Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Hình thành kĩ năng sử dụng bản đồ trong dạy học Địa lí lớp 11 – Trung học phổ thông

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:116

Thêm vào BST

Báo xấu

18
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nghiên cứu để thấy được tầm quan trọng của bản đồ đối quá trình dạy học Địa lí, tính tất yếu và hiệu quả sử dụng bản đồ trong dạy học Địa lí. Đồng thời đưa ra được các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả khai thác sử dụng bản đồ cho HS lớp 11 trong quá trình học tập môn Địa lí. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Hình thành kĩ năng sử dụng bản đồ trong dạy học Địa lí lớp 11 – Trung học phổ thông

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HOÀNG THỊ LOAN HÌNH THÀNH KĨ NĂNG SỬ DỤNG BẢN ĐỒ TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2016 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HOÀNG THỊ LOAN HÌNH THÀNH KĨ NĂNG SỬ DỤNG BẢN ĐỒ TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG Chuyên ngành: Lí luận và PPDH môn Địa lí Mã số: 60.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. ĐỖ VŨ SƠN THÁI NGUYÊN - 2016 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2016 Tác giả luận văn Hoàng Thị Loan Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN i http://www.lrc.tnu.edu.vn
LỜI CẢM ƠN Với tấm lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin gửi lời cảm ơn trân trọng nhất đến thầy giáo Tiến sĩ Đỗ Vũ Sơn người đã tận tình chỉ bảo và hướng dẫn tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Tôi xin được gửi lời cảm ơn chân thành đến Ban chủ nhiệm khoa Địa lí, các thầy, cô giáo trong khoa đặc biệt là các thầy cô trong tổ Phương pháp dạy học Địa lí đã tạo điều kiện thuận lợi trong suốt quá trình thực hiện đề tài này. Ban giám hiệu các trường THPT Đồng Hỷ, Trường phổ thông Vùng Cao Việt Bắc, Trường THPT Lương Ngọc Quyến các thầy giáo, cô giáo và các em học sinh ba trường THPT mà tôi tiến hành thực nghiệm. Tôi xin chân thàn cảm ơn. Tôi cũng xin được gửi lời cảm ơn chân thành tới gia đình, bạn bè, người thân đã động viên giúp đỡ để tôi hoàn thành luận văn. Tôi xin trân trọng cảm ơn! Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN ii http://www.lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT GV : Giáo viên HS : Học sinh KT - XH : Kinh tế - xã hội SGK : Sách giáo khoa THPT : Trung học phổ thông VTĐL : Vị trí địa lí XH : Xã hội CN : Công nghiệp CHLB : Cộng hòa liên bang KT : Kinh tế ĐNA : Đông Nam Á TB : Trung bình ĐC : Đối chứng TN : Thực nghiệm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN iii http://www.lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC HÌNH Trang Hình 1.1. Hệ thống các phương tiện dạy học địa lí [13] ................................................16 Hình 1.2. Mối quan hệ giữa mục tiêu-phương tiện-phương pháp dạy học [25] ..........17 Hình 1.3. Mối quan hệ giữa kĩ năng ban đầu, kĩ xảo và kĩ năng hoàn thiện [4] ..........20 Hình 2.1. Các cảnh quan và khoáng sản chính ở Mĩ Latinh [20]..................................55 Hình 2.2. Các trung tâm công nghiệp chính của Nhật Bản [20] ...................................58 Hình 3.1. Biểu đồ tổng hợp điểm của nhóm lớp thực nghiệm và đối chứng ...............85 Hình 3.2. Biểu đồ so sánh kết quả phân loại trình độ học sinh .....................................85 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN iv http://www.lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC BẢNG Trang Bảng 1.1. Các đơn vị kiến thức lớn trong SGK Địa lí lớp 11 .......................................33 Bảng 2.1. Phân tích kĩ năng sử dụng bản đồ tương ứng với các bài học địa lí 11 .......63 Bảng 2.2. Kịch bản dạy học (Bài 9) ................................................................................69 Bảng 2.3. Kịch bản dạy học (Bài 6) ................................................................................76 Bảng 3.1: Thông tin về lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ...........................................81 Bảng 3.2. Phân loại điểm kiểm tra lớp thực nghiệm và đối chứng ...............................84 Bảng 3.3. Phân loại trình độ học sinh qua bài kiểm tra..................................................85 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN v http://www.lrc.tnu.edu.vn
MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN ...............................................................................................................i LỜI CẢM ƠN ....................................................................................................................ii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ...................................................................................... iii DANH MỤC HÌNH .........................................................................................................iv DANH MỤC BẢNG .........................................................................................................v MỤC LỤC .........................................................................................................................vi MỞ ĐẦU ............................................................................................................................1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................ 1 2. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 2 3. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 2 4. Phạm vi nghiên cứu ....................................................................................... 2 5. Tổng quan các vấn đề nghiên cứu ................................................................. 3 6.Các quan điểm nghiên cứu .............................................................................. 4 7. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 6 8. Cấu trúc luận văn ........................................................................................... 7 NỘI DUNG ........................................................................................................................9 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC HÌNH THÀNH KĨ NĂNG SỬ DỤNG BẢN ĐỒ TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 11 ......9 1.1. Cơ sở lí luận................................................................................................ 9 1.1.1. Một số vấn đề trong dạy học địa lí .......................................................... 9 1.1.2. Bản đồ giáo khoa ................................................................................... 21 1.2. Cơ sở thực tiễn.......................................................................................... 30 1.2.1. Phân tích chương trình Địa lí lớp 11 THPT .......................................... 30 1.2.2. Tâm sinh lí học sinh lớp 11 tác động đến quá trình dạy học địa lí ....... 34 1.2.3. Thực trạng và định hướng rèn luyện kĩ năng bản đồ cho học sinh ....... 36 Chương 2: RÈN LUYỆN KĨ NĂNG SỬ DỤNG BẢN ĐỒ TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ...................................................42 2.1. Mục đích rèn luyện kĩ năng sử dụng bản đồ trong dạy học địa lí lớp 11 ....... 42 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN vi http://www.lrc.tnu.edu.vn
2.2. Những yêu cầu về việc sử dụng bản đồ trong dạy học đia lí lớp 11 ........ 42 2.2.1 .Yêu cầu đối với giáo viên...................................................................... 43 2.2.2 Yêu cầu đối với học sinh ........................................................................ 44 2.3. Hình thức rèn luyện kĩ năng sử dụng bản đồ trong dạy học địa lí lớp 11 45 2.4. Rèn luyện một số kĩ năng sử dụng bản đồ cần thiết trong quá trình dạy học địa lí 11 .............................................................................................. 48 2.4.1. Kĩ năng đọc bản đồ ................................................................................ 48 2.4.2. Mô tả địa phương bằng bản đồ .............................................................. 51 2.4.3. Kĩ năng xác định vị trí đối tượng .......................................................... 54 2.4.4. Kĩ năng đo đạc bản đồ ........................................................................... 56 2.4.5. Kĩ năng suy giải bản đồ ......................................................................... 57 2.5.6. Kĩ năng so sánh, đánh giá bản đồ .......................................................... 59 2.6.7. Kĩ năng vẽ lát cắt địa hình ..................................................................... 59 2.7.8. Kĩ năng sử dụng bản đồ ngoài thực địa ................................................. 60 2.5. Hệ thống bản đồ lớp 11 và kĩ năng sử dụng tương ứng ........................... 61 2.5.1. Hệ thống bản đồ sử dụng trong dạy học địa lí 11 ................................. 61 2.5.2. Kĩ năng sử dụng bản đồ tương ứng ....................................................... 62 2.6. Xây dựng một số giáo án dạy học địa lí 11 nhằm hình thành và tăng cường kĩ năng sử dụng bản đồ cho học sinh ................................................... 67 2.6.1. Giáo án số 1 ........................................................................................... 67 2.5.2. Giáo án 2: Dạy học thực hành ............................................................... 75 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ......................................................................80 3.1. Mục đích thực nghiệm .............................................................................. 80 3.2. Nguyên tắc thực nghiệm........................................................................... 80 3.3. Nhiệm vụ thực nghiệm ............................................................................. 80 3.4. Phương pháp thực nghiệm........................................................................ 80 3.5. Nội dung thực nghiệm .............................................................................. 82 3.5.1. Giáo án thực nghiệm ............................................................................. 82 3.5.2. Tiến trình thực nghiệm .......................................................................... 82 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN vii http://www.lrc.tnu.edu.vn
3.6. Đánh giá kết quả thực nghiệm .................................................................. 84 3.6.1. Về mặt định lượng ................................................................................. 84 3.6.2. Kết quả định tính ................................................................................... 86 KẾT LUẬN ......................................................................................................................88 TÀI LIỆU THAM KHẢO...............................................................................................90 PHẦN PHỤ LỤC.............................................................................................................92 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN viii http://www.lrc.tnu.edu.vn
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Môn Địa lí dạy học trong nhà trường nhằm trang bị cho học sinh (HS) những biểu tượng, khái niệm địa lí, giúp HS hiểu được thế giới khách quan đã và đang diễn ra xung quanh chúng ta, mối liên hệ tác động qua lại giữa các hiện tượng, sự vật,... Trong quá trình dạy học môn Địa lí, ngoài truyền thụ các kiến thức về địa lí thì việc giúp HS làm việc với bản đồ và khai thác tri thức từ bản đồ là rất quan trọng và cần thiết. Theo Viện sĩ Viện Hàn lâm khoa học Liên Xô - K.A Salishev: “Mọi nghiên cứu về địa lí đều xuất phát từ bản đồ và kết thúc cũng bằng bản đồ” đã nói lên tầm quan trọng của bản đồ đối với Địa lí. Bản đồ là phương tiện để học sinh khai thác kiến thức và tạo điều kiện thuận lợi để rèn luyện kĩ năng, phát triển tư duy Địa lí cho HS một cách độc lập, sáng tạo. Phương pháp sử dụng bản đồ trong dạy học Địa lí KT – XH thế giới lớp 11 - THPT là rất cần thiết và quan trọng, góp phần nâng cao chất lượng dạy và học, làm tăng hứng thú học tập của các em. Đó chính là một trong những con đường để thực hiện đổi mới phương pháp dạy học Địa lí theo phương pháp tích cực, đây là vấn đề được nhiều người quan tâm. Tuy nhiên, trong thực tế các trường trung học phổ thông (THPT) hiện nay thì việc sử dụng BĐGK chưa đạt hiệu quả cao như mong muốn. Đa số các giáo viên (GV) mới chỉ dừng lại ở mức độ coi BĐGK là phương tiện để minh họa các kiến thức trong bài. Việc sử dụng các loại BĐGK để khai thác kiến thức cho HS còn chưa được quan tâm đúng mức; vì vậy việc dạy học chưa đạt được hiệu quả, chưa phát huy hết tác dụng vốn có của nó. Mặt khác, điểm nổi bật trong đổi mới chương trình dạy học lớp 11 hiện nay là hệ thống SGK mới đã được đưa vào sử dụng, trong đó có SGK Địa lí. So với SGK cũ, SGK Địa lí mới có ưu thế hơn hẳn về kênh hình, trong đó có hệ thống BĐGK. Do đó, phương pháp dạy học cũng cần phải có sự thay đổi theo cho phù hợp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 1 http://www.lrc.tnu.edu.vn
Trước tình hình đó để góp phần nâng cao chất lượng dạy học Địa lí nói chung và dạy học Địa lí KT – XH thế giới nói riêng, phù hợp với xu thế phát triển của nhà trường nhằm giúp cho HS hình thành, rèn luyện kĩ năng sử dụng bản đồ nhằm học tập tốt hơn môn Địa lí ở trường phổ thông, đặc biệt trong giai đoạn đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục hiện nay, tác giả đã lựa chọn nghiên cứu đề tài “Hình thành kĩ năng sử dụng bản đồ trong dạy học Địa lí lớp 11 – THPT” 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu để thấy được tầm quan trọng của bản đồ đối quá trình dạy học Địa lí, tính tất yếu và hiệu quả sử dụng bản đồ trong dạy học Địa lí. Đồng thời đưa ra được các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả khai thác sử dụng bản đồ cho HS lớp 11 trong quá trình học tập môn Địa lí. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của việc rèn luyện kĩ năng sử dụng bản đồ trong dạy học Địa lí. - Hệ thống hóa một số kĩ năng cần rèn luyện cho HS trong học tập Địa lí. - Nghiên cứu những biện pháp cụ thể để hình thành và rèn luyện kĩ năng sử dụng bản đồ cho HS. - Ứng dụng các nội dung nghiên cứu của đề tài vào dạy học Địa lí 11 để chứng minh tính hiệu quả cần thiết trong quá trình rèn luyện kĩ năng sử dụng bản đồ cho HS một cách hợp lí. 4. Phạm vi nghiên cứu - Về chuyên môn: Nghiên cứu về kĩ năng sử dụng bản đồ và quá trình hình thành kĩ năng sử dụng bản đồ trong dạy học Địa lí lớp11 THPT. - Về không gian: Một số trường THPT trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên; - Về thời gian: Năm học 2015 - 2016. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 2 http://www.lrc.tnu.edu.vn
5. Tổng quan các vấn đề nghiên cứu Trong nhiều nghiên cứu về đổi mới phương pháp dạy học Địa lí ở Việt Nam đều có đề cập đến cách thức sử dụng các thiết bị dạy học, trong đó có phương pháp sử dụng bản đồ, ví dụ như: Đổi mới phương pháp dạy Địa lí theo hướng dạy học tích cực hoá hoạt động của người học - Đặng Văn Đức, Nguyễn Thị Thu Hằng, Nxb Sư phạm Hà Nội năm 2004; Phương pháp dạy học Địa lí - Nguyễn Dược, Đặng Văn Đức, Nguyễn Trọng Phúc, Nguyễn Thị Thu Hằng, Trần Đức Tuấn, Nxb Giáo dục năm 1996; Đổi mới phương pháp dạy học Địa lí ở trung học phổ thông - Nguyễn Đức Vũ, Phạm Thị Sen, Nxb Giáo Dục năm 2004... Nhiều báo cáo trong các tạp trí, tập san khoa học đã nêu các kết quả nghiên cứu về đổi mới phương pháp dạy học nói chung và phương pháp dạy học Địa lí theo hướng dạy học tích cực nói riêng và đặc biệt trong đó có phần hướng dẫn cách thức sử dụng bản đồ Địa lí trong dạy học. Có nhiều công trình khoa học viết riêng về cách sử dụng các thiết bị dạy học Địa lí như: Sử dụng bản đồ - Lâm Quang Dốc, Nxb Giáo dục năm 1996; Giáo trình Phương pháp sử dụng các phương tiện dạy học Địa lí ở nhà trường phổ thông - Nguyễn Trọng Phúc, Nxb Giáo dục năm 1997; Phương tiện, thiết bị kĩ thuật trong dạy học Địa lí - Nguyễn Trọng Phúc, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội năm 2001; Sử dụng bản đồ và phương tiện kĩ thuật trong dạy học Địa lí - Nguyễn Trọng Phúc, Nxb Đai học Quốc gia Hà Nội năm 1997; Lâm Quang Dốc, Nguyễn Quang Vinh - Hướng dẫn sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa Địa lí lớp 10, Nxb Giáo dục năm 2007; Trong Giáo trình Bản đồ học – Nxb Đại học Thái Nguyên, Tiến sĩ Đỗ Vũ Sơn hướng dẫn một số phương pháp sử dụng bản đồ cơ bản như đọc bản đồ, đo đạc bản đồ, sử dụng bản đồ trong dạy học sử dụng bản đồ ngoài thực địa,... Trong một số luận văn Thạc sĩ và luận án Tiến sĩ, cũng có đề cập đến “phương pháp sử dụng bản đồ trong dạy học Địa lí” như luận án phó tiến sĩ: “Các biện pháp hình thành kĩ năng sử dụng bản đồ cho HS các lớp 6,7,8 phổ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 3 http://www.lrc.tnu.edu.vn
thông cơ sở” của giảng viên Đặng Văn Đức. Gần đây trong quá trình nghiên cứu nhằm đổi mới phương pháp dạy học Địa lí ở trường THPT cũng có một số bài viết về vấn đề sử dụng bản đồ trong dạy học Địa lí, như tài liệu “Chuyên đề đổi mới phương pháp dạy học Địa lí bậc trung học” (Hà Nội 1999). Nhưng các tài liệu cũng chỉ dừng lại ở mức đề cập đến ý nghĩa của bản đồ trong việc dạy học Địa lí. Việc dạy các kiến thức và kĩ năng bản đồ cho HS THPT chưa có tác giả nào nghiên cứu một cách cụ thể và hệ thống. Tuy vậy, các tài liệu đã nêu chưa đi sâu nghiên cứu kĩ năng sử dụng bản đồ cho HS trong dạy học riêng cho môn Địa lí lớp 11. Hướng nghiên cứu của tác giả về hình thành kĩ năng sử dụng bản đồ trong dạy học địa lí lớp 11 là mới. Trên cơ sở kế thừa và phát triển các công trình có liên quan, đề tài này sẽ nghiên cứu cụ thể hơn việc “Hình thành kĩ năng sử dụng bản đồ trong dạy học Địa lí lớp 11 – THPT nhằm góp phần nâng cao chất lượng dạy học Địa lí nói chung và Địa lí lớp 11 – Chương trình cơ bản nói riêng. 6.Các quan điểm nghiên cứu 6.1 Quan điểm duy vật biện chứng Phép biện chứng duy vật là cơ sở của mọi nhận thức khoa học. Phép biện chứng gồm hai nguyên lí cơ bản: - Nguyên lí về mối quan hệ phổ biến của thế giới chỉ ra cho các nhà khoa học tính vô hạn của thế giới và tính hữu hạn của các sự kiện, hiện tượng cụ thể và mối liện hệ phức tạp của chúng. - Nguyên lí về tính phát triển của thế giới, theo đó nghiên cứu phải xem xét các sự kiện, hiện tượng trong trạng thái vận động và biến đổi không ngừng. Trong đề tài tác giả vận dụng quan điểm này vào việc nghiên cứu bản đồ trong dạy học môn địa lí trong các nhà trường. 6.2. Quan điểm cấu trúc hệ thống Phương pháp hệ thống là con đường nghiên cứu các đối tượng phức tạp trên cơ sở phân tích đối tượng thành các bộ phận để đi sâu nghiên cứu, tìm ra Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 4 http://www.lrc.tnu.edu.vn
tính hệ thống, tính toàn diện của đối tượng. Phương pháp hệ thống là công cụ phương pháp luận, nó giúp ta nghiên cứu các đối tượng phức tạp và cho ta một sản phẩm khoa học có cấu trúc và logic chặt chẽ. Phương pháp này được vận dụng trong việc nghiên cứu cấu trúc chương trình và nội dung sách giáo khoa địa lí ở THPT. Đồng thời cho phép tác giả nghiên cứu sâu vào chương trình địa lí lớp 11 để hiểu rõ hơn nội dung và định hướng những bài học . 6.3. Quan điểm thực tiễn Quan điểm thực tiễn là luận điểm quan trọng của phương pháp luận, nó yêu cầu phải bám sát vào sự phát triển của thực tế sinh động. Thực tiễn là toàn bộ những hoạt động vật chất có tính lịch sử - xã hội của con người. Diễn biến hiện thực là diễn biến khách quan, các sự kiện thực tiễn là những gợi ý quan trọng cho những ý tưởng của các đề tài khoa học. Chính vì thế, mọi đề tài nghiên cứu khoa học phái có tính cấp thiết, xuất phát từ thực tiễn. Trong đề tài tác giả vận dụng quan điểm thực tiễn trong việc nghiên cứu các kĩ năng sử dụng bản đồ đối với học sinh phương pháp khi dạy học địa lí. 6.4. Quan điểm tổng hợp Trong nghiên cứu địa lí việc vận dụng quan điểm tổng hợp có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Nó bắt nguồn từ chính đối tượng nghiên cứu của ngành khoa học này. Các hiện tượng địa lí tự nhiên và Kinh tế - Xã hội rất phong phú và đa dạng. Chúng có quá trình hình thành, phát triển trong mối quan hệ nhiều chiều giữa bản thân các hiện tượng đó với nhau và giữa chúng với các hiện tượng khác. Quan điểm này được tác giả vận dụng trong việc nghiên cứu các yêu cầu cơ bản trong quá trình dạy học theo hướng tích cực và áp dụng vào việc thiết kế một số kịch bản dạy học sử dụng bản đồ trong dạy và học địa lí. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 5 http://www.lrc.tnu.edu.vn
7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp phân tích hệ thống Thực chất của phương pháp này là đem đối tượng được nghiên cứu ra xem xét nó trong một hệ thống hoàn chỉnh, gồm những yếu tố có liên quan đến nhau thành một cấu trúc chặt chẽ, và các mối quan hệ qua lại cần được quan tâm. Trong đề tài này, phương pháp phân tích hệ thống được sử dụng trong việc nghiên cứu nội dung và phương pháp hình thành kĩ năng sử dụng bản đồ đối với môn địa lí lớp 11. 7.2. Phương pháp phân tích tổng hợp Nội dung, phương pháp và các phương tiện dạy học là một chủ thể thống nhất gồm nhiều yếu tố liên quan tạo nên cấu trúc chặt chẽ của quá trình dạy học địa lí. Để đảm bảo tính khoa học và tính sư phạm của đề tài trong quá trình nghiên cứu, thực hiện đề tài cần nghiên cứu, xem xét, phân tích các đối tượng nghiên cứu trong một hệ thống hoàn chỉnh. Cụ thể tác giả đi nghiên cứu mối quan hệ với toàn bộ chương trình địa lí phổ thông, việc hình thành kiến thức bản đồ trong dạy học.Để từ đó rút ra những kết luận chính xác, khách quan về vấn đề nghiên cứu. 7.3. Phương pháp sử dụng Công nghệ thông tin và Truyền thông Thực chất của quá trình ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học là sử dụng các phương tiện hiện đại, mở rộng khả năng nghe nhìn và trao cho máy các thao tác truyền đạt, xử lí thông tin. Trong các giờ dạy có sử dụng công nghệ thông tin học sinh sẽ được quan sát những hình ảnh thực tế liên quan đến nội dung bài học sẽ phát huy được tính tích cực của học sinh trong các bài giảng. 7.4. Phương pháp thống kê toán học Phương pháp này được sử dụng để sử lí số liệu sau khi tiến hành thực nghiệm sư phạm, kết quả thu được nhằm đánh giá tính khả thi của đề tài. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 6 http://www.lrc.tnu.edu.vn
Trên cơ sở các số liệu thu thập được từ việc thực nghiệm sư phạm, thực hiện việc thống kê kết quả thực nghiệm, để chứng minh tính hiệu quả của việc rèn luyện kĩ năng bản đồ cho HS trong dạy học Địa lí – 11 THPT. 7.5 Phương pháp bản đồ Là phương pháp đặc trưng của khoa học bản đồ, sử dụng kiến thức kĩ năng bản đồ trong nghiên cứu và dạy học Địa lí cho HS. Được sử dụng thường xuyên, qua việc thành kĩ năng bản đồ trong các bài học hay trong các giờ kiểm tra và tổ chức dạy thực nghiệm tại trường thực nghiệm. 7.6. Phương pháp khảo sát điều tra Nhằm tìm hiểu thực tế của việc sử dụng bản đồ ở các trường trung học hiện nay. Tôi đã sử dụng nhiều biện pháp như phỏng vấn, trao đổi, phát phiếu điều tra… để tìm hiểu vấn đề này. 7.7. Phương pháp chuyên gia Là phương pháp tranh thủ những ý kiến của các giáo sư, tiến sĩ, các thầy cô giáo dạy giỏi môn Địa lí, để từ đó định hướng và bổ sung phương pháp, nội dung nghiên cứu đề tài. 7.8. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Tiến hành thực nghiệm để kiểm chứng tính khoa học, tính thực tiễn và tính khả thi của đề tài. Phân tích các kết quả thực nghiệm thu được, rút ra những kĩ năng cơ bản trong học tập và giảng dạy bộ môn. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được vận dụng có hiệu quả nhằm đánh giá tính khả thi của việc hình thành kĩ năng sử dụng bản đồ trong quá trình dạy học qua môn Địa lí 11, THPT. Đây là phương pháp không thể thiếu trong quá trình nghiên cứu đề tài, nhất là đối với chuyên ngành phương pháp. 8. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu và phần kết luận, tài liệu tham khảo, phần phụ lục, luận văn gồm các nội dung chính: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 7 http://www.lrc.tnu.edu.vn
Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài nghiên cứu của việc hình thành kĩ năng sử dụng bản đồ trong dạy học địa lí lớp 11 Chương 2: Rèn kĩ năng sử dụng bản đồ trong dạy học Địa lí 11 THPT Chương 3: Thực nghiệm Sư phạm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 8 http://www.lrc.tnu.edu.vn
NỘI DUNG Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC HÌNH THÀNH KĨ NĂNG SỬ DỤNG BẢN ĐỒ TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 11 1.1. Cơ sở lí luận 1.1.1. Một số vấn đề trong dạy học địa lí 1.1.1.1. Khái niệm về quá trình dạy học Học là quá trình tự giác, tích cực, tự lực chiếm lĩnh khái niệm khoa học dưới sự điều khiển sư phạm của giáo viên, chiếm lĩnh khái niệm khoa học là mục đích của hoạt động học. Học sinh sẽ thu nhận kiến thức từ kho tàng văn hóa xã hội của nhân loại thành nền học vấn riêng cho bản thân. “Dạy học là quá trình hoạt động hai mặt do thầy giáo (dạy) và HS (học) nhằm thực hiện các mục đích dạy học. Nhiệm vụ dạy học trong nhà trường không chỉ đảm bảo một trình độ học vấn nhất định mà còn góp phần hình thành nhân cách con người của xã hội cộng sản chủ nghĩa” [15] Quan niệm trên về quá trình dạy học đã phản ánh tính chất hai mặt của quá trình này: quá trình dạy của giáo viên và quá trình học của HS. Hai quá trình không tách rời nhau mà là một quá trình hoạt động chung nhằm hình thành nhân cách của con người mới, đáp ứng được yêu cầu của thời đại. Trong quá trình hoạt động chung đó, người giáo viên đóng vai trò lãnh đạo, tổ chức, điều khiển hoạt động nhận thức của HS để giúp họ tự khám phá ra tri thức. Tất nhiên người giáo viên còn có chức năng cung cấp cho người học tri thức, nhưng chỉ khi nào thật cần thiết. Song chức năng này không phải là chức năng chính yếu của toàn bộ quá trình dạy. Người giáo viên phải suy nghĩ để giúp HS sử dụng những tri thức, những kinh nghiệm mà họ thu thập được qua các phương tiện thông tin đại chúng, qua cuộc sống, kết hợp với tri thức giáo viên cung cấp để tạo nên sự hiểu biết của bản thân mình. [6] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 9 http://www.lrc.tnu.edu.vn
Phối hợp với hoạt động đó của giáo viên, HS tự giác, tích cực, chủ động, tự tổ chức, tự điều khiển hoạt động nhận thức của mình nhằm nắm vững tri thức, hình thành kỹ năng, kỹ xảo, phát triển năng lực nhận thức, đặc biệt là năng lực tư duy sáng tạo, hình thành cơ sở thế giới quan khoa học và những phẩm chất đạo đức của con người mới. Chính HS chứ không phải người nào khác phải tự mình làm ra sản phẩm giáo dục. Tính chất hành động của họ có ảnh hưởng quyết định tới chất lượng tri thức mà họ tiếp thu. [11] Từ những phân tích trên có thể rút ra định nghĩa quá trình dạy học như sau: Quá trình dạy học là quá trình mà dưới sự lãnh đạo, tổ chức, điều khiển của người giáo viên, người học tự giác, tích cực, chủ động tự tổ chức, tự điều khiển hoạt động của mình nhằm thực hiện những nhiệm vụ dạy học. 1.1.1.2. Mục đích dạy học Trong đường lối phát triển kinh tế - xã hội của Đảng đề ra năm 1991 có ghi rõ: “Giáo dục là sự nghiệp đào tạo và xây dựng con người vừa phục vụ nhiệm vụ kinh tế trước mắt, vừa chuẩn bị cho đất nước bước vào những giai đoạn lâu dài”, “Giáo dục đào tạo những thế hệ trẻ thành người lao động có ý thức làm chủ, có tri thức thành thạo nghề nghiệp, có thái độ tích cực sáng tạo…”. Như vậy mục đích của dạy học là đào tạo thế hệ trẻ trở thành những chủ nhân tương lai của đất nước bằng cách trang bị những kiến thức cơ bản, được quy định trong chương trình dạy và học của Bộ giáo dục và Đào tạo.[1] Giáo dục cung cấp cho người học hệ thống kiến thức khoa học, bồi dưỡng phương pháp tư duy sáng tạo và kỹ năng hoạt động thực tiễn, nâng cao trình độ học vấn, phát triển năng lực của mỗi cá nhân và hình thành lối sống văn hóa. Qua giáo dục mỗi con người trở thành người lao động tự chủ, năng động, thông minh và sáng tạo tham gia một cách có ý thức trách nhiệm vào công cuộc xây dựng và phát triển cộng đồng, đất nước. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 10 http://www.lrc.tnu.edu.vn