Luận văn Thạc sĩ Khoa học: Đánh giá tính đa dạng sinh học thực vật hệ sinh thái RNM huyện Tiên Yên, tỉnh Quảng Ninh làm cơ sở khoa học cho sử dụng hợp lý và phát triển bền vững

Chia sẻ: Na Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:92

Thêm vào BST

Báo xấu

153
lượt xem 33
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của luận văn là nghiên cứu đánh giá tính đa dạng sinh học thực vật của hệ sinh thái RNM huyện Tiên Yên - tỉnh Quảng Ninh; nghiên cứu đánh giá giá trị đa dạng sinh học đối với sự phát triển kinh tế xã hội địa phương của hệ sinh thái RNM Tiên Yên - tỉnh Quảng Ninh; đề xuất giải pháp sử dụng hợp lý hệ sinh thái RNM Tiên Yên - tỉnh Quảng Ninh.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học: Đánh giá tính đa dạng sinh học thực vật hệ sinh thái RNM huyện Tiên Yên, tỉnh Quảng Ninh làm cơ sở khoa học cho sử dụng hợp lý và phát triển bền vững

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN --------------------- Nguyễn Văn Cường ĐÁNH GIÁ TÍNH ĐA DẠNG SINH HỌC THỰC VẬT HỆ SINH THÁI RỪNG NGẬP MẶN HUYỆN TIÊN YÊN, TỈNH QUẢNG NINH LÀM CƠ SỞ KHOA HỌC CHO SỬ DỤNG HỢP LÝ VÀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC Hà Nội - 2015
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN --------------------- Nguyễn Văn Cường ĐÁNH GIÁ TÍNH ĐA DẠNG SINH HỌC THỰC VẬT HỆ SINH THÁI RỪNG NGẬP MẶN HUYỆN TIÊN YÊN, TỈNH QUẢNG NINH LÀM CƠ SỞ KHOA HỌC CHO SỬ DỤNG HỢP LÝ VÀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG Chuyên ngành: Khoa học Môi trường Mã số: 60440301 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. Trần Văn Thụy Hà Nội - 2015
LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, em xin bày tỏ lòng biết ơn và kính trọng đến PGS.TS. Trần Văn Thụy, người thày đã tận tình hướng dẫn em trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn tốt nghiệp. Xin chân thành cảm ơn lãnh đạo và các cán bộ của Cục Bảo tồn đa dạng sinh học cũng như Ủy ban nhân dân xã huyện Tiên Yên đã tạo điều kiện thuận lợi, dành những sự giúp đỡ nhiệt tình nhất trong thời gian em thực hiện đề tài cũng như khi đi thực địa thực tế. Em xin gửi lời cảm ơn chân thành đến Ban giám hiệu, Khoa Môi trường, Bộ môn Sinh thái Môi trường, các thầy cô giáo, bạn bè, đồng nghiệp và gia đình đã quan tâm giúp đỡ tác giả trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Do điều kiện nghiên cứu còn nhiều hạn chế nên luận văn không thể tránh khỏi những khiếm khuyết nhất định, kính mong nhận được những ý kiến đóng góp của các thầy cô giáo, các nhà khoa học, các đồng nghiệp quan tâm đến vấn đề nghiên cứu. Hà Nội, năm 2015 Tác giả Nguyễn Văn Cường
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 1 Chương 1: TỔNG QUAN...................................................................................... 3 1.1. Những nghiên cứu về đa dạng sinh học hệ thực vật...................................... 3 1.1.1. Trên thế giới: ................................................................................................. 3 1.1.2. Ở Việt Nam:................................................................................................... 4 1.2. Nghiên cứu đa dạng quần xã thực vật ........................................................... 5 1.2.1. Trên thế giới .................................................................................................. 5 1.2.2. Ở Việt Nam .................................................................................................... 7 1.3. Các nghiên cứu về đa dạng sinh học hệ sinh thái rừng ngập mặn trên Thế giới và ở Việt Nam ................................................................................................. 8 1.3.1. Trên thế giới .................................................................................................. 8 1.3.2. Ở Việt Nam:................................................................................................. 11 1.4. Tổng quan khu vực nghiên cứu..................................................................... 15 1.4.1. Vị trí địa lý khu vực nghiên cứu ................................................................... 15 1.4.2. Điều kiện địa hình, địa mạo ......................................................................... 15 1.4.3. Điều kiện khí hậu, thủy văn, hải văn ............................................................ 16 1.4.4. Đặc điểm thổ nhưỡng.................................................................................. 19 1.4.5. Kinh tế xã hội .............................................................................................. 20 Chương 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...................... 23 2.1. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................... 23 2.2. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................. 23 2.2.1. Phương pháp kế thừa, thống kê, phân tích, tổng hợp và đánh giá ................ 23 2.2.2. Phương pháp điều tra khảo sát thực địa ........................................................ 23 2.2.3. Phương pháp viễn thám, hệ thống thông tin địa lý ....................................... 26 Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ............................................................... 28 3.1. Khái quát đánh giá nhân tố sinh thái hình thành đa dạng sinh học thực vật ..... 28 3.1.1. Nhân tố sinh thái tự nhiên ............................................................................ 28 3.1.2. Nhân tác ...................................................................................................... 30
3.2. Đa dạng sinh học hệ thực vật hệ sinh thái rừng ngập mặn cửa sông ven biển huyên Tiên Yên............................................................................................ 31 3.2.1. Đa dạng loài thực vật .................................................................................. 31 3.2.2. Đa dạng cấu trúc hệ thống hệ thực vật......................................................... 32 3.2.3. Đa dạng dạng sống hệ thực vật .................................................................... 37 3.2.4. Đặc trưng các yếu tố địa lý hệ thực vật ........................................................ 38 3.2.5. Giá trị đa dạng sinh học thực vật hệ sinh thái ngập mặn huyên Tiên Yên............ 41 3.2.6. Đa dạng thảm thực vật................................................................................. 44 3.3 Định hướng sử dụng hợp lý và phát triển bền vững hệ sinh thái RNM huyện Tiên Yên .................................................................................................... 50 3.3.1. Xây dựng quy hoạch chi tiết và đồng bộ để phát huy những giá trị và chức năng đa dạng của rừng ngập mặn ......................................................................... 50 3.3.2. Xây dựng kế hoạch giám sát và đánh giá hiện trạng rừng ............................ 50 3.3.3. Thực hiện các chương trình phục hồi rừng ngập mặn, phù hợp với điều kiện tự nhiên và diễn thế sinh thái ................................................................................. 51 3.3.4. Giám sát tác động môi trường nước của hệ sinh thái ................................... 53 3.3.5. Các giải pháp về kinh tế – xã hội ................................................................. 54 3.3.6. Phát triển du lịch sinh thái........................................................................... 55 3.3.7. Bảo tồn giá trị đa dạng sinh học .................................................................. 56 3.3.8. Nâng cao nhận thức về vai trò, giá trị HSTRNM cho các nhà quản lý ở cấp địa phương, các tổ chức xã hội và cộng đồng dân cư vùng RNM ........................... 56 KẾT LUẬN .......................................................................................................... 58 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 59
DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 3.1 Nhiệt độ, tổng lượng mưa trung bình năm so với trung bình nhiều năm tại huyện Tiên Yên (2000-2012) [Đinh Hồng Duyên và nnk 2013]............................. 17 Hình 3.2. Biểu đồ tương quan tỷ lệ số chi, loài, họ trong các ngành thực vật vùng nghiên cứu ............................................................................................................. 33 Hình 3.3. Tỷ lệ % dạng sống hệ thực vật vùng ngập mặnTiên Yên ........................ 38 Hình 3.4. Tương quan tỷ lệ đa dạng và giá trị sử dụng của các loài thực vật hệ sinh thái ngập mặn huyện Tiên Yên .............................................................................. 42 Hình 3.5. Quần xã Mắm biển (Avicennia marina) vùng xa bờ ............................... 45 Hình 3.7. Quần xã Trang bên trong là Sú phân bố ở Đồng Rui .............................. 46 Hình 3.8. Quần xã Bần chua + Ô rô - Sú (Sonneratia caseolaris + Acanthus ilicifolius - Aegiceras corniculatum) ...................................................................... 48 Hình 3.9. Quần xã thực vật trên đất nhiếm mặn ít chịu tác động của triều (trong ảnh là cây giá Excoecaria agallocha) ............................................................................ 48 Hình 3.10. Quần xã Vẹt còn sót lại cây gỗ lớn là tiềm năng cho phục hồi rừng...... 51 Hình 3.11. Trồng rừng ngập mặn ở Tiên Yên……………………………………...52 Hình 3.12. Vườn ươm cây ngập mặn ở Đồng Rui…………………………………52 Hình 3.13. Đâng trồng ở Đồng Rui ........................................................................ 53 Hình 3.14. Cây Vẹt cho quả để nhân giống ............................................................ 54 Hình 3.15. Cảnh quan rừng ngập mặn ở Tiên Yên – thắng cảnh du lịch sinh thái... 55
DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1. Đa dạng các taxon của hệ thực vật ngập mặn Tiên Yên ......................... 32 Bảng 3.2. Thành phần các loài thực vật ngập mặn thực thụ tại khu vực Tiên Yên .. 33 Bảng 3.3. Tỷ lệ % số loài của ngành Ngọc lan – Magnoliopsida so với lớp Hành - Liliopsida .............................................................................................................. 35 Bảng 3.4. Tỷ lệ % mười họ giầu loài nhất hệ thực vật vùng nghiên cứu ................ 36 Bảng 3.5. Tỷ lệ % mười họ giầu loài nhất hệ thực vật Việt Nam........................... 36 Bảng 3.6. Tỷ lệ dạng sống các loài trong hệ thực vật vùng nghiên cứu .................. 37 Bảng 3.7. Phổ yếu tố địa lý hệ thực vật ngập mặn ven biển huyện Tiên Yên.......... 39 Bảng 3.8. Các nhóm công dụng chính của tài nguyên thực vật vùng nghiên cứu.... 41 Bảng 3.9. Các loài cây làm thuốc chính của hệ sinh thái ngập mặn huyện Tiên Yên .............................................................................................................................. 42
CÁC TỪ VIẾT TẮT ĐNN Đất ngập nước GIS Hệ thống thông tin địa lý HSTRNM Hệ sinh thái rừng ngập mặn KBT Khu bảo tồn PTBV Phát triển bền vững RNM Rừng ngập mặn UBND Ủy ban nhân dân VQG Vườn quốc gia
MỞ ĐẦU Huyện Tiên Yên có vị trí địa lý tự nhiên và kinh tế xã hội quan trọng trong tỉnh quảng Ninh và khu vực Bắc Việt Nam. Tài nguyên thiên nhiên và kinh tế xã hội nơi đây chứa đựng tiềm năng to lớn thúc đẩy cán cân phát triển kinh tế không những cho tỉnh mà còn ảnh hưởng đến phát triển kinh tế của cả khu vực. Đặc biệt hệ sinh thái rừng ngập mặn chiếm lĩnh toàn bộ đường bờ và dải ngập nước ven biển không chỉ quyết định tới môi trường sống, chỉ thị các yếu tố đặc trưng của hệ sinh thái, mà còn là nguồn tài nguyên kinh tế đa lợi nhuận. Nguồn lợi này, đã được nhân dân vùng biển sử dụng rộng rãi, đa dạng với các trình độ canh tác khác nhau từ nhiều thế kỷ. Trong những năm gần đây, cùng với sự phát triển kỹ thuật canh tác lúa nước, rau màu trong hệ sinh thái nông nghiệp, các hướng khác nhau trong khai thác sử dụng hệ sinh thái ngập nước ven bờ (Nuôi trồng thuỷ hải sản, khai thác quảng canh.vv…) cũng đã phát triển mạnh mẽ, tạo ra các xu hướng tác động khác nhau tới hệ sinh thái. Những tác động này, dẫn tới sự ngăn cản tái tạo tập đoàn sinh vật hội tụ cùng với sự tái tạo của các ổ sinh thái tự nhiên do quần xã thực vật tạo dựng. Theo quan điểm của IUCN – 1983 (Hiệp hội sinh thái ngập mặn của tổ chức bảo vệ thiên nhiên và tài nguyên quốc tế). Những chỉ tiêu quan trọng, được coi là ảnh hưởng đến nguồn lợi kinh tế xã hội là: 1. Chỉ tiêu bảo vệ của hệ sinh thái ngập mặn đối với bờ biển và những hệ sinh thái thuộc vùng đất ven bờ khác. 2. Chỉ tiêu bảo vệ của hệ sinh thái ngập mặn đối với hệ sinh thái vùng cửa sông phụ cận và hệ sinh thái biển cận bờ. 3. Chỉ tiêu duy trì môi trường sống của nhiều loài động vật có ý nghĩa với đời sống con người (chim, tôm, cá, cua…) 4. Chỉ tiêu cân bằng các quá trình phục hồi tính đa dạng của quần xã động, thực vật trong hệ sinh thái, chỉ thị môi trường sống và sinh trưởng của nhiều loài động, thực vật có giá trị kinh tế, phục vụ nhu cầu thực phẩm và du lịch. 1
Hệ sinh thái rừng ngập mặn chứa đựng những mối liên kết giữa các loài động, thực vật trong thời kỳ tiến hoá lâu dài mà những thành tựu nghiên cứu khoa học, mới chỉ biết đến một phần chưa đầy đủ. Vì vậy, sử dụng hợp lý hệ sinh thái ngập mặn, cần tiến hành thận trọng, có kế hoạch nhằm duy trì các liên kết bền vững của hệ sinh thái, giải quyết các mâu thuẫn phá vỡ các liên kết hữu cơ của hệ sinh thái đang tăng lên cùng với sự sử dụng của con người. Những hướng sử dụng trên cần được xem xét, gắn kết trong sử dụng đồng bộ các hệ sinh thái khác của môi trường sinh học, mang tính hữu cơ, vừa đảm bảo phát triển mạnh mẽ hệ sinh thái nông nghiệp trong lãnh thổ, vừa đảm bảo chức năng liên kết tác động tích cực của nó tới hệ sinh thái ven biển, nhằm duy trì và phát triển bền vững các hệ sinh thái trong mối liên hệ chức năng thúc đẩy lẫn nhau cùng phát triển ở trạng thái cân bằng. Xuất phát từ những cơ sở trên, tác giả đã lựa chọn đề tài “Đánh giá tính đa dạng sinh học thực vật hệ sinh thái RNM huyện Tiên Yên, `tỉnh Quảng Ninh làm cơ sở khoa học cho sử dụng hợp lý và phát triển bền vững”. Mục tiêu của đề tài luận văn là: - Nghiên cứu đánh giá tính đa dạng sinh học thực vật của hệ sinh thái RNM huyện Tiên Yên - tỉnh Quảng Ninh. - Nghiên cứu đánh giá giá trị đa dạng sinh học đối với sự phát triển kinh tế xã hội địa phương của hệ sinh thái RNM Tiên Yên - tỉnh Quảng Ninh. - Đề xuất giải pháp sử dụng hợp lý hệ sinh thái RNM Tiên Yên - tỉnh Quảng Ninh. Chúng tôi hy vọng những nội dung nghiên cứu này là những tư liệu hữu ích góp phần giúp các nhà hoạch định chính sách có các hoạt động ưu tiên cải thiện công tác quy hoạch phát triển, quản lý và sử dụng hợp lý các dạng tài nguyên thiên nhiên cũng như bảo vệ nguồn lợi sinh vật, bảo tồn đa dạng sinh học, đồng thời đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội về nhiều mặt của cộng đồng địa phương huyện Tiên Yên. 2
Chương 1: TỔNG QUAN 1.1. Những nghiên cứu về đa dạng sinh học hệ thực vật: 1.1.1. Trên thế giới: Khái niệm hệ thực vật nói chung, áp dụng cho các tổ hợp các loài thực vật, được giới hạn theo nguyên tắc địa lý nó là toàn bộ các loài thực vật hiện có của một vùng, một nước khác,… ví dụ hệ thực vật Capcado, hệ thực vật ngoại ô Leningrat, hệ thực vật miền bắc và miền trung Liên Xô thuộc Châu Âu, hệ thực vật Việt Nam v.v… cũng có thể gọi như vậy về thực vật Braxin, các hệ thực vật riêng rẽ của từng bang. Rõ ràng những hệ thực vật này khác nhau về mặt vị trí địa lý, diện tích, số lượng loài v.v….. có thể so sánh chung (với nhau), nhưng đó là sự so sánh không “ngang giá”, bởi vì các hệ thực vật được so sánh hoàn toàn không có sự đồng nhất về điều kiện địa lý tự nhiên ở cùng cấp phân vị (ghi theo Lê Trần Chấn – 1990) [4]. Theo Tomachev A.I (1974) hệ thực vật cụ thể tức là: “hệ thực vật của một vùng hạn chế trên bề mặt trái đất, hoàn toàn đồng nhất về mặt địa lý, chỉ phân hóa về các điều kiện sinh thái” (Tomachev A.I., 1974: 185) (ghi theo Lê Trần Chấn – 1990) [4]. Theo khái niệm hệ thực vật trong Từ điển Bách khoa toàn thư Việt Nam [25] thì: Hệ thực vật (còn gọi khu hệ thực vật) là toàn bộ các chi, loài thực vật sống trong một khu vực địa lý, một thời kỳ lịch sử địa chất (vd: hệ thực vật Âu - Á, hệ thực vật Hòn Gai tuổi Triat muộn). Hệ thực vật khác với thảm thực vật, hệ thực vật mang hàm ý về thành phần giống loài, còn thảm thực vật chỉ sự tập hợp mọi thành phần thực vật. Trong lịch sử nghiên cứu về hệ thực vật từ thế kỷ XIX (1855), De Candolle đã phân tích mối quan hệ giữa số lượng loài và diện tích từ những dẫn liệu thu được ở các hệ thực vật vùng ngoại ô Strasburg (hơn 100 km2 có 960 loài), hệ thực vật Dagico (1000km 2 có 1362 loài), hệ thực vật miền trung Svealand (4000 km 2 có 1114 loài) [4] (ghi theo Lê Trần Chấn – 1990). Ở Liên Xô, từ năm 1928 đến năm 1932 được xem là giai đoạn mở đầu cho thời kỳ nghiên cứu hệ thực vật cụ thể. Vào thời gian này, Tomachev A. I. được giao 3
nhiệm vụ nghiên cứu hệ thực vật vùng Taimua nằm ở tọa độ địa lý 74 o20’-25o độ vĩ bắc và 102o 30’ độ kinh đông (ghi theo Lê Trần Chấn – 1990) [4]. Trong những năm gần đây hàng loạt các tổ chức, các hiệp hội bảo tồn, các hội nghị quốc tế đã được thành lập, diễn ra các hoạt động vì mục đích cao cả đó. Nổi bật và đáng chú ý nhất là Hội nghị thượng đỉnh bàn về vấn đề môi trường và đa dạng sinh vật đã được tổ chức tại Rio de Janeiro (Brazil) tháng 6/1992, 150 nước đã ký vào Công ước về đa dạng sinh vật [5, 8,9]. Để phục vụ cho mục đích bảo tồn, WWF (1990) đã cho xuất bản cuốn sách Tầm quan trọng của đa dạng sinh vật (The importance of biological diversity); IUCN, UNEP, WWF đưa ra Chiến lược bảo tồn toàn cầu (World conservation strategy, 1990), Hãy quan tâm tới trái đất (Caring for the earth, 1991); WCMC đã Đánh giá đa dạng sinh vật toàn cầu (Global biodiversity assessment, 1995). Bên cạnh đó, hàng ngàn những công trình khoa học và các báo cáo khác lần lượt được xuất bản và rất nhiều cuộc hội thảo khác nhau đã được tổ chức nhằm thảo luận về quan điểm, về phương pháp luận cũng như thông báo các kết quả đã đạt được trong nghiên cứu về đa dạng sinh vật và bảo tồn trên toàn thế giới. Các kết quả nghiên cứu được công bố trong các báo cáo và hội nghị hội thảo đã cơ bản thiết lập nên một hệ thống thông tin đa dạng sinh vật trên toàn thế giới đã và đang góp phần nâng cao nhận thức đa dạng sinh vật và bảo tồn, khôi phục lại một số hệ sinh thái, hệ thực vật trên các vùng lãnh thổ cấp quốc gia. 1.1.2. Ở Việt Nam: Về thành phần loài và đa dạng trong cấu trúc hệ thống hệ thực vật: Đến nay đã thống kê được gần 12.000 loài thực vật [10, 32], nhiều nhóm có tính đặc hữu cao, nhiều loài đặc hữu có giá trị khoa học và thực tiễn lớn [66,67]. Những công trình nghiên cứu về thực vật Việt Nam, trước hết phải kể đến những tác phẩm cổ điển như các công trình của Loureiro (1790), của Pierre (1879 - 1907) [27] hay của Lecomte với bộ “Thực vật chí Đông Dương” [27]. Sau đó, các nhà thực vật học người Việt Nam cùng với các nhà thực vật học quốc tế khác đã tiếp tục kế thừa và nghiên cứu bổ sung: Thái Văn Trừng (1978) đã thống kê hệ thực vật Việt Nam có 7004 loài, 1850 chi và 289 họ [27], về sau Humbert đã bổ sung, chỉnh lý để hoàn 4
thiện việc đánh giá thành phần loài cho toàn vùng [27]; Bộ “Thực vật chí Campuchia, Lào và Việt Nam” do Aubréville khởi xướng và chủ biên (1960 - 1997) cùng với nhiều tác giả khác đã công bố 29 tập gồm 74 họ cây có mạch. Tiếp theo có thể kể đến bộ “Cây cỏ thường thấy ở Việt Nam” gồm 6 tập do Lê Khả Kế chủ biên (1969 - 1976) [16] hay “Cây gỗ rừng Việt Nam” (1971 - 1988, 7 tập) [16] của Viện Điều tra Quy hoạch Rừng, “1900 cây có ích ở Việt Nam” của Trần Đình Lý và tập thể (1993) [16], “Từ điển cây thuốc Việt Nam” của Võ Văn Chi (2012) [6]. Trong các công trình nghiên cứu về hệ thực vật Việt Nam, bộ “Cây cỏ Việt Nam” của Phạm Hoàng Hộ (1991 - 1993) [10] xuất bản tại Canada và đã được tái bản có bổ sung tại Việt Nam (1999 - 2000) [10] là bộ danh sách đầy đủ và dễ sử dụng, góp phần đáng kể cho khoa học thực vật ở Việt Nam. Những nghiên cứu về thành phần loài hệ thực vật cụ thể ở các miền và cụ thể hơn nữa là ở các địa phương (các VQG, KBT...) đã được tiến hành liên tục trong nhiều năm qua với sự tham gia của rất nhiều các nhà khoa học trong và ngoài nước. Có thể kể đến các công trình sau: Pócs Tamás (1965) đã thống kê được ở miền Bắc có 5190 loài ( kể cả một số loài ở vùng giữa 120 và 170 độ vĩ Bắc và 155 loài cây trồng có nguồn gốc nhập nội [46]; Phan Kế Lộc thống kê và bổ sung nâng số loài ở miền Bắc lên 5.609 loài, 1.660 chi và 140 họ [18]; công trình “Cây cỏ miền Nam Việt Nam” của Phạm Hoàng Hộ giới thiệu 5.326 loài, trong đó có 60 loài thực vật bậc thấp và 20 loài Rêu còn lại 5.246 loài thực vật có mạch [10]. Tư liệu về hệ thực vật Việt Nam mới nhất phải kể đến bộ “Danh lục các loài thực vật Việt Nam” do tập thể các nhà thực vật Việt Nam biên soạn, đã giới thiệu khái quát và đầy đủ nhất về hệ thực vật Việt Nam, gồm 3 tập: trong đó tập I (2001) gồm Nấm, Thực vật bậc thấp, Rêu, Thực vật Hạt trần; tập II (2003) và tập II (2005) khái quát về Hạt kín, trong đó toàn bộ lớp Một lá mầm được trình bày trong tập III [32]. Đây là những tài liệu quan trọng, làm cơ sở cho việc đánh giá về đa dạng thực vật Việt Nam. 1.2. Nghiên cứu đa dạng quần xã thực vật: 1.2.1. Trên thế giới Từ lâu, đối tượng nghiên cứu của khoa học về thảm thực vật đã được xác định là tổ hợp các cá thể của các loài thực vật khác nhau, có cấu trúc ngoại mạo, 5
chức năng sinh thái và quy luật phân bố địa lý phân biệt được với nhau, có thể định loại sắp xếp theo các hệ thống phân loại ở các bậc khác nhau, được gọi tên theo các thuật ngữ nhất định. Cho tới nay, có thể thống kê một số hệ thống phân loại thảm thực vật phổ biến trên thế giới như sau: Warming (1895) đã phân chia các quần xã thực vật thành các “nhóm sinh thái” theo tính chất của môi trường đất. Schimper (1898), phân biệt cấu trúc và tính thích ứng sinh thái của các bậc phân loại lớn thành các quần hệ: quần hệ khí hậu, quần hệ thổ nhưỡng, quần hệ vùng núi. Trong quần hệ khí hậu, Schimper đã phân biệt sáu kiểu: rừng ưa mưa, rừng gió mùa (mưa rào), rừng savan (savane – forest), rừng cây có gai (thorn forest), trảng cỏ nhiệt đới (tropical grassland) và sa mạc nhiệt đới (tropical desert). Beard (1944) (ghi theo Thái Văn Trừng, 1978)[27], đưa ra hệ thống phân loại ba cấp: quần hệ, loạt quần hệ, và quần hợp. Ông lấy cơ sở từ quần hệ rừng mưa nhiệt đới trong điều kiện tối ưu, để phân chia thành năm loạt quần hệ: (1) loạt quần hệ xanh theo mùa, (2) loạt quần hệ vùng núi, (3) loạt quần hệ khô thường xanh, (4) loạt quần hệ ngập nước theo mùa, (5) loạt quần hệ ngập nước quanh năm. Từ đó, các đơn vị tiếp theo được phân chia. Champion (1936) lấy sự phân hóa đai cao và chế độ khô hạn vùng thấp theo độ vĩ, phân chia theo chín kiểu thảm thực vật trên vùng thấp, cùng với ba kiểu thảm thực vật theo đai cao khác nhau. Puri (1988) đã vận dụng nguyên tắc này của Champion để phân loại các kiểu thảm thực vật ở Ấn Độ. Ngoài những hệ thống trên, một số các tác giả khác như Burt – Davy (1918), Aubréville, Fosberg (1958), Kuchler (1967), Dudley – Stamp (1952) cũng đã dựa trên các chỉ tiêu về địa mạo, địa chất, khí hậu, thổ nhưỡng, hình thái thảm thực vật và đưa ra các bảng phân loại[36]. Năm 1973, UNESCO [46] đã công bố bảng phân loại và thành lập bản đồ thảm thực vật quốc tế. Về cơ bản, bảng phân loại này được sự tham gia thỏa luận, bổ sung nhiều lần bởi Schimidthusen và Ellenberg (1964), Poore và Ellenberg (1965) và hàng loạt các nhà khoa học khác như Gaussen (1966), Ellenberg và Mueller – Dombois (1967), Budơski, Franzle, Germain, Küchler, Lebrun và 6
Sochava (UNESCO – 1973). Bảng phân loại này cơ bản dựa vào tiêu chuẩn cấu trúc ngoại mạo, trên cơ sở so sánh và xác định bởi hình thái quần xã (tức là sự tập hợp các cá thể ưu thế có cùng một dạng sống), mật độ tán che phủ, trạng thái sinh học… bởi nguyên tắc tổ hợp các tiêu chuẩn và so sánh ngang bằng 1.2.2. Ở Việt Nam: Chevalier (1918) là người đầu tiên đưa ra bảng phân loại thảm thực vật Bắc Bộ – Việt Nam. Trong “Thống kê những lâm sản Bắc Bộ”, Chevalier chia rừng Bắc Bộ thành mười kiểu. Năm 1943, Maurand đã chia tám kiểu quần xã trong ba vùng chính của Đông Dương (vùng Bắc Đông Dương, vùng Nam Đông Dương và Trung Bộ). Tiếp đó, năm 1953, Maurand trên cơ sở các công trình nghiên cứu của Rollet, Lý Văn Hội, Neang Sam Oil có đưa ra bảng phân loại về các quần xã thực vật Nam Việt Nam. Năm 1956, Giáo sư Dương Hàm Hi trong cuốn “Tài nguyên rừng Việt Nam” có đưa ra bảng phân loại về thảm thực vật rừng Bắc Việt Nam. Năm 1958, Vidal trong Luận án tiến sỹ của mình đã đưa ra bảng phân loại thảm thực vật Lào dựa trên hệ thống phân loại thảm thực vật của Aubréville – được Hội nghị Yangambi (Daia) công nhận năm 1956 [27]. Năm 1960, Vũ Văn Cường trong công bố của mình đã đưa ra các dẫn liệu về các quần hợp ngập nước quanh vùng Sài Gòn, Nam Việt Nam. Một số quần hợp được ông đặt tên khoa học theo Braun – Blanquet [27]. Năm 1970, Trần Ngũ Phương [19] sau khi đã quy định thuật ngữ dùng cho các bậc phân loại cũng đã đưa ra bảng phân loại rừng Bắc Việt Nam. Bảng phân loại này đã đề cập tới sự phân hóa của thảm thực vật theo đai cao cùng với sự phân hóa của khí hậu, thổ nhưỡng… và điều kiện nhân tác. Các bậc phân loại này, về tiêu chuẩn xác định tương đương với bậc quần hệ của UNESCO. Trong các đai rừng khí hậu trên, Trần Ngũ Phương chia tiếp thành các kiểu rừng khí hậu, các loại hình khí hậu, các loại hình khí hậu – thổ nhưỡng, và sau đó là các kiểu phụ khí hậu, kiểu phụ thổ nhưỡng và kiểu phụ thứ sinh nhân tác. Năm 1970 và 1978, Thái Văn Trừng dựa trên quan điểm sinh thái phát sinh trình bày bảng phân loại thảm thực vật toàn lãnh thổ Việt Nam, từ bậc nhóm kiểu 7
thảm thực vật tới bậc quần hợp. Dựa vào sự phân hóa của khí hậu, mười bốn kiểu thảm thực vật khác nhau được phân chia tiếp từ hai nhóm kiểu thảm thực vật này, tên của mỗi kiểu thảm được gọi bằng chính tên của các kiểu khí hậu sinh vật do ông xác định. Năm 1985, Phan Kế Lộc vận dụng khung phân loại của UNESCO phân loại thảm thực vật Việt Nam [17]. Việc vận dụng khung phân loại này cho phép xác định rõ ràng các đơn vị hình thái cấu trúc thảm thực vật hiện tại, không phân biệt trạng thái ổn định tạm thời hay cao đỉnh, nguyên sinh hay thứ sinh, thuận lợi cho sự định vị chúng trên bản cũng như nghiên cứu ngoài thực địa. 1.3. Các nghiên cứu về đa dạng sinh học hệ sinh thái rừng ngập mặn trên Thế giới và ở Việt Nam 1.3.1. Trên thế giới: Trên thế giới đã có nhiều công trình nghiên cứu rừng ngập mặn, trong cuốn "Thư mục nghiên cứu về RNM“ (Chương trình Biển KT.03, 1991-1995) đã liệt kê hơn 420 công trình nghiên cứu của 12 quốc gia trong khu vực Châu Á - Thái Bình Dương từ năm 1600 đến năm 1975 [8, 11,12]. Trong đó, phần lớn các nghiên cứu này đều có đề cập đến khu hệ động thực vật phân bố trong hệ sinh thái RNM một trong những định nghĩa và giá trị của hệ sinh thái này được khẳng định : Đất ngập nước rất đa dạng, có mặt khắp mọi nơi và là cấu thành quan trọng của các cảnh quan trên mọi miền của thế giới, ngày nay rừng ngập mặn đã và đang bị suy thoái và mất đi ở mức báo động, mặc dù ngày nay người ta đã nhận biết được các chức năng và giá trị to lớn của chúng [33,34,35]. Tài liệu đầu tiên nghiên cứu một cách có hệ thống đầy đủ về vai trò của rừng ngập mặn do Odum đưa ra đã phân tích vai trò to lớn của mùn bã phân hủy từ lá cây đước đỏ (Rhizophora mangle) trong chuỗi thức ăn vùng cửa sông ven biển Florida. Từ đó, rừng ngập mặn trở thành đối tượng được nhiều nhà khoa học quan tâm. Nghiên cứu của Ball ở Florida (Mỹ) đã chỉ ra rằng “Cấu trúc mùn bã hữu cơ phụ thuộc rất nhiều vào mắt xích thức ăn trong hệ sinh thái RNM. RNM còn là nơi ươm nuôi ấu trùng cho nhiều loại cá, giáp xác và động vật thân mềm”. Ngoài ra, tác giả còn đưa ra được sơ đồ mối quan hệ giữa RNM với các thành phần sinh vật sống. Nghiên cứu của Robertson và Blaber (1992) đã nhận định “Hệ sinh thái RNM có 8
vai trò trong việc duy trì chất lượng môi trường và năng suất đánh bắt trong nghề cá thương mại và thủ công trên thế giới”. [33,34,35] Theo V.J. Chapman (1975) có 7 yếu tố sinh thái cơ bản ảnh hưởng đến sự phát triển rừng ngập mặn là: Nhiệt độ, thế nền đất bùn, sự bảo vệ, độ mặn, thủy triều, dòng chảy hải lưu, biển nông [34]. Tổ chức UNESCO (1979) và FAO (1982) khi nghiên cứu về rừng và đất rừng ngập mặn ở vùng châu Á Thái Bình Dương cho rằng: Hệ sinh thái rừng ngập mặn trong khu vực này đã và đang bị đe dọa nghiêm trọng bởi nhiều nguyên nhân khác nhau. Trong đó nguyên nhân chính là do việc khai thác tài nguyên rừng, đất rừng ngập mặn không hợp lý gây ra các biến đổi tiêu cực đối với môi trường đất và nước. Các tổ chức này đã khuyến cáo các quốc gia có rừng và đất ngập mặn, cần phải có những biện pháp hữu hiệu để khắc phục tình trạng này bằng các giải pháp như: xây dựng các hệ thống chính sách, văn bản pháp luật về quản lý sử dụng đất, rừng ngập mặn và nghiên cứu các biện pháp kỹ thuật trồng, khoanh nuôi bảo vệ rừng kết hợp với việc xây dựng các mô hình lâm ngư kết hợp [35, 36,39]. Một số công trình nghiên cứu về lượng mưa, nhiệt độ ảnh hưởng đến sự sinh trưởng và phát triển của cây ngập mặn. V.J. Chapman (1975), P.B. Tomlinson (1986) cho rằng nhiệt độ là nhân tố quan trọng ảnh hưởng đến sự sinh trưởng và phân bố rừng ngập mặn. Cây ngập mặn sinh trưởng tốt ở môi trường có nhiệt độ ấm, nhiệt độ của tháng lạnh nhất không dưới 20oC, biên độ nhiệt theo mùa không vượt quá 10oC. P. Saenger và cộng sự (1983) (Trích dẫn từ Nguyễn Hoàng Trí, 2006) [30] đã giải thích sự có mặt của rừng ngập mặn ở một vùng nào đó tùy thuộc nhiệt độ không khí và nhiệt độ nước. A.N. Rao (1986) nhận định rằng trong các nhân tố khí hậu thì lượng mưa là nhân tố quan trọng với vai trò cung cấp nguồn nước ngọt cho cây ngập mặn tăng trưởng và phát triển, rừng ngập mặn sinh trưởng tốt nhất ở nơi có lượng mưa đầy đủ [38] (ghi theo Mazda, Y. et al. (1997)). De Hann (1931) (Trích dẫn từ Aksornkoae, 1993) nêu ý kiến cho rằng rừng ngập mặn tồn tại, phát triển ở nơi có độ mặn từ 10-30‰ và các tác giả đã chia thực vật ngập mặn thành hai nhóm; nhómphát triển ở độ mặn từ 10-30‰vànhóm phát 9
triển ở độ mặn từ 0-10‰ [35], Khi độ mặn càng cao thì sinh trưởng của cây càng kém, sinh khối của rễ, thân và lá đều thấp dần, lá sớm rụng (Saenger và cộng sự, 1983) (Trích dẫn từ Nguyễn Hoàng Trí, 1999) [27], [43]. Nhiều tác giả cho rằng đất là nhân tố chính giới hạn sự tăng trưởng và phân bố cây ngập mặn (Gledhill, 1963; Giglioli và King, 1966; Clark và Hannonn, 1967; S. Aksornkoae và cộng sự, 1985) (ghi theo Ramsar (2000))[43]. Đất rừng ngập mặn là đất phù sa bồi tụ có độ muối cao, thiếu O2, giàu H2S, rừng ngập mặn thấp và cằn cỗi trên các bãi lầy có ít phù sa, nghèo chất dinh dưỡng. A. Karim và cộng sự cho biết sự phát triển của thực vật ngập mặn liên quan đến số lượng phù sa lắng đọng và cây đạt chiều cao cực đại ở nơi có lớp đất phù sa dày [35] Năm 1983, [8] đề án “Chương trình nghiên cứu tổng hợp và đào tạo về hệ sinh thái rừng ngập mặn Châu Á – Thái Bình Dương” của UNDP/UNESCO ra đời với sự tham gia chính thức của 12 nước trong khu vực. Công trình gồm tập hợp các báo cáo về tình hình rừng ngập mặn của 11 nước và một số vấn đề gây tình trạng giảm sút rừng trong khu vực đã được in trong cuốn “Rừng ngập mặn Châu Á và Thái Bình Dương: Thực trạng và quản lý, 1996”. Nhiều công trình công bố kết quả nghiên cứu liên quan đến hệ sinh thái RNM [44,45] đã được tổng hợp, thống kê và đăng tải trong tuyển tập các báo cáo tại Hội thảo của các dự án thuộc khu vực Châu Á - Thái Bình Dương (Umali, 1986). Trong đó có một số công trình công bố có liên quan đến các lĩnh vực: Cấu trúc quần xã và khu hệ động thực vật và các thảm thực vật phân bố trong vùng RNM; Năng suất mạng lưới thức ăn và dòng năng lượng, chu trình dinh dưỡng trong hệ sinh thái RNM; Các đặc tính thuỷ lý, thuỷ hóa trong hệ sinh thái RNM; Mối liên quan giữa RNM và các hệ sinh thái, các quần xã động vật đáy, quần xã biển khơi, quần xã sinh vật vùng triều và đề xuất phương hướng quản lý RNM ở các quốc gia. Trong vài thập kỷ gần đây chúng ta đã chứng kiến sự biến đổi sâu sắc trong nhận thức về ĐNN, đặc biệt là sự thay đổi trong cách nhìn nhận về tầm quan trọng của vùng ĐNN của các cá nhân và tổ chức có liên quan. Trong cuốn “Các chức năng và giá trị của đất ngập nước: thực trạng hiểu biết của chúng ta” của Oreeson (ghi theo 10
Tateda, Y. (2005)) [44] đã cho thấy 84% tổng số các trích dẫn là của các công trình nghiên cứu trong thập kỷ 70, 14% của các công trình thập kỷ 60 và chỉ có 2% là trích dẫn từ các công trình trước năm 1960. Những nghiên cứu này tạo ra một bước đột phá trong hoạt động khoa học tại các trung tâm và viện nghiên cứu có liên quan. Khu vực Châu Á và Đông Nam Á là nơi có diện tích ĐNN lớn của thế giới. Do mật độ dân cư cao (chiếm 60% số dân toàn thế giới) các cộng đồng dân cư nơi đây phụ thuộc rất nhiều vào tài nguyên ĐNN. Vì thế, ĐNN của khu vực này đang phải đối mặt với tình trạng suy thoái nghiêm trọng và một số vùng ĐNN có nguy cơ bị xoá sổ. Hiện nay, các nghiên cứu về ĐNN tại khu vực châu Á và Đông Nam Á chủ yếu tập trung vào các lĩnh vực: Xác định loại hình và sự phân bố của ĐNN; Nghiên cứu các mối đe doạ, những ảnh hưởng, tác động hiện nay và yêu cầu về bảo vệ ĐNN, đa dạng sinh học của các vùng ĐNN. Hướng nghiên cứu này đã thu hút nhiều tổ chức quốc tế như Hiệp hội bảo tồn thiên nhiên thế giới (The World Conservation Union - IUCN), Chương trình môi trường của Liên hợp quốc (UNEP), Quỹ động vật hoang dã thế giới (WWF), các tổ chức phi chính phủ (NGO). Trong đó quan trọng nhất là vai trò của IUCN vì đây là tổ chức trực tiếp hỗ trợ về tài chính và là cơ quan phối hợp kết nối với các hoạt động với các tổ chức khác trong việc bảo vệ và nghiên cứu ĐNN trên Thế giới [45]. 1.3.2. Ở Việt Nam: Theo Rollet (1981) thống kê, đến cuối thế kỷ 19 Việt Nam chỉ có 3 tài liệu liên quan tới rừng ngập mặn. Theo Phan Nguyên Hồng [10,11,12,13,14,15,16,40,41,42], năm 1945 có 47 tài liệu liên quan đến thảm thực vật ngập mặn, điển hình như một số công trình: Rừng ngập mặn mũi Cà Mau (C.Moquillon, 1950), Thảm thực vật bờ biển bùn cát ở bán đảo Cam Ranh (J.P.Barry, L.C.Kiệt, V.V.Cương, 1961). Công trình nghiên cứu có hệ thống về rừng ngập mặn đầu tiên ở Việt Nam là của Vũ Văn Cương (1964) (ghi theo Phan Nguyên Hồng) [13,14,15,16] về các quần xã thực vật ở rừng Sát thuộc vùng Sài Gòn –Vũng Tàu. Tác giả đã chia thực vật ở đây thành 2 nhóm: nhóm thực vật nước mặn và nhóm thực vật nước lợ. Đưng 11
phân bố ven sông Soài Rạp, Đông Tranh và một số cửa sông nhỏ; Cóc trắng gặp rải rác ở những nơi đất cao, Vẹt đen gặp ở vùng nước lợ. Lê Công Khanh (1986) (ghi theo Phan Nguyên Hồng) [13,14,15,16] mô tả các đặc điểm sinh học để phân biệt các chi, các họ cây có trong rừng ngập mặn. Tác giả đã xếp 57 loài cây ngập mặn vào 4 nhóm dựa vào tính chất ngập nước và độ mặn của nước: Nhóm mọc trên đất bồi ngập nước mặn (độ mặn của nước từ 15- 32‰) có 25 loài, trong đó có Đưng, Cóc trắng; nhóm sống trên đất bồi thường ngập nước lợ (độ mặn 0,5 - 15‰) có 9 loài, trong đó có Vẹt đen và nhóm sống trên đất bồi ít ngập nước lợ có 12 loài [12]. Phùng Trung Ngân và Châu Quang Hiền (1987) đã đề cập đến 7 kiểu thảm thựcvật ngập mặn ở Việt Nam: Rừng Mấm hoặc Bần đơn thuần, rừng Đước đơn thuần, rừng Dừa nước, rừng hỗn hợp vùng triều trung bình, rừng Vẹt –Giá vùng đất cao, Rừng Chà là -Ráng đại và trảng thoái hóa (ghi theo Phan Nguyên Hồng) [13,14,15,16]. Nguyễn Hoàng Trí (1999), Phan Nguyên Hồng và cộng sự (1999) (ghi theo Phan Nguyên Hồng) [13,14,15,16] cho rằng Đưng không có ở miền Bắc Việt Nam, chỉ có ở ven biển miền Trung và Nam Bộ. Quần xã Đưng tiên phong ở phía Tây bán đảo Cam Ranh, gặp ở phía trong quần xã Mấm trắng, Bần trắng trên đất ngập triều trung bình. Cóc trắng gặp cả ở ba miền, trên vùng đất cao ngập triều không thường xuyên, nền đất tương đối chặt. Vẹt đen không có ở miền Bắc, gặp ở vùng nước lợ ở miền Nam. Trang phân bố từ Bắc vào Nam, chịu được biên độ nhiệt khá khắc nghiệt, hiện được trồng nhiều ở miền Bắc.Đỗ Hữu Thư, Đào Mạnh Sơn, Vũ Trung Tạng ….[20,21,22,23,24], đã nghiên cứu tổng quan rừng ngập mặn ở Việt Nam đã xây dựng nên bản đồ phân bố rừng ngập mặn Việt Nam và định hướng quy hoạch cho một số vùng ở Việt Nam Phan Nguyên Hồng (1999) [14] đã đề cập đến vấn đề phân bố, sinh thái, sinh lý sinh khối ... rừng ngập mặn Việt Nam [10].-Số loài cây ngập mặn ở miền Bắc Việt Nam ít hơn và có kích thước cây bé hơn ở miền Nam vì có nhiệt độ thấp trong mùa đông.-Vùng ít mưa, số lượng loài và kích thước cây giảm.-Khiđiều kiện khí hậu và đất không có sự khác biệt nhau lớn thì vùng có chế độ bán nhật triều cây 12