Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Phát huy tính tích cực của học sinh trong học tập môn Giáo dục công dân ở trường THPT Lương Ngọc Quyến - Thái Nguyên

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:109

Thêm vào BST

Báo xấu

22
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và thực trạng về phát huy tính tích cực của học sinh trong học tập môn GDCD ở Trường THPT Lương Ngọc Quyến – Thái Nguyên; đề tài đề xuất giải pháp nhằm phát huy tính tích cực học tập của học sinh đối với môn GDCD ở Trường THPT Lương Ngọc Quyến – Thái Nguyên trong những năm học tới.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Phát huy tính tích cực của học sinh trong học tập môn Giáo dục công dân ở trường THPT Lương Ngọc Quyến - Thái Nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM LÊ THỊ THU HÀ PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC CỦA HỌC SINH TRONG HỌC TẬP MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN Ở TRƯỜNG THPT LƯƠNG NGỌC QUYẾN – THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: LL&PPDH Bộ môn Lí luận Chính trị Mã số: 60.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. Ngô Thị Lan Anh THÁI NGUYÊN - 2016 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan những số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực chưa hề được sử dụng và công bố ở bất kỳ một công trình nào khác. Tôi xin cam đoan rằng các thông tin trích dẫn trong luận văn đều được xác định rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, ngày tháng năm 2016 Tác giả Lê Thị Thu Hà i Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thiện luận văn “Phát huy tính tích cực của học sinh trong học tập môn Giáo dục Công dân ở trường THPT Lương Ngọc Quyến – Thái Nguyên” trước hết tôi bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đối với TS Ngô Thị Lan Anh, người đã tận tình hướng dẫn tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Tôi xin trân trọng cảm ơn thầy cô giáo Khoa Giáo dục Chính trị, phòng Sau Đại học và đặc biệt là các thầy cô giáo trực tiếp giảng dạy các chuyên đề của toàn khóa học đã tạo điều kiện, đóng góp ý kiến cho tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn. Tôi cũng xin trân trọng cảm ơn tới Khoa Giáo dục Chính trị, phòng Sau Đại học trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện, giúp đỡ, góp ý cho tôi trong quá trình hoàn thành luận văn. Tôi xin cảm ơn anh em, bạn bè đồng nghiệp đã động viên, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tác giả luận văn Lê Thị Thu Hà ii Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ....................................................................................................... i MỤC LỤC .......................................................................................................... iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ............................................................................. iv DANH MỤC BẢNG BIỂU ................................................................................. v MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài .................................................. 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài ................................................... 3 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của đề tài .............................. 4 5. Đóng góp của đề tài ......................................................................................... 5 6. Kết cấu của đề tài............................................................................................. 5 Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ VIỆC PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC CỦA HỌC SINH TRONG HỌC TẬP MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN Ở TRƯỜNG THPT LƯƠNG NGỌC QUYẾN - THÁI NGUYÊN............... 6 1.1. Vài nét về lịch sử nghiên cứu vấn đề............................................................ 6 1.1.1. Các công trình nghiên cứu trên thế giới .................................................... 6 1.1.2. Các công trình nghiên cứu trong nước ...................................................... 8 1.2. Khái quát về quá trình dạy học ở trường phổ thông ................................... 10 1.2.1. Quan niệm về quá trình dạy học ở trường phổ thông .............................. 10 1.2.2. Đặc điểm của quá trình dạy học ở trường trung học phổ thông .............. 14 1.3. Yêu cầu tất yếu việc phát huy tính tích cực của học sinh trong học tập môn GDCD ở trường THPT Lương Ngọc Quyến -Thái Nguyên .................... 17 1.3.1. Khái quát về trường THPT Lương Ngọc Quyến và đặc điểm học sinh trường THPT Lương Ngọc Quyến - Thái Nguyên ............................................ 17 1.3.2. Phát huy tính tích cực học tập của học sinh đối với môn GDCD ở iii Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
trường trung học phổ thông ............................................................................... 21 1.3.3. Những yêu cầu cần thiết của việc phát huy tính tích cực của học sinh trong học tập môn GDCD ở trường THPT Lương Ngọc Quyến ...................... 26 Kết luận chương 1.............................................................................................. 30 Chương 2: THỰC TRẠNG PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC CỦA HỌC SINH TRONG HỌC TẬP MÔN GDCD Ở TRƯỜNG THPT LƯƠNG NGỌC QUYẾN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA ........................................ 31 2.1. Thực trạng việc phát huy tính tích cực học tập môn GDCD của học sinh trường THPT Lương Ngọc Quyến - Thái Nguyên hiện nay ..................... 31 2.1.1. Thái độ, động cơ, mục đích học tập môn GDCD của học sinh ở trường THPT Lương Ngọc Quyến - Thái Nguyên ............................................ 31 2.1.2. Kết quả việc phát huy tính tích cực học tập môn GDCD của học sinh ở trường THPT Lương Ngọc Quyến - Thành phố Thái Nguyên ...................... 46 2.2. Nguyên nhân của những hạn chế trong việc phát huy tính tích cực của học sinh khi học tập môn GDCD ở trường THPT Lương Ngọc Quyến – Thái Nguyên ...................................................................................................... 51 2.2.1. Nguyên nhân khách quan ........................................................................ 51 2.2.2. Nguyên nhân chủ quan ............................................................................ 54 2.3. Những vấn đề đặt ra.................................................................................... 57 2.3.1. Mâu thuẫn giữa yêu cầu giáo dục của môn học với vị trí của môn học trong hệ thống giáo dục ở nhà trường phổ thông .............................................. 57 2.3.2. Mâu thuẫn giữa nội dung môn học GDCD, yêu cầu đổi mới phương pháp giảng dạy với năng lực nhận thức của học sinh ........................................ 60 2.3.3. Mâu thuẫn giữa cơ sở vật chất, trang thiết bị phương tiện dạy học với yêu cầu đổi mới chương trình, phát huy năng lực của người học trong học tập môn GDCD ở nhà trường phổ thông ........................................................... 63 Kết luận chương 2.............................................................................................. 66 Chương 3: NHỮNG YÊU CẦU VÀ GIẢI PHÁP NHẰM PHÁT HUY iv Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
TÍNH TÍCH CỰC CỦA HỌC SINH TRONG HỌC TẬP MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN Ở TRƯỜNG THPT LƯƠNG NGỌC QUYẾN - THÁI NGUYÊN ............................................................................................... 67 3.1. Những yêu cầu của việc phát huy tính tích cực học tập môn GDCD ở trường THPT hiện nay ....................................................................................... 67 3.1.1. Đảm bảo tính khoa học và tính vừa sức .................................................. 67 3.1.2. Đảm bảo tính định hướng ........................................................................ 68 3.1.3. Đảm bảo tính thực tiễn ............................................................................ 70 3.2. Một số giải pháp cơ bản nhằm phát huy tính tích cực trong học tập môn GDCD ở trường THPT Lương Ngọc Quyến - Thái Nguyên .................... 71 3.2.1. Giải pháp về phía học sinh ...................................................................... 71 3.2.2.Giải pháp về phía giáo viên ...................................................................... 83 3.2.3. Giải pháp về phía Nhà trường và Hội cha mẹ học sinh........................... 89 Kết luận chương 3.............................................................................................. 93 KẾT LUẬN....................................................................................................... 94 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................... 95 PHỤ LỤC v Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT - GDCD : Giáo dục Công dân - THPT : Trung học phổ thông - Nxb : Nhà xuất bản iv Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.1. Nhận thức của học sinh trường THPT Lương Ngọc Quyến - Thái Nguyên về việc phát huy tính tích cực học tập môn Giáo dục công dân............................................................................................. 32 Bảng 2.2. Nhận thức của học sinh trường THPT Lương Ngọc Quyến – Thái Nguyên về thái độ học tập môn Giáo dục công dân ......................... 34 Bảng 2.3. Nhận thức của học sinh trường THPT Lương Ngọc Quyến - Thái Nguyên về kế hoạch tự học đối với môn Giáo dục công dân ........... 36 Bảng 2.4. Thái độ học tập của học sinh trường THPT Lương Ngọc Quyến - Thái Nguyên về việc chuẩn bị bài trước và sau khi lên lớp đối với môn GDCD ........................................................................................ 37 Bảng 2.5. Ý thức của học sinh trường THPT Lương Ngọc Quyến - Thái Nguyên trong giờ học môn Giáo dục công dân ................................ 38 Bảng 2.6. Nhận thức của học sinh trường THPT Lương Ngọc Quyến - Thái Nguyên về hứng thú học tập đối với môn Giáo dục công dân .......... 44 Bảng 2.7. Nhận thức về mục đích học tập môn Giáo dục công dân của học sinh trường THPT Lương Ngọc Quyến - Thái Nguyên .................... 41 Bảng 3.1. Nhận thức của học sinh trường THPT Lương Ngọc Quyến- Thái Nguyên về vai trò quan trọng của môn Giáo dục công dân .............. 71 v Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong những năm gần đây, ngành giáo dục đã có nhiều đổi mới về chương trình, sách giáo khoa và phương pháp dạy học. Việc lấy học sinh làm trung tâm, không những phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học trong việc chiếm lĩnh tri thức mà còn nhằm rèn cho các em tư duy sáng tạo, kỹ năng sống. Tuy nhiên, việc dạy và học trong nhiều trường phổ thông vẫn còn chịu tác động nặng nề bởi mục tiêu thi cử, “chạy theo thành tích” học để thi, dạy để thi. Do đó, việc dạy học vẫn theo lối mòn cũ truyền thụ một chiều, thầy đọc, trò ghi, thông báo kiến thức mang tính đồng loạt, thiên về lí thuyết, xa rời thực tiễn, tập trung ôn luyện kiến thức đáp ứng kiểm tra thi cử, chưa thực sự quan tâm đến việc hình thành thói quen tự học, tự khám phá kiến thức, phát triển tư duy sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề… cho người học. Vì vậy, vấn đề đặt ra với các nhà trường THPT hiện nay là làm thế nào để học sinh có thể làm chủ, chiếm lĩnh kiến thức, tích cực, chủ động, sáng tạo, có khả năng giải quyết một số vấn đề nảy sinh trong cuộc sống. Điều này thực sự đã và đang là những thách thức lớn đối với ngành giáo dục Việt Nam nói chung, các nhà trường phổ thông, giáo viên nói riêng. Bởi giáo viên không chỉ là người mang kiến thức đến cho học sinh mà còn dạy cho học sinh cách tìm kiếm, chiếm lĩnh kiến thức để đảm bảo cho việc tự học suốt đời. Môn GDCD trong trường THPT là một bộ môn được cấu trúc tích hợp bao gồm nhiều môn khoa học khác như: Văn học, Lịch sử, Địa lý… liên kết với nhau rất chặt chẽ thành một hệ thống bền vững. Đây cũng là một trong những môn học quan trọng góp phần thực hiện mục tiêu của giáo dục phổ thông: hình thành thế giới quan, phương pháp luận khoa học, truyền đạt các kiến thức kinh tế xã hội, chủ trương chính sách pháp luật của Nhà nước đến với người học. Trên cơ sở đó, giúp các em phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thẩm mỹ và các kĩ năng cơ bản nhằm hình thành nhân cách con người Việt Nam Xã hội chủ nghĩa, xây dựng tư cách và trách nhiệm công dân. Tuy nhiên, trên thực tế vị thế của môn GDCD trong trường THPT chưa 1 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
được nhìn nhận một cách đúng mức. Đứng bên cạnh các môn Toán, Lý, Hóa, Văn, Anh, Sinh… GDCD vẫn được coi là môn phụ với phân phối chương trình một tiết trên một tuần. Cấu trúc của chương trình GDCD mà Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành có nhiều nội dung khó, trừu tượng, tính thực tiễn cao, lại chỉ được học gói gọn trong 45 phút mỗi tuần. Bởi vậy, giáo viên thường sử dụng phương pháp thuyết trình là chủ yếu, làm cho người học nhận thức một cách thụ động, sao chép, áp đặt, máy móc ảnh hưởng không nhỏ đến quá trình dạy và học. Dù bài giảng có hay đến đâu, giáo viên có nhiệt tình đến mấy cũng không thay thế được tính độc lập suy nghĩ, sự lựa chọn để tiếp thu kiến thức mới của học sinh nên các em khó có thể tiếp nhận và vận dụng nó vào trong cuộc sống, khó có tình yêu đối với môn học. Bên cạnh đó, trong bối cảnh xã hội Việt Nam hiện nay, có rất nhiều học sinh thiếu hiểu biết và thụ động khi nhìn nhận, đánh giá những sự việc, hiện tượng xảy ra quanh mình. Đặc biệt, đối với học sinh THPT các em đang có sự xem nhẹ giá trị đạo đức truyền thống tốt đẹp của dân tộc. Một trong những nguyên nhân chính là do các em thiếu kỹ năng sống. Hơn nữa, học sinh THPT là lứa tuổi đang phát triển về tâm, sinh lý. Các em luôn muốn khám phá những tri thức mới, những vấn đề mới, luôn muốn thử nghiệm những điều được tiếp nhận để khẳng định chính bản thân mình. Chính vì vậy, phương pháp dạy học nói chung và môn GDCD nói riêng, phải hướng tới mục tiêu phát huy tính tích cực học tập của người học. Trường THPT Lương Ngọc Quyến nằm ở vị trí trung tâm Thành phố Thái Nguyên, là ngôi trường có bề dày lịch sử, đóng vai trò to lớn trong việc đào tạo, bồi dưỡng nhân tài không chỉ cho tỉnh nhà mà còn cho cả các tỉnh bạn lân cận. Nhiệm vụ trọng tâm của nhà trường là đào tạo ra những thế hệ học sinh vừa có đức, vừa có tài; tích cực, chủ động sáng tạo trong lĩnh hội tri thức cũng như trong đánh giá giải quyết những vấn đề nảy sinh trong thực tiễn. Cùng với các môn học ở trường phổ thông, môn GDCD góp phần quan trọng trong việc thực hiện thành công mục tiêu đào tạo nói trên của nhà trường. Mặc dù, trong những năm qua chất lượng dạy học môn GDCD nói chung và ở trường THPT Lương Ngọc Quyến nói riêng, tuy đã có nhiều thành tích đáng kể, song số học sinh có 2 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
hứng thú đối với môn học này còn hạn chế, việc đầu tư cho công tác giảng dạy cũng còn chưa thật thỏa đáng. Dẫn đến chất lượng của môn học chưa cao, tính tích cực học tập của người học chưa được phát huy. Bởi vậy, để chất lượng dạy và học môn GDCD thực sự đạt kết quả cao, tôi lựa chọn đề tài: "Phát huy tính tích cực của học sinh trong học tập môn Giáo dục công dân ở trường THPT Lương Ngọc Quyến - Thái Nguyên" làm luận văn thạc sĩ chuyên ngành Lí luận và Phương pháp dạy học bộ môn Lí luận Chính trị. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài 2.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và thực trạng về phát huy tính tích cực của học sinh trong học tập môn GDCD ở Trường THPT Lương Ngọc Quyến –Thái Nguyên; đề tài đề xuất giải pháp nhằm phát huy tính tích cực học tập của học sinh đối với môn GDCD ở Trường THPT Lương Ngọc Quyến –Thái Nguyên trong những năm học tới. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Xây dựng cơ sở lý luận về phát huy tính tích cực của học sinh trong học tập môn GDCD ở trường phổ thông. - Phân tích thực trạng tính tích cực học tập môn GDCD của học sinh Trường THPT Lương Ngọc Quyến –Thái Nguyên hiện nay, chỉ ra nguyên nhân và những vấn đề đặt ra. - Đề xuất một số những giải pháp nhằm phát huy tính tích cực của học sinh trong học tập môn GDCD ở Trường THPT Lương Ngọc Quyến –Thái Nguyên. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đề tài tập trung nghiên cứu tính tích cực của học sinh trong học tập môn GDCD ở trường THPT Lương Ngọc Quyến - Thái Nguyên. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Do thời gian có hạn, cho nên trong khuôn khổ của luận văn thạc sĩ, đề tài chỉ tập trung nghiên cứu việc phát huy tính tích cực của học sinh trong học tập môn GDCD ở 3 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
Trường THPT Lương Ngọc Quyến - Thái Nguyên qua khảo sát đối với học sinh khối 10, khối 11, khối 12. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của đề tài 4.1. Phương pháp luận Đề tài dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử, quan điểm của Đảng cộng sản Việt Nam và lý luận dạy học về vai trò tích cực của người học trong quá trình dạy học. 4.2. Phương pháp nghiên cứu của đề tài Đề tài sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: * Nhóm các phương pháp nghiên cứu lí luận - Phương pháp logic - lịch sử: Dựa trên việc thu thập các tài liệu có liên quan đến phạm vi nghiên cứu của đề tài, hệ thống, chọn lọc, xử lý để lựa chọn những thông tin phục vụ cho đề tài. - Phương pháp phân tích - tổng hợp, so sánh: Từ các nguồn tài liệu thu thập được, xử lý, đưa ra lời bình, đánh giá, so sánh và rút ra các kết luận khoa học phục vụ cho công tác nghiên cứu của đề tài. - Phương pháp sử dụng toán thống kê: Để xử lý các số liệu từ kết quả điều tra xã hội học bằng các bảng hỏi. * Nhóm các phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phương pháp điều tra bằng Anket: Là phương pháp dùng một hệ thống câu hỏi được chuẩn bị sẵn trên giấy theo những nội dung xác định, người được hỏi sẽ trả lời bằng cách viết trong một khoảng thời gian nhất định (gồm câu hỏi đóng và câu hỏi mở) để thu thập thông tin từ người học và người dạy đối với môn GDCD. - Phương pháp phỏng vấn: Tiến hành trao đổi trực tiếp (thông qua bảng hỏi được chuẩn bị sẵn) với học sinh và giáo viên dạy môn GDCD ở Trường THPT Lương Ngọc Quyến - Thái Nguyên để thu thập thông tin phục vụ cho công tác nghiên cứu của đề tài. - Phương pháp quan sát: Tiến hành quan sát các hoạt động của học sinh và giáo viên trong các giờ học môn GDCD trên lớp và trong các giờ ngoại khóa ở trường THPT Lương Ngọc Quyến để có thêm cơ sở, căn cứ khi đánh giá thực trạng học tập 4 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
môn GDCD của học sinh nhà trường. 5. Đóng góp của đề tài - Đề tài đã góp phần làm rõ cơ sở lý luận, yêu cầu tất yếu việc phát huy tính tích cực của học sinh trong học tập môn GDCD ở nhà trường phổ thông. Phân tích được thực trạng tính tích cực trong học tập môn GDCD ở Trường THPT Lương Ngọc Quyến - Thái Nguyên hiện nay, đề xuất được một số giải pháp cơ bản để phát huy tính tích cực học tập của học sinh đối với môn học này ở nhà trường phổ thông. - Đề tài sau khi được nghiệm thu có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho sinh viên Khoa Giáo dục Chính trị, học viên Cao học chuyên ngành Lí luận và Phương pháp dạy học bộ môn Lí Luận Chính trị, giáo viên dạy môn GDCD ở nhà trường phổ thông. 6. Kết cấu của đề tài Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, Phụ lục, đề tài bao gồm 3 chương, 9 tiết. 5 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ VIỆC PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC CỦA HỌC SINH TRONG HỌC TẬP MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN Ở TRƯỜNG THPT LƯƠNG NGỌC QUYẾN - THÁI NGUYÊN 1.1. Vài nét về lịch sử nghiên cứu vấn đề 1.1.1. Các công trình nghiên cứu trên thế giới Dạy học là một hoạt động có sự tương tác trực tiếp giữa thầy và trò, giữa những người học với nhau, giữa dạy học với môi trường sư phạm nói riêng và môi trường xã hội nói chung; là sự thống nhất chặt chẽ giữa hoạt động dạy và hoạt động học. Do đó, thầy và trò vừa là chủ thể, vừa là đối tác trong dạy học. Tuy nhiên, ở mỗi giai đoạn lịch sử lại có những quan niệm khác nhau về vai trò của thầy và trò trong quá trình dạy học. Trước đây, nhiều nước trên thế giới, trong đó có Việt Nam thường chú trọng vai trò của người thầy, coi thầy là trung tâm của quá trình dạy học. Bởi vậy, vị trí vai trò của người thầy được xem trọng, đề cao còn người học trở nên thụ động dựa dẫm vào người thầy, thiếu đi tính tích cực, chủ động của mình. Hiệu quả của quá trình dạy học không cao. Những thập niên gần đây, trong lý thuyết dạy học hiện đại xuất hiện quan niệm "lấy người học làm trung tâm", người thầy đóng vai trò dẫn dắt người học đến với những tri thức mới, gợi mở để người học tự khám phá, chiếm lĩnh biến tri thức của nhân loại thành kiến thức của mình, hình thành nên kĩ năng, kĩ xảo cho bản thân người học. Điều này, đã góp phần làm cho hiệu quả của quá trình dạy học được cải thiện, nâng cao rõ rệt. Nghiên cứu về đổi mới quá trình dạy học, lấy người học làm trung tâm, sử dụng các phương pháp dạy học tích cực để phát huy tính tích cực chủ động của người học đã được nhiều nhà khoa học trên thế giới nghiên cứu. Như công trình nghiên cứu của J. Vial về "Lịch sử và thời sự về các phương pháp sư phạm", đã được Bộ Giáo dục và Đào tạo nước ta cho dịch và biên soạn thành tài liệu bồi dưỡng giáo viên năm 1993. Cuốn sách đã khái quát về bản chất của quá trình dạy học, chỉ ra những ưu và nhược điểm trong các quan niệm dạy học truyền thống và hiện đại, nêu nên các 6 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
phương pháp sư phạm cần thiết để sử dụng trong dạy học ở phổ thông. Tuy nhiên, các phương pháp nêu ra chưa được chia tách thành các nhóm nhằm phục vụ cho công tác giáo dục được tốt hơn. Song, nội dung được đề cập đến trong công trình nghiên cứu này cũng cho thấy việc sử dụng các phương pháp sư phạm đều nhằm hướng tới phát huy tính tích cực học tập cho người học. Trong cuốn "Giáo dục đại học Hoa Kỳ" của D.B Johnstone, P.G. Altbach do tác giả Lâm Quang Thiệp dịch, nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội, 2006, cũng đã đề cập tới các phương pháp dạy học ở các trường đại học ở Hoa Kỳ đều hướng tới phát huy vai trò của người học. Theo các tác giả, yếu tố góp phần làm nên sự thành công của nền giáo dục Hoa Kỳ chính là ở chỗ họ luôn coi trọng vai trò của người học, dựa trên nhu cầu của xã hội để đổi mới quá trình giáo dục. Trong đó, việc phát huy tính chủ động, tích cực, sáng tạo cho người học luôn được xem trọng và trở thành tiêu chí khi thực hiện các phương pháp dạy học ở Hoa Kỳ. C. Allan và J. Thomas với cuốn "Các chiến lược để dạy học có hiệu quả" (Bản dịch của Ban Đào tạo Đại học Quốc gia Hà Nội), 2005, đã khai thác bản chất của dạy học hiện đại và đưa ra các chiến lược để nâng cao hiệu quả dạy học. Trong đó, nhóm tác giả cũng nhấn mạnh đến việc sử dụng các nhóm phương pháp dạy học tích cực để làm sao phát huy được nhiều nhất tính chủ động, sáng tạo của người học. Người thầy với vai trò là người nhạc trưởng phải dẫn dắt được người học tiếp cận và khám phá, lĩnh hội được tri thức, không thụ động, một chiều chỉ tiếp nhận mà không tương tác trở lại với người dạy. Leenpil, Module với công trình nghiên cứu về "Đánh giá dạy học tích cực", Tài liệu tập huấn, Trung tâm giáo dục trải nghiệm, Trường Đại học Công giáo Leuven, Vương quốc Bỉ, 2011. Tài liệu đã phân tích và đưa ra những lập luận đánh giá về việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực hiện nay trong các nhà trường. Trong đó, các tác giả chú trọng đến khâu đánh giá kết quả, bởi quá trình dạy học đạt được mục tiêu hay không phải có sự đánh giá bằng các thang đo cụ thể. Do đó, việc sử dụng phương pháp dạy học tích cực phải dựa trên các yếu tố nhằm phát huy được năng lực học tập của người học. Kết quả đánh giá sẽ khẳng định được tính hiệu quả của các phương pháp dạy học mà người giáo viên đã sử dụng trong quá trình dạy học. 7 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
"Phương pháp giảng dạy chính trị" của tác giả Sêprov - sách dịch, nhà xuất bản Giáo dục, 1986. Đây là một trong những cuốn sách được tác giả bàn luận riêng về đặc thù trong dạy học chính trị, nêu ra các nhóm phương pháp dạy học sử dụng trong khi giảng dạy đối với chuyên ngành này. Theo tác giả, các phương pháp khi sử dụng trong dạy học các môn chính trị phải chú ý tới tính đặc thù của môn học, tính diễn giảng cần thực hiện chủ yếu để làm nổi bật vấn đề khi giảng dạy. Người thầy không chỉ chú trọng tới luận giải kiến thức lý luận mà cần phải thực hiện nhiều phương thức trao đổi, tương tác với người học để kích thích tính sáng tạo, tích cực, chủ động của người học trong lĩnh hội và khám phá tri thức. Ngoài ra, còn rất nhiều các công trình nghiên cứu khác nhau của các nhà khoa học trên thế giới bàn luận về phương pháp dạy học tích cực nhằm phát huy tính chủ động, sáng tạo của người học trong quá trình học tập. Đây là những nguồn tư liệu quan trọng giúp tác giả luận văn có thể sử dụng tham khảo phục vụ cho quá trình thực hiện nghiên cứu đề tài về "Phát huy tích tích cực của học sinh trong học tập môn GDCD ở trường THPT Lương Ngọc Quyến hiện nay". 1.1.2. Các công trình nghiên cứu trong nước Bên cạnh các công trình nghiên cứu của các tác giả nước ngoài, trong nước cũng có rất nhiều công trình nghiên cứu của nhà khoa học bàn về việc phát huy tính tích cực của người học như: Luận án của tác giả Thái Duy Tiên: "Phát huy tính tích cực nhận thức của người học", Viện khoa học giáo dục, Hà Nội, 2008. Luận án tập trung nghiên cứu những biểu hiện của tính tích cực, một vài đặc điểm về tính tích cực của học sinh, những nhân tố ảnh hưởng đến tính tích cực nhận thức và đưa ra các biện pháp phát huy tính tích cực nhận thức của học sinh. Bài viết giáo dục của Lại Quốc Khánh: “Phát huy tính tích cực của người học trong quá trình dạy - học môn Tư tưởng Hồ Chí Minh”, Hà Nội, 2010. Tác giả đã đi sâu phân tích một số đặc điểm cơ bản của tư tưởng Hồ Chí Minh để khẳng định rằng, sự cần thiết phải áp dụng phương pháp phát huy tính tích cực của người học là do chính đối tượng của môn học - tư tưởng Hồ Chí Minh quy định. Ngoài ra, tác giả còn bàn về những phẩm chất cần có của giảng viên, về thái độ và cung cách ứng xử của giảng viên với sinh viên và về những học liệu cơ bản hỗ trợ cho phương pháp này. 8 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
Đề tài của tác giả Lê Thị Nhàn:“Biện pháp phát huy tính tích cực của học sinh thông qua giờ học Ngữ Văn ở trường trung học cơ sở Ninh Điền”, Hà Nội, 2005, đã hướng vào mục đích phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo, lấy học sinh làm trung tâm và việc vận dụng các phương pháp dạy học tích cực vào trong giảng dạy là rất cần thiết. Đề tài còn giúp cho người giáo viên có thể nhanh chóng đưa học sinh tiếp cận bài học, đồng thời có thể phát huy tối đa tính sáng tạo, gây hứng thú, tìm tòi học Văn của học sinh. "Phương pháp dạy học và phát huy tính tích cực một phương pháp vô cùng quý báu" của cố thủ tướng Phạm Văn Đồng, đăng trên báo Nhân Dân ngày 18/11/1994. Bài viết đã nhấn mạnh vai trò của việc lấy người học làm trung tâm, và đề ra giải pháp phát huy tính tích cực của người học thông qua hệ thống câu hỏi, những câu chuyện kể hấp dẫn trong khi lồng ghép vào giảng dạy. Trong cuốn sách "Dạy học và phương pháp dạy học trong nhà trường" của tác giả Phan Trọng Ngọ, năm 2005, đã đi vào phân tích vai trò của các phương pháp dạy học tích cực, nêu lên khái niệm cũng như các phương pháp dạy học tích cực có thể vận dụng được trong quá trình dạy học ở trường phổ thông hiện nay. Liên quan đến đổi mới phương pháp dạy học môn GDCD cũng có nhiều tác giả đề cập như: Cuốn sách "Phương pháp dạy học môn Giáo dục công dân" của nhóm tác giả Phùng Văn Bộ, Nguyễn Thị Kim Thu, Vương Tất Đạt, Lê Văn Thứ, Đinh Văn Đức, Dương Minh Đức, Trần Thị Ngọc Oanh, do PGS Vương Tất Đạt chủ biên (Trường Đại học Sư phạm Hà Nội I, Hà Nội, 1994) đã giới thiệu tổng quát về lý luận dạy học và các phương pháp dạy học môn GDCD. Cuốn "Bồi dưỡng nội dung và phương pháp dạy học môn Giáo dục công dân 10" của nhóm tác giả Vũ Hồng Tiến, Phùng Văn Bộ chủ biên (Nhà xuất bản Đại học quốc gia Hà Nội, 1999) thể hiện những nét đặc trưng riêng về cách trình bày và phương pháp tiếp cận bộ môn GDCD, để giáo viên có điều kiện lựa chọn và vận dụng một cách có hiệu quả phù hợp với đối tượng học sinh. Cuốn "Góp phần dạy tốt, học tốt môn GDCD ở trường THPT" do tiến sĩ Nguyễn Đăng Bằng (chủ biên) cũng đã phân tích sự cần thiết phải đổi mới phương pháp dạy học môn GDCD và cách thức đổi mới để đạt hiệu quả dạy học cao nhất. 9 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
Trong đó, nhóm tác giả cũng đề cập tới việc cần phải vận dụng các phương pháp dạy học tích cực để phát huy được tính tích cực cho học sinh khi học tập môn học này ở nhà trường phổ thông. Gần đây nhất có các luận văn thạc sĩ nghiên cứu một số nội dung liên quan đến đề tài như: Vận dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy phần: “Công dân với việc hình thành thế giới quan, phương pháp luận khoa học" ở trường THPT hiện nay" (Qua thực nghiệm một số trường THPT ở Nghệ An) của tác giả Nguyễn Thị Kim Ngân; "Vận dụng triết lý về con người trong tục ngữ để dạy tốt phần: "Công dân với đạo đức" ở chương trình GDCD lớp 10 THPT" của tác giả Nguyễn Văn Hải, luận văn cao học, Đại học Vinh, năm 2008. Các đề tài này đều đã ít nhiều đề cập đến việc cần phải đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực của người học và đã vận dụng được một số phương pháp dạy học tích cực vào giảng dạy môn GDCD lớp 10, 11, 12 nhằm phát huy tính tích cực học tập ở học sinh THPT đối với môn học GDCD. Tuy có rất nhiều công trình nghiên cứu khoa học khai thác và tìm hiểu về vấn đề phát huy tính tích cực của chủ thể nhận thức trong học tập, nhưng hầu hết các đề tài, bài viết đều chưa đi sâu phân tích nguyên nhân, đề ra các giải pháp cụ thể đối với giáo viên và học sinh nhằm phát huy tính tích cực của học sinh trong quá trình học tập đối với môn GDCD. Hơn nữa các đề tài này mới chỉ vận dụng phương pháp dạy học tích cực vào một phần của chương trình GDCD lớp 10, chứ chưa phải toàn bộ chương trình. Trên cơ sở kế thừa có chọn lọc các thành tựu của những người đi trước và sự sáng tạo của bản thân, đề tài của tôi sẽ bổ sung và mở ra một hướng nghiên cứu mới, đó là nghiên cứu việc: "Phát huy tính tích cực của học sinh trong học tập môn GDCD ở trường THPT Lương Ngọc Quyến - Thái Nguyên". 1.2. Khái quát về quá trình dạy học ở trường phổ thông 1.2.1. Quan niệm về quá trình dạy học ở trường phổ thông Dạy học là quá trình hoạt động hai mặt của thầy giáo (dạy) và học sinh (học) nhằm thực hiện các mục đích dạy học. Nhiệm vụ dạy học trong nhà trường không chỉ đảm bảo một trình độ học vấn nhất định mà còn góp phần hình thành nhân cách con người xã hội chủ nghĩa. 10 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
Quan niệm về quá trình dạy học đã phản ánh tính chất hai mặt của quá trình này: quá trình dạy của giáo viên và quá trình học của học sinh. Hai quá trình này không tách rời nhau, mà là một quá trình hoạt động chung nhằm hình thành nhân cách của con người mới, đáp ứng được yêu cầu của thời đại. Trong quá trình hoạt động chung đó, người giáo viên đóng vai trò lãnh đạo, tổ chức, điều khiển hoạt động nhận thức của học sinh để giúp họ tự khám phá ra tri thức. Người giáo viên phải suy nghĩ để giúp học sinh sử dụng những tri thức, những kinh nghiệm mà họ thu thập được qua các phương tiện thông tin đại chúng, qua cuộc sống để tạo nên sự hiểu biết cho bản thân người học. Phối hợp với hoạt động đó của giáo viên, học sinh tự giác, tích cực, chủ động, tự tổ chức, tự điều khiển hoạt động nhận thức của mình nhằm nắm vững tri thức, hình thành kỹ năng, kỹ xảo, phát triển năng lực nhận thức, đặc biệt là năng lực tư duy, sáng tạo hình thành thế giới quan khoa học và những phẩm chất đạo đức của con người. Chính người học phải tự mình làm ra sản phẩm giáo dục. Tính chất, hành động của họ có ảnh hưởng quyết định tới chất lượng tri thức mà họ tiếp thu. Như vậy, có thể hiểu quá trình dạy học là quá trình mà dưới sự lãnh đạo, tổ chức, điều khiển của giáo viên, người học tự giác, tích cực, chủ động tự tổ chức, tự điều khiển hoạt động của mình nhằm thực hiện những nhiệm vụ dạy học. Dạy và học là hai hoạt động thống nhất biện chứng (nhưng không đồng nhất) với nhau, phản ánh hai mặt của quá trình dạy học và đồng thời đó cũng là một quy luật cơ bản của quá trình dạy học. 1.2.1.1. Quá trình dạy Theo tác giả Newcomb, Mc Cracken và Wormbord (1986): dạy là một quá trình chỉ đạo và hướng dẫn quá trình học để người học đạt được những kiến thức, kỹ năng hay thái độ mới; tăng cường lòng nhiệt tình của họ và phát triển hơn nữa các kỹ năng hiện có. Theo đó, trong quá trình dạy học, các tác giả nhấn mạnh đến vai trò của người thầy. Người học ở đây với tư cách vừa là đối tượng của hoạt động dạy nhưng cũng đồng thời là chủ thể của các hoạt động trong quá trình dạy học. Mục đích cuối cùng mà hoạt động dạy hướng đến ở đây là làm thay đổi nhận thức, thái độ, hành vi của người học bằng chính hoạt động chủ động, sáng tạo và tự giác của người học. 11 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
Một số nhà giáo dục cho rằng, dạy là một nhiệm vụ đầy khó khăn, đòi hỏi khả năng trí tuệ, những thách thức về mặt xã hội, bao gồm tập hợp các kỹ năng có thể được hình thành, củng cố và nâng cao ở người dạy nhằm cung cấp các cơ hội, điều kiện thuận lợi cho quá trình dạy học. Do vậy, để tiến hành được một hoạt động dạy, người dạy cần phải có một sự chuẩn bị, đầu tư rất lớn không chỉ về mặt kiến thức chuyên môn mà còn chú trọng đến các kỹ năng cụ thể; có khả năng đối phó với những khó khăn, có sự cam kết về mặt xã hội. Theo một bản dịch từ tài liệu nước ngoài của tác giả Lâm Quang Thiệp khẳng định: “Dạy là giúp cho người học tự mình chiếm lĩnh những kiến thức, kỹ năng và hình thành hoặc thay đổi những tình cảm, thái độ” [13, tr.187]. Theo quan niệm này, dạy không phải là truyền thụ kiến thức một chiều, càng không phải cung cấp thông tin đơn thuần mà chủ yếu là giúp cho người học tự mình chiếm lĩnh tri thức, kỹ năng, bồi dưỡng cảm xúc và hình thành thái độ. Từ việc phân tích các định nghĩa nêu trên, theo chúng tôi: dạy là một hoạt động đặc trưng của người dạy nhằm tổ chức, điều khiển, tạo ra nhiều điều kiện và cơ hội cho quá trình học diễn ra một cách thuận lợi và đạt mục đích. Kết quả cuối cùng của quá trình dạy là tạo điều kiện và thúc đẩy quá trình học diễn ra trong một môi trường thuận lợi nhất. Hay nói cách khác, dạy học là một quá trình tổ chức, điều khiển hoạt động nhằm hình thành cho người học thái độ, năng lực phương pháp học tập và có ý chí học tập để họ tự khám phá những tri thức phong phú của nhân loại. Điều đó cũng có nghĩa, dạy là dạy cách học, cách tiếp cận và xử lý thông tin, vận dụng chúng vào việc giải quyết các vấn đề trong cuộc sống. 1.2.1.2. Quá trình học Theo quan niệm của một số học giả nước ngoài, học là một sự thay đổi về kiến thức, cách hiểu, kỹ năng và thái độ thông qua quá trình nhận thức và suy nghĩ về quá trình nhận thức đó. Sự thay đổi này là một quá trình hết sức phức tạp và phụ thuộc vào nhiều yếu tố trong đó như: động cơ, niềm tin và nỗ lực của người học; sự khuyến khích và hỗ trợ của người dạy có vai trò quyết định đến mức độ thay đổi nông hay sâu của quá trình học. Để đạt được sự thay đổi đến một trình độ nhận thức sâu sắc, người học còn 12 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn