, tác giả đã tham khảo và sử dụng một cách có chọn lọc một số kết quả từ Trong “Báo cáo tổng hợp rà soát, điều chỉnh qui hoạch tổng thể phát triển KT-XH tỉnh Bắc Ninh 2020-2030” của UBND Bắc Ninh hay các báo cáo, thống kê khác của Tỉnh Ủy, UBND Bắc Ninh, Sở NN&PTNT, Sở KH&ĐT Bắc Ninh các vấn đề phát triển KTXH của Bắc Ninh, và các vấn đề liên quan TCLT của các ngành kinh tế của tỉnh. Các quyết định của Chính phủ về: “Quy hoạch Vùng tỉnh Bắc Ninh đến năm 2030 - tầm nhìn 2050”. Quyết định 1831-QD-TTg năm 2013. Quyết định phê duyệt Quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế - Xã hội tỉnh Bắc Ninh đến năm 2020, định hướng đến năm 2030”. Đồng thời sử dụng phép ngoại suy trên cơ sở phân tích thực trạng để đưa ra được những dự báo có tính khả thi. 10