Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Dạy học chủ đề Tổ hợp-Xác suất ở trường trung học phổ thông dựa vào bối cảnh thực

Chia sẻ: Ganuongmuoixa | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:89

Thêm vào BST

Báo xấu

24
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận văn là lý luận và thực tiễn về việc dạy học dựa vào bối cảnh thực trong dạy học môn Toán ở trường THPT, nghiên cứu đề xuất một số biện pháp sư phạm dạy học chủ đề tổ hợp xác suất ở trường trung học phổ thông dựa vào bối cảnh thực.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Dạy học chủ đề Tổ hợp-Xác suất ở trường trung học phổ thông dựa vào bối cảnh thực

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM CHU VĂN HỒNG DẠY HỌC CHỦ ĐỀ TỔ HỢP - XÁC SUẤT Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG DỰA VÀO BỐI CẢNH THỰC Ngành: Lý luận và Phương pháp giảng dạy bộ môn Toán Mã số: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Danh Nam THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan công trình nghiên cứu: “Dạy học chủ đề Tổ hợp - xác suất ở trường trung học phổ thông dựa vào bối cảnh thực” dưới sự hướng dẫn của PGS.TS. Nguyễn Danh Nam là kết quả nghiên cứu của cá nhân tôi, kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực chưa được công bố. Thái Nguyên, ngày 09 tháng 09 năm 2019 Tác giả luận văn Chu Văn Hồng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn tốt nghiệp này, ngoài sự nỗ lực của bản thân là sự giúp đỡ của khoa, trường, các thầy cô bạn bè và gia đình. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới người hướng dẫn khoa học - PGS.TS. Nguyễn Danh Nam đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện đề tài. Tôi xin cảm ơn trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên và sự giúp đỡ của các thầy cô giáo khoa Toán. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, GV tổ Toán, HS lớp 11 trường THPT Lục Ngạn số 4, huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang đã giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình thực nghiệm đề tài. Xin được trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 9 năm 2019 Tác giả luận văn Chu Văn Hồng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
MỤC LỤC Lời cam đoan .................................................................................................................. i Lời cảm ơn .....................................................................................................................ii Mục lục ........................................................................................................................ iii Danh mục các chữ viết tắt............................................................................................. iv Danh mục các bảng ........................................................................................................ v Danh mục các biểu đồ, sơ đồ ........................................................................................ vi MỞ ĐẦU .......................................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài .......................................................................................................1 2. Mục đích nghiên cứu .................................................................................................3 3. Khách thể, đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................3 4. Giả thuyết khoa học ...................................................................................................3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................................3 6. Phương pháp nghiên cứu ...........................................................................................4 7. Cấu trúc của luận văn.................................................................................................4 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN.......................................................5 1.1. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học môn Toán ở trường phổ thông ..........5 1.1.1. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học .........................................................5 1.1.2. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học môn Toán........................................8 1.2. Lý luận về giáo dục dựa vào bối cảnh thực ..........................................................11 1.2.1. Giáo dục dựa vào bối cảnh thực ........................................................................11 1.2.2. Dạy học dựa vào bối cảnh thực .........................................................................16 1.2.3. Vai trò, ý nghĩa của dạy học dựa vào bối cảnh thực ..........................................18 1.2.4. Giáo dục toán học gắn với thực tiễn ..................................................................20 1.3. Thực trạng của việc dạy học chủ đề “Tổ hợp – Xác suất” dựa vào bối cảnh thực ở trường phổ thông ..............................................................................................22 1.3.1. Kết quả điều tra giáo viên ..................................................................................22 1.3.2. Kết quả điều tra học sinh ...................................................................................25 Kết luận chương 1 ........................................................................................................30 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Chương 2: BIỆN PHÁP SƯ PHẠM DẠY HỌC TỔ HỢP XÁC SUẤT Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG DỰA VÀO BỐI CẢNH THỰC ..........31 2.1. Nội dung “Tổ hợp - xác suất” trong chương trình môn toán THPT .....................31 2.1.1. Nội dung tổ hợp xác suất trong chương trình môn toán phổ thông hiện nay ....31 2.1.2. Nội dung tổ hợp xác suất trong chương trình môn toán phổ thông mới ...........34 2.2. Quy trình thiết kế dạy học chủ đề tổ hợp xác suất dựa vào bối cảnh thực ...........38 2.3. Thiết kế dạy học chủ đề tổ hợp – xác suất dựa vào bối cảnh thực .......................40 2.3.1. Quy tắc đếm .......................................................................................................40 2.3.2. Chỉnh hợp và tổ hợp ..........................................................................................41 2.3.3. Xác suất của biến cố ..........................................................................................43 2.4. Biện pháp sư phạm dạy học chủ đề tổ hợp – xác suất dựa vào bối cảnh thực .....44 2.4.1. Biện pháp 1: Khai thác khả năng gợi động cơ từ các tình huống, bối cảnh thực tế để gây hứng thú cho học sinh ..........................................................................44 2.4.2. Biện pháp 2: Tăng cường hoạt động củng cố theo hướng khai thác các ứng dụng của chủ đề vào thực tiễn .....................................................................................48 2.4.3. Biện pháp 3: Tổ chức dạy học tích hợp, ngoại khóa .........................................52 Kết luận chương 2 ........................................................................................................55 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .................................................................56 3.1. Mục đích thực nghiệm ..........................................................................................56 3.2. Nội dung thực nghiệm ..........................................................................................56 3.3. Đối tượng thực nghiệm .........................................................................................56 3.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm .....................................................................56 3.5. Thời gian nghiệm sư phạm ...................................................................................56 3.6. Các bước tiến hành ...............................................................................................57 3.7. Đánh giá về kết quả thực nghiệm .........................................................................58 3.7.1. Xây dựng tiêu chí và phương thức đánh giá ......................................................58 3.7.2. Đánh giá định tính..............................................................................................59 3.7.3. Đánh giá định lượng ..........................................................................................60 Kết luận chương 3 ........................................................................................................64 KẾT LUẬN .................................................................................................................65 TÀI LIỆU THAM KHẢO .........................................................................................66 PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ ĐC Đối chứng GV Giáo viên HS Học sinh NXB Nhà xuất bản PPDH Phương pháp dạy học SGK Sách giáo khoa THPT Trung học phổ thông TN Thực nghiệm TNSP Thực nghiệm sư phạm Tr Trang Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Các bước tiếp cận giờ học dựa vào bối cảnh thực ......................................17 Bảng 1.2: Kết quả thực trạng dạy học chủ đề “Tổ hợp – Xác suất” dựa vào bối cảnh thực trong dạy học môn Toán ở trường THPT ................................ 22 Bảng 1.3: Kết quả điều tra thực trạng việc dạy học chủ đề “Tổ hợp – Xác suất” dựa vào bối cảnh thực ở trường THPT .....................................................25 Bảng 2.1: Nội dung chủ đề “Tổ hợp – xác suất” trong chương trình giáo dục phổ thông hiện hành ........................................................................................31 Bảng 2.2: Nội dung chủ đề “Tổ hợp - xác suất” trong chương trình giáo dục phổ thông mới ..................................................................................................35 Bảng 3.1: Ý kiến của HS về sự cần thiết của việc dạy học tổ hợp xác suất dựa vào bối cảnh thực ......................................................................................59 Bảng 3.2: Ý kiến của HS về tác dụng của bối cảnh thực trong dạy học .....................59 Bảng 3.3: Ý kiến của HS về khó khăn trong dạy học dựa vào bối cảnh thực .............60 Bảng 3.4: Bảng phân phối điểm của bài kiểm tra trước khi TNSP .............................60 Bảng 3.5: Thống kê điểm của bài kiểm tra trước khi TNSP .......................................61 Bảng 3.6: Bảng phân phối tần số điểm của bài kiểm tra sau khi TNSP ......................61 Bảng 3.7: Thống kê điểm của bài kiểm tra sau khi TNSP ...........................................61 Bảng 3.8: Bảng phân phối tần suất điểm của bài kiểm tra sau khi TNSP ...................62 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ Biểu đồ 1.1: Số lượng ti vi bán ra của một cửa hàng ..................................................17 Biểu đồ 1.2: Thuận lợi và khó khăn trong dạy học tổ hợp – xác suất dựa vào bối cảnh thực ...................................................................................................24 Biểu đồ 1.3: Hiệu quả giờ học chủ đề tổ hợp – xác suất dựa vào bối cảnh thực .........25 Biểu đồ 1.4: Mức độ hứng thú của HS khi tham gia vào bài học có nội dung xuất phát từ thực tiễn ........................................................................................28 Biểu đồ 1.5: Các hoạt động HS thường tham gia trong giờ học Toán có nội dung thực tiễn ....................................................................................................28 Biểu đồ 2.1: Số HS các lớp của một trường THPT năm học 2017 – 2018 .................50 Biểu đồ 3.1: Biểu đồ kết quả học tập của HS lớp TN và Đc trước khi TNSP.............61 Biểu đồ 3.2: Biểu đồ thể hiện tần số điểm của HS sau khi thực nghiệm .....................62 Biểu đồ 3.3: Biểu đồ kết quả học tập của HS sau khi TNSP .......................................62 Sơ đồ 1.1: Quy trình của giờ học theo cách tiếp cận giáo dục dựa vào bối cảnh. .......14 Sơ đồ 2.1: Quy tắc cộng và quy tắc nhân ....................................................................41 Sơ đồ 2.2: Sơ đồ chỉnh hợp và tổ hợp..........................................................................43 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Toán học có mối liên hệ mật thiết với thực tiễn và được ứng dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực của khoa học, công nghệ. Toán học có vai trò thiết yếu cho mọi ngành khoa học. Xuất phát từ thực tiễn, nhiều kiến thức toán học được hình thành, giúp học sinh hình dung được ứng dụng to lớn của toán học. Luật Giáo dục nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2019 đã quy định: “Giáo dục phổ thông nhằm phát triển toàn diện cho người học về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ, kỹ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và sáng tạo; hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa và trách nhiệm công dân; chuẩn bị cho người học tiếp tục học chương trình giáo dục đại học, giáo dục nghề nghiệp hoặc tham gia lao động, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.” [11]. Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04 tháng 11 năm 2013 của Hội nghị lần thứ 8 Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa XI về đổi mới chương trình giáo dục phổ thông nhằm phát triển năng lực và phẩm chất, hài hòa đức, trí, thể, mỹ của HS. Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại, vận dụng các phương pháp, kĩ thuật dạy học một cách linh hoạt, sáng tạo, hợp lý, phù hợp với nội dung, đối tượng và điều kiện cụ thể của cơ sở giáo dục phổ thông, phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh; thực hiện phương châm “giảng ít, học nhiều”, khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc; tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích và rèn luyện năng lực tự học [8]. Nghị quyết số 44/NQ-CP của Chính phủ ngày 09 tháng 06 năm 2014 về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo. Triển khai đổi mới chương trình giáo dục theo hướng tinh giản, hiện đại, thiết thực; phát triển năng lực và phẩm chất người học; chú trọng giáo dục lý tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống; nâng cao năng lực ngoại ngữ, tin học; rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; phát triển khả năng sáng tạo và ý thức tự học [14]. Mục tiêu của chương trình môn Toán là giúp học sinh có những kiến thức, kỹ năng toán học phổ thông, cơ bản, thiết yếu; phát triển khả năng giải quyết vấn đề có tính tích hợp liên môn giữa môn Toán và các môn học khác như Vật lý, Hoá học, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Sinh học, Địa lý, Tin học, Công nghệ,...; tạo cơ hội để học sinh được trải nghiệm, áp dụng toán học vào đời sống thực tế [6]. Giáo dục dựa vào bối cảnh là một cách tiếp cận đã và đang được chú trọng thực hiện ở nhiều nước phát triển. Nó được thực hiện trong nhiều chiến lược có quy mô lớn và lâu dài ở châu Âu, thu hút sự tham gia nghiên cứu của nhiều nhà khoa học, giáo dục hàng đầu các nước Anh, Đức, Mỹ, Hà Lan, … thông qua việc sử dụng bối cảnh thực tế có kết nối với kiến thức bài học trong sách. Giáo dục dựa vào bối cảnh thực hiện lần đầu ở Hà Lan những năm 1970, sau đó là các nước Anh, Mỹ. Gần đây, giáo dục dựa vào bối cảnh được phát triển ở Đức với mục đích là tạo ra việc vận dụng, liên hệ kiến thức học trong nhà trường vào trong thực tế cuộc sống. Ở Việt Nam, giáo dục dựa vào bối cảnh còn rất mới mẻ. Trong khi đó, các nhà khoa học, giáo dục kêu gọi thực hiện đổi mới chương trình, phương pháp dạy học nhằm nâng cao chất lượng giáo dục. Do đó, việc tìm hiểu và vận dụng cách tiếp cận giáo dục dựa vào bối cảnh vào chương trình dạy học là cần thiết, phù hợp với hướng đi chung của giáo dục ở Việt Nam [9]. Giáo dục toán học góp phần hình thành và phát triển cho học sinh các phẩm chất chủ yếu, năng lực chung và năng lực toán học – biểu hiện tập trung của năng lực tính toán với các thành phần sau: tư duy và lập luận toán học, mô hình hoá toán học, giải quyết vấn đề toán học, giao tiếp toán học, sử dụng các công cụ và phương tiện học toán; phát triển kiến thức, kĩ năng then chốt và tạo cơ hội để học sinh được trải nghiệm, vận dụng toán học vào thực tiễn. Giáo dục toán học tạo lập sự kết nối giữa các ý tưởng toán học, giữa Toán học với thực tiễn, giữa Toán học với các môn học và hoạt động giáo dục khác, đặc biệt với các môn Khoa học, Khoa học tự nhiên, Vật lí, Hoá học, Sinh học, Công nghệ, Tin học để thực hiện giáo dục STEM. Chương trình giáo dục phổ thông giúp học sinh tiếp tục phát triển những phẩm chất, năng lực cần thiết đối với người lao động, ý thức và nhân cách công dân, khả năng tự học và ý thức học tập suốt đời, khả năng lựa chọn nghề nghiệp phù hợp với năng lực và sở thích, điều kiện và hoàn cảnh của bản thân để tiếp tục học lên, học nghề hoặc tham gia vào cuộc sống lao động, khả năng thích ứng với những đổi thay trong bối cảnh toàn cầu hóa và cách mạng công nghiệp mới [5]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Bối cảnh thực tế là một điều kiện có vai trò quan trọng trong quá trình hình thành tri thức và các ý tưởng chứng minh toán học. Đặc biệt, trong chương trình môn toán phổ thông, bối cảnh thực giúp học sinh tiếp cận khái niệm, định lí một cách tự nhiên hơn. Mặt khác, dù giáo viên đã vận dụng nhiều phương pháp giảng dạy nhưng việc tiếp thu kiến thức của học sinh còn hạn chế và một chiều, đôi khi là công nhận tri thức đó. Do đó, việc vận dụng bối cảnh, các tình huống thực tế trong dạy học môn Toán ở phổ thông là nhiệm vụ quan trọng nhằm kiến tạo tri thức cho học sinh. Đồng thời, giúp học sinh thấy được ứng dụng của toán học cũng như vận dụng chúng trong cuộc sống. Với những lí do trên, tôi lựa chọn đề tài nghiên cứu: “Dạy học chủ đề tổ hợp xác suất ở trường trung học phổ thông dựa vào bối cảnh thực”. 2. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở lý luận và thực tiễn về việc dạy học dựa vào bối cảnh thực trong dạy học môn Toán ở trường THPT, nghiên cứu đề xuất một số biện pháp sư phạm dạy học chủ đề tổ hợp xác suất ở trường trung học phổ thông dựa vào bối cảnh thực. 3. Khách thể, đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học môn Toán ở trường THPT. 3.2. Đối tượng nghiên cứu: Dạy học chủ đề tổ hợp xác suất dựa vào bối cảnh thực ở trường THPT. 3.3. Phạm vi nghiên cứu: Chương trình môn Toán 11 ở trường THPT. 4. Giả thuyết khoa học Nếu thiết kế và đề xuất được một số biện pháp sư phạm dạy học chủ đề tổ hợp - xác suất ở trường trung học phổ thông dựa vào bối cảnh thực thì sẽ tích cực hóa hoạt động của học sinh, giúp học sinh hiểu rõ mối liên hệ giữa toán học và thực tiễn, góp phần nâng cao chất lượng dạy và học môn Toán. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Nghiên cứu cơ sở lý luận về dạy học dựa vào bối cảnh thực. 5.2. Nghiên cứu thực trạng dạy học chủ đề tổ hợp xác suất ở trường trung học phổ thông dựa vào bối cảnh thực. 5.3. Thiết kế chủ đề dạy học tổ hợp xác suất dựa trên bối cảnh thực. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
5.4. Đề xuất một số biện pháp sư phạm dạy học chủ đề tổ hợp xác suất dựa vào bối cảnh thực. 5.3. Thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng và đánh giá tính khả thi của giả thuyết khoa học. 6. Phương pháp nghiên cứu 6.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận: Tìm hiểu, nghiên cứu tài liệu về các vấn đề liên quan đến đề tài của luận văn. 6.2. Phương pháp điều tra – quan sát: Nghiên cứu thực trạng dạy và học nội dung toán học tại một số trường THPT thông qua các hình thức sử dụng phiếu điều tra, quan sát hoặc phỏng vấn trực tiếp GV ở trường THPT. 6.3. Phương pháp nghiên cứu trường hợp: Phỏng vấn, nghiên cứu một số nhóm HS lớp thực nghiệm. 6.4. Thực nghiệm sư phạm: Tổ chức dạy thực nghiệm tại một số trường THPT để xem xét tính khả thi và hiệu quả của các ví dụ đã đề xuất. 6.5. Phương pháp thống kê toán học: Phân tích các số liệu điều tra thực trạng và số liệu thực nghiệm sư phạm. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần “Mở đầu”, “Kết luận” và “Danh mục tài liệu tham khảo”, nội dung chính của luận văn được trình bày trong ba chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn Chương 2: Biện pháp sư phạm dạy học tổ hợp xác suất ở trường THPT dựa vào bối cảnh thực Chương 3: Thực nghiệm sư phạm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1.1. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học môn Toán ở trường phổ thông 1.1.1. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học Theo chương trình giáo dục phổ thông năm 2018, mục tiêu của giáo dục phổ thông là giúp người học làm chủ kiến thức phổ thông, biết vận dụng hiệu quả kiến thức vào đời sống thực tế; biết tự học, tự nghiên cứu và có định hướng nghề nghiệp phù hợp. Muốn vậy, phương pháp dạy học cũng cần thay đổi theo hướng tích cực hóa các hoạt động của học sinh. Với mục tiêu đó, thay đổi việc dạy và học là điều cần thiết. Học sinh muốn vận dụng được kiến thức vào đời sống thực tế thì cần hiểu rõ vấn đề và kiến thức liên quan. Không những thế, học sinh còn phải biết xây dựng và phát triển mối quan hệ xã hội một cách hài hòa, có cá tính, nhân cách và đời sống tâm hồn phong phú; nhờ đó có được cuộc sống có ý nghĩa và đóng góp tích cực vào sự phát triển của đất nước [4]. Đại hội Đảng lần thứ XII khẳng định: “giáo dục là quốc sách hàng đầu, phát triển giáo dục và đào tạo nhằm nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài. Chuyển mạnh quá trình giáo dục chủ yếu từ trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học; học đi đôi với hành, lý luận gắn với thực tiễn”. Do đó, việc đổi mới phương pháp dạy học là rất quan trọng. Với tư tưởng dạy học hiện đại, cộng với sự ảnh hưởng của khoa học công nghệ, các phương pháp dạy học phát triển nhanh chóng theo cả hình thức và bản chất [8]. Xu hướng cơ bản của sự đổi mới có tính chất sáng tạo của PPDH trên thế giới và trong nước trong thời gian qua, đó là: Xây dựng cơ sở lý thuyết có tính phương pháp luận để tìm hiểu bản chất của PPDH; Tăng cường biên soạn các vấn đề kĩ năng và kĩ xảo sử dụng các PPDH, đặc biệt là vấn đề lựa chọn và phối hợp các phương pháp khi dạy học; Một phương hướng quan trọng khác trong việc hiện đại hóa các PPDH là cải tạo các PPDH truyền thống cho phù hợp với nội dung hiện đại và tìm kiếm những PPDH mới, bằng cách: liên kết nhiều PPDH riêng lẻ thành tổ hợp PPDH phức hợp, liên kết PPDH với phương tiện kỹ thuật dạy học để tạo ra các tổ hợp PPDH phức hợp có dùng phương tiện kỹ thuật, chuyển hóa phương pháp khoa học thành Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
PPDH đặc thù của môn học; Nâng cao tính độc lập, sáng tạo của người học là một phương hướng quan trọng khác của việc hiện đại hóa các PPDH; Về mặt chức năng, PPDH chuyển dần trọng tâm từ tính chất thông báo, tái hiện đại trà chung cả lớp sang tính chất tìm tòi, phân hóa – cá thể hóa cao độ, tiến lên theo nhịp độ cá nhân. Nghiên cứu mối quan hệ giữa lí luận dạy học và các PPDH bộ môn có vai trò rất quan trọng trong việc hoàn thiện các PPDH. Trên cơ sở đó, đến nay đã hình thành khoảng 60 PPDH, trong đó có rất nhiều PPDH hiện đại, thí dụ như: Dạy học giải quyết vấn đề, dạy học hướng vào người học, dạy học tích cực, dạy học định hướng hành động, dạy học kiến tạo, dạy học theo đề án, dạy học theo tình huống, dạy học hợp tác, dạy học khám phá - phát hiện, dạy học trường hợp điển hình, dạy học mở, phương pháp xử lý tình huống - hành động...[13]. Quan niệm mới về chức năng người dạy, người học và tính chất dạy học cũng thay đổi. Dạy học theo cách cổ truyền thì kiến thức chủ yếu là sách giáo khoa, giáo viên là người truyền thụ và học sinh tiếp nhận tri thức. Nói cách khác, người dạy đóng vai trò là trung tâm. Tuy nhiên, người học đóng vai trò là trung tâm của dạy học hiện đại, dưới sự tác động của người dạy, bạn bè và môi trường học tập, người học tự tìm ra nguồn tri thức mới. Đặc trưng của dạy học hiện đại là: học là quá trình kiến tạo, người học tìm tòi, khám phá, phát hiện, luyện tập, khai thác và xử lý thông tin,... tự hình thành hiểu biết, năng lực và phẩm chất. Mục tiêu là: Chú trọng hình thành các năng lực (sáng tạo, hợp tác,...), dạy phương pháp và kỹ thuật lao động khoa học, dạy cách học. Học để đáp ứng những yêu cầu của cuộc sống hiện tại và tương lai. Những điều đã học cần thiết, bổ ích cho bản thân người học và cho sự phát triển xã hội. Nội dung của dạy học hiện đại là: Từ nhiều nguồn khác nhau: sách giáo khoa, GV, các tài liệu khoa học phù hợp, thí nghiệm, bảo tàng, thực tế..., gắn với vốn hiểu biết, kinh nghiệm và nhu cầu của người học; Tình huống thực tế, bối cảnh và môi trường địa phương và những vấn đề người học quan tâm [13]. Chương trình giáo dục phổ thông mới – mà trước hết là chương trình tổng thể được xây dựng theo định hướng tiếp cận năng lực, phù hợp với xu thế phát triển chương trình của các nước tiên tiến, nhằm thực hiện yêu cầu của Nghị quyết số Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
88/2014/QH13 của Quốc hội: "tạo chuyển biến căn bản, toàn diện về chất lượng và hiệu quả giáo dục phổ thông; kết hợp dạy chữ, dạy người và định hướng nghề nghiệp; góp phần chuyển nền giáo dục nặng về truyền thụ kiến thức sang nền giáo dục phát triển toàn diện cả về phẩm chất và năng lực, hài hoà trí, đức, thể, mỹ và phát huy tốt nhất tiềm năng của mỗi học sinh". Đổi mới phương pháp dạy học là một giải pháp được xem là then chốt, có tính đột phá cho việc thực hiện chương trình này [4]. Nhận thức sâu sắc về điều đó, việc đổi mới tư duy giáo dục trong thời đại tri thức nhằm đáp ứng sự thay đổi của cuộc sống là một tất yếu, bởi vì “khi hệ thống tri thức có những thay đổi thì sớm hoặc muộn, nhanh hoặc chậm, năng lực tư duy và hoạt động của con người cũng phải thay đổi. Đời sống hiện thực biến đổi luôn đặt ra những vấn đề mới, buộc con người phải suy nghĩ, tìm kiếm những lời giải đáp và những phương tiện để giải quyết vấn đề. Những tri thức mới ra đời bổ sung và bồi đắp cho hệ thống tri thức đã có, làm thay đổi cách nhìn nhận, thay đổi từng phần thế giới quan, dẫn đến thay đổi cả phương thức hoạt động của con người và cộng đồng. Điều đó cũng có nghĩa rằng, những tri thức mới đã làm thay đổi tư duy của con người". Theo đó, việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm đáp ứng bối cảnh của thời đại, nhu cầu phát triển đất nước, nhu cầu phát triển nguồn nhân lực, mục tiêu giáo dục phổ thông, yêu cầu cần đạt về phẩm chất và năng lực, phù hợp với nội dung giáo dục từng cấp, lớp được xem như một điều kiện có tính tiên quyết, nhằm quán triệt quan điểm chỉ đạo trong Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04/11/2013 Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hoá, hiện đại hoá trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế: "Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học" [1]. Để phát triển nền giáo dục theo định hướng năng lực, Giáo sư Nguyễn Minh Thuyết – Tổng chủ biên Chương trình giáo dục phổ thông cho rằng: Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể đã thể hiện quan điểm trong các Nghị quyết của Đảng, Quốc hội và Chính phủ về xây dựng nền giáo dục thực học, thực nghiệp và dân chủ trên các bình diện mục tiêu: hình thành, phát triển năng lực thực tiễn cho người học, quán triệt yêu cầu hướng nghiệp để thực hiện phân luồng mạnh sau trung học cơ sở Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
và bảo đảm tiếp cận nghề nghiệp ở trung học phổ thông; trao quyền và trách nhiệm tổ chức kế hoạch dạy học cho cơ sở giáo dục phù hợp với yêu cầu của địa phương, tạo điều kiện cho người học được lựa chọn môn học và hoạt động giáo dục phù hợp sở trường và nguyện vọng; phát huy tính năng động, tư duy độc lập và sáng tạo của người học. Do vậy, giải pháp quan trọng để thực hiện các mục tiêu trên là sự vận hành tương tác đồng bộ của các thành tố trong các phương pháp dạy học tích cực (người dạy – người học – học liệu – môi trường,…), khắc phục nhược điểm của phương pháp truyền thụ áp đặt một chiều; đồng thời kết hợp hài hoà giữa dạy kiến thức công cụ với kiến thức phương pháp, đặc biệt chú trọng dạy cách học, phương pháp tự học để người học có thể học tập suốt đời. Giáo sư John Vũ có những đóng góp rất đặc biệt trong lĩnh vực giáo dục đào tạo đối với thế hệ trẻ đã khẳng định trong công trình "Giáo dục trong thời đại tri thức": "Khái niệm cũ rằng giáo dục chỉ kéo dài 12 hay 16 năm trong giáo dục chính thức, kiểu đọc bài giảng đã lạc hậu rồi. Khái niệm mới phải giúp mọi người, không chỉ trong tuổi thanh niên của họ, mà trong toàn thể cuộc đời họ, tiếp tục học và thành công trong thế giới đang thay đổi". Từ ưu thế của các phương pháp giáo dục, hình thức tổ chức dạy học mới đã triển khai trong những năm gần đây như: phương pháp bàn tay nặn bột, giáo dục trải nghiệm sáng tạo, giáo dục STEM,… Việc đổi mới phương pháp dạy học cần được tăng cường mô hình học tập gắn với thực tiễn, xây dựng và sử dụng tủ sách lớp học, phát triển văn hóa đọc gắn với hoạt động của các câu lạc bộ khoa học trong nhà trường; tăng cường hoạt động giao lưu, hợp tác nhằm thúc đẩy hứng thú học tập, rèn luyện kĩ năng sống, nâng cao hiểu biết về các giá trị văn hóa truyền thống dân tộc và tinh hoa văn hóa thế giới… Giáo viên tổ chức, hướng dẫn hoạt động, tạo môi trường học tập thân thiện và những tình huống có vấn đề nhằm khuyến khích người học tích cực tham gia các hoạt động học tập, tự khẳng định năng lực và nguyện vọng của bản thân, rèn luyện thói quen và khả năng tự học, phát huy tiềm năng và vận dụng hiệu quả những kiến thức, kĩ năng đã tích luỹ được để phát triển con người toàn diện [3]. 1.1.2. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học môn Toán Trong chương trình giáo dục phổ thông năm 2018, nội dung chương trình môn Toán phản ánh những giá trị cốt lõi, nền tảng của văn hoá toán học nhất thiết được đề Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
cập trong nhà trường phổ thông, phản ánh nhu cầu hiểu biết thế giới, khơi dậy hứng thú, sở thích của người học. Ngoài ra, nội dung chương trình môn Toán cũng chú trọng tính ứng dụng thiết thực, gắn kết với đời sống thực tế và các môn học khác, đặc biệt với các môn học thuộc lĩnh vực giáo dục STEM (liên môn Toán, khoa học, kĩ thuật), gắn với xu hướng phát triển hiện đại của kinh tế, khoa học, đời sống xã hội và những vấn đề cấp thiết có tính toàn cầu (như biến đổi khí hậu, phát triển bền vững, giáo dục tài chính...). Bên cạnh nội dung giáo dục cốt lõi, trong mỗi năm học, học sinh có định hướng khoa học tự nhiên và công nghệ được chọn học một số chuyên đề. Các chuyên đề này nhằm tăng cường kiến thức về Toán học, kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, đáp ứng sở thích, nhu cầu và định hướng nghề nghiệp của học sinh. Tuỳ mục tiêu, nội dung, đối tượng và điều kiện cụ thể mà có những hình thức tổ chức dạy học thích hợp như học cá nhân, học nhóm; học trong lớp, học ngoài lớp, tránh rập khuôn, máy móc. Kết hợp các hoạt động dạy học trong lớp học với hoạt động thực hành trải nghiệm, vận dụng kiến thức toán học vào thực tiễn. Giáo viên cần giúp học sinh phát triển niềm tin về vị trí, vai trò tích cực của Toán học đối với đời sống trong xã hội hiện đại, khuyến khích học sinh phát triển hứng thú, sự sẵn sàng tự học hỏi, tìm tòi, khám phá để thành công trong học môn Toán. Khi tham gia các hoạt động thực tiễn người học có cơ hội để thử thách năng lực khác nhau của bản thân; học sinh được rèn khả năng tư duy, suy nghĩ sâu sắc khi gặp những vấn đề phức tạp; học sinh có điều kiện để khám phá, đánh giá, giải thích và tổng hợp thông tin từ các tình huống thực tiễn của địa phương; Có cơ hội để vận dụng và phát triển kiến thức lý thuyết đã học và đặc biệt rèn luyện cho học sinh phát triển năng lực giải quyết các vấn đề phức tạp gặp phải trong khi tham gia các hoạt động thực tiễn. Khi tham gia vào hoạt động thực tiễn, mỗi học sinh phải đảm nhận một vai trò cụ thể. Vì vậy, học sinh được đặt trong tình huống buộc phải tự giác, tích cực, chủ động trong việc xây dựng kế hoạch, thực hiện nhiệm vụ, giải quyết các vấn đề phát sinh một cách tốt nhất. Nhờ đó phát huy tích cực, tự lực, tính trách nhiệm, năng lực giải quyết các vấn đề của học sinh. Thực tế cũng khẳng định, khi tham gia mô hình trường học gắn với thực tiễn sản xuất học sinh không chỉ phải giao tiếp với thầy cô, bạn bè mà còn phải thường Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
xuyên giao tiếp với rất nhiều các tầng lớp khác nhau trong xã hội. Có thể là với người nông dân, cô chú công nhân, kĩ sư, bác sĩ… thông qua đố học sinh sẽ có cơ hội để rèn luyện nâng cao năng lực hợp tác, khả năng giao tiếp và tương tác với cộng đồng. Bên cạnh đó khi thực hiện một nội dung chủ đề theo mô hình trường học gắn với thực tiễn sản xuất và đời sống xã hội, giáo viên và học sinh thay vì giảng dạy, học tập trong không gian lớp học, phòng thí nghiệm thì sẽ có cơ hội làm việc với những điều kiện trong đời sống thực tế. Vì vậy, cùng là một nội dung, giáo viên và học sinh có thể lựa chọn nhiều cách tiếp cận khác nhau tùy thuộc vào từng trường hợp cụ thể, thông qua đó kích thích giáo viên và học sinh tư duy sang tạo và hiểu sâu sắc hơn nội dung bài học. Chương trình môn Toán chú trọng tính ứng dụng, gắn kết với thực tiễn hay các môn học, hoạt động GD khác, đặc biệt với các môn học nhằm thực hiện GD STEM, gắn với xu hướng phát triển hiện đại của kinh tế, khoa học, đời sống xã hội và những vấn đề cấp thiết có tính toàn cầu (như biến đổi khí hậu, phát triển bền vững, tài chính...). Điều này còn được thể hiện qua các hoạt động thực hành và trải nghiệm trong GD toán học với nhiều hình thức như: Thực hiện những đề tài, dự án học tập về Toán, đặc biệt là về ứng dụng Toán học trong thực tiễn; tổ chức trò chơi học Toán, câu lạc bộ Toán học, diễn đàn, hội thảo, cuộc thi về Toán... tạo cơ hội giúp HS vận dụng kiến thức, kĩ năng và kinh nghiệm của bản thân vào thực tiễn một cách sáng tạo [4]. Để đạt được mục tiêu đào tạo con người mới, toàn bộ hoạt động giáo dục, nói riêng là dạy học các bộ môn phải được thực hiện theo nguyên lí: Học đi đôi với hành, giáo dục kết hợp với lao động sản xuất, lí luận gắn liền với thực tiễn. Do vậy, cần làm rõ mối quan hệ giữa toán học và thực tiễn; dạy cho học sinh kiến tạo tri thức; tăng cường vận dụng và thực hành toán học. Để thực hiện các phương hướng trên, phương pháp dạy học cũng được đổi mới để phù hợp với xu thế. Nhiều công trình nghiên cứu về phương pháp dạy học đã chứng tỏ kiến thức mà học sinh thu nhận được từ hoạt động và củng cố có trong hoạt động của chính mình bao giờ cũng rất tự nhiên, chắc chắn và là cơ sở tốt để hình thành kĩ năng thực hành, vận dụng. Hướng đổi mới về phương pháp dạy học là: Tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh, khơi dậy và phát triển khả năng tự học nhằm hình thành cho học sinh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
thói quen tư duy tích cực, độc lập, sáng tạo, nâng cao năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề; rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn đời sống, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh [4]. Khẳng định việc sử dụng tình huống có liên quan đến thực tiễn trong dạy học mang lại nhiều lợi ích như làm sinh động bài giảng, học sinh kết nối được toán học với thực tiễn, tạo cơ hội học sinh vận dụng toán vào thực tiễn cuộc sống, tạo môi trường học sinh tự học, có thể suy nghĩ về toán học không chỉ khi ở trên lớp và làm bài tập về nhà... Các môn học trong nhà trường áp dụng các phương pháp tích cực hóa hoạt động của học sinh, giáo viên đóng vai trò là người tổ chức, hướng dẫn hoạt động cho học sinh, tạo môi trường học tập thân thiện và những tình huống có vấn đề để khuyến khích học sinh tích cực tham gia vào các hoạt động học tập, tự phát hiện năng lực, nguyện vọng của bản thân, rèn luyện thói quen và năng lực tự học, phát huy tiềm năng và những kiến thức, kĩ năng đã được tích lũy để được phát triển [4]. 1.2. Lý luận về giáo dục dựa vào bối cảnh thực 1.2.1. Giáo dục dựa vào bối cảnh thực 1.2.1.1. Định nghĩa giáo dục dựa vào bối cảnh thực Bối cảnh (context) có nguồn gốc từ ngôn ngữ Latin, được hiểu là cảnh làm nền, làm tiền đề cho các hoạt động, sự kiện nào đó diễn ra. Nó thể hiện sự gắn kết (coherence), sự kết nối (connection) và mối quan hệ (relationship) [5]. Bối cảnh thực là hoàn cảnh cuộc sống thường ngày của học sinh, của gia đình học sinh trong xã hội. Theo John Gilbert, bối cảnh thực là một thực thể văn hóa xã hội có tính thời gian, không gian và liên quan đến hoạt động của con người. Với cách hiểu trên, ta thấy bối cảnh giáo dục có thể là một dữ kiện, một sự kiện, một vấn đề hay một tình huống nào đó có ẩn chứa nội dung kiến thức, tri thức khoa học mà ta có thể xây dựng và phát triển thành các bài học giúp học sinh hình thành kiến thức, kĩ năng và thái độ cần thiết [9]. Dạy học dựa vào bối cảnh thực là việc sử dụng bối cảnh thực để thực hiện các hoạt động dạy học nhằm đạt được các mục tiêu về kiến thức khoa học, kĩ năng, thái độ đề ra cho học sinh, qua đó hình thành, phát triển ở học sinh những năng lực cần thiết và hoàn thiện nhân cách, cho phép học sinh kết nối với thế giới hiện thực [9]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
1.2.1.2. Sự phát triển của giáo dục dựa vào bối cảnh thực Giáo dục dựa vào bối cảnh thực cung cấp một phương thức dạy học thay thế cho cách dạy học truyền thống chỉ chú trọng hoạt động truyền đạt tri thức. Nguồn gốc của quan điểm giáo dục dựa vào bối cảnh được tìm thấy trong các tài liệu về giáo dục kiến tạo xã hội của John Dewey – nhà chủ nghĩa thực dụng của Mỹ và Lev Vygotsky – nhà tâm lí giáo dục Nga. Lí thuyết kiến tạo xã hội đặt vai trò của chủ thể nhận thức lên vị trí hàng đầu của quá trình nhận thức và coi trọng môi trường, bối cảnh mà hoạt động nhận thức diễn ra [9]. Giáo dục dựa vào bối cảnh thực là một cách tiếp cận đã và đang được chú trọng thực hiện ở nhiều nước phát triển do ý nghĩa to lớn của nó. Nó đã được thực hiện trong nhiều chiến lược giáo dục có quy mô lớn và lâu dài ở châu Âu, thu hút sự tham gia và nghiên cứu của nhiều nhà khoa học, giáo dục hàng đầu các nước phương Tây như Anh, Đức, Mỹ, Hà Lan, … thông qua việc sử dụng bối cảnh thực tế có kết nối với kiến thức bài học trong sách. Dự án giáo dục dựa vào bối cảnh thực đầu tiên được bắt đầu ở Hà Lan vào những năm 1970 với môn Vật Lí mang tên “Dự án Leerpakket Ontwikkeling Natuurkunde” dành cho học sinh có độ tuổi từ 6 đến 12. Mục đích của chương trình này là làm cho Vật Lí hấp dẫn hơn và kết nối nó với các tình huống cuộc sống hằng ngày, trong đó sẽ làm nội dung phù hợp hơn cho học sinh. Ở Anh, học tập dựa trên bối cảnh thực thường được nhắc đến với cum từ “Cách tiếp cận Salters”. Dự án này là một chương trình gồm 2 năm được thiết kế vào năm 1983 học sinh có độ tuổi là 17, 18 tuổi. Ở Mỹ, trong những năm 80 của thế kỉ XX bắt đầu có sự nỗ lực khuyến khích cải cách giáo dục tạo điều kiện chuyển giao học sinh từ trường học đến với thế giới của công việc và cuộc sống thường ngày. Các câu hỏi được đặt ra là: “Vai trò của giáo viên là gì?”, “Bản chất của việc dạy và học sẽ như thế nào?”, … Giáo dục dựa vào bối cảnh thực đã được tìm hiểu và đi vào ứng dụng từ đó. Tại Mỹ, học tập dựa trên bối cảnh được coi là một quan niệm về dạy và học giúp giáo viên liên hệ nội dung môn học với các tình huống thực tế, thúc đẩy học sinh thực hiện kết nối giữa kiến thức và ứng dụng của nó vào trong cuộc sống hằng ngày của học sinh [9]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn