Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 12 – THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở tỉnh Quảng Ninh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:130

Thêm vào BST

Báo xấu

37
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở nghiên cứu cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của việc sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 12 – THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở tỉnh Quảng Ninh để xây dựng phương pháp sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 12 – THPT theo định hướng phát triển năng lực HS ở tỉnh Quảng Ninh. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 12 – THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở tỉnh Quảng Ninh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM CHÍU TRẦN DINH SỬ DỤNG KÊNH HÌNH TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 -THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH Ở TỈNH QUẢNG NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN – 2018
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM CHÍU TRẦN DINH SỬ DỤNG KÊNH HÌNH TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 - THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH Ở TỈNH QUẢNG NINH Ngành: Lí luận và phương pháp dạy học Địa lí Mã số: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. Đỗ Văn Hảo THÁI NGUYÊN – 2018
LỜI CAM ĐOAN Tác giả xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập của riêng tác giả, không sao chép ở bất kì một công trình hoặc một luận văn, luận án của các tác giả khác. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn này là trung thực và chưa được công bố trong bất kì công trình nào khác. Các trích dẫn, các số liệu và kết quả tham khảo dùng để so sánh đều có nguồn trích dẫn rõ ràng. Tác giả xin hoàn toàn chịu trách nhiệm và chịu mọi hình thức kỷ luật theo quy định cho lời cam đoan của mình. Thái Nguyên, tháng 04 năm 2018 Tác giả luận văn Chíu Trần Dinh Xác nhận Xác nhận của khoa chuyên môn của người hướng dẫn khoa học i
LỜI CẢM ƠN Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất tới thầy hướng dẫn khoa học TS. Đỗ Văn Hảo là người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ và tạo điều kiện để em thực hiện luận văn này. Tác giả xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên, tập thể các thầy cô trong khoa Địa lí, phòng sau Đại học đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ tác giả nghiên cứu, học tập và hoàn thành luận văn. Xin chân thành cảm ơn các thầy cô ở một số trường THPT tỉnh Quảng Ninh như: trường THPT Ba Chẽ, trường THPT Tiên Yên, trường PTDTNT Tỉnh Quảng Ninh và các em HS các trường thực nghiệm đã tham gia trả lời các phiếu điều tra, nhằm giúp tác giả có một cơ sở thực tiễn để nghiên cứu và thực hiện luận văn này. Tuy đã có những cố gắng nhất định nhưng luận văn vẫn còn những hạn chế. Tác giả rất mong nhận được những ý kiến đóng góp, đánh giá của quý thầy cô để luận văn được hoàn thiện hơn. Tác giả xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, ngày 15 tháng 04 năm 2018 Tác giả luận văn Chíu Trần Dinh ii
MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cam đoan ...................................................................................................... i Lời cảm ơn ........................................................................................................ ii Mục lục ............................................................................................................. iii Danh mục các bảng .......................................................................................... iv Danh mục các hình ............................................................................................ v Danh mục các chữ viết tắt ................................................................................ vi MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................ 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................ 2 3. Mục tiêu của đề tài ........................................................................................ 6 4. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 6 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 7 6. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu ....................................................... 7 7. Những đóng góp của đề tài ......................................................................... 10 8. Cấu trúc của đề tài ....................................................................................... 11 NỘI DUNG..................................................................................................... 12 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG KÊNH HÌNH TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 – THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH Ở TỈNH QUẢNG NINH ..................................................................................................... 12 1.1. Cơ sở lí luận dạy học................................................................................ 12 1.1.1. Quan niệm về kênh hình trong sách giáo khoa Địa lí ........................... 12 1.1.2. Một số định nghĩa phương pháp dạy học .............................................. 12 1.1.3. Dạy học theo định hướng phát triển năng lực ....................................... 12 1.2. Cơ sở thực tiễn của đề tài ......................................................................... 16 1.2.1. Đặc điểm chương trình Địa lí 12........................................................... 24 iii
1.2.2. Đặc điểm kênh hình trong sách giáo khoa Địa lí 12 ............................. 24 1.2.3. Đặc điểm tâm sinh lí và trình độ nhận thức của học sinh lớp 12 .......... 25 1.2.4. Thực trạng dạy học Địa lí hiện nay ....... Error! Bookmark not defined. 1.2.5. Định hướng đổi mới nội dung và phương pháp dạy học môn Địa lí ở trường THPT ........................................... Error! Bookmark not defined. Tiểu kết chương 1............................................................................................ 27 Chương 2. SỬ DỤNG KÊNH HÌNH TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 - THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH Ở TỈNH QUẢNG NINH……………………………………………………...29 2.1. Nguyên tắc sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 12 - THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở tỉnh Quảng Ninh.......................... 31 2.1.1. Đảm bảo tính khoa học và tính vừa sức đối với HS ............................. 31 2.1.2. Đảm bảo tính hệ thống và liên hệ với thực tiễn .................................... 32 2.1.3. Đảm bảo tính giáo dục .......................................................................... 33 2.1.4. Đảm bảo nguyên tắc tự lực và phát triển tư duy cho HS ...................... 34 2.2. Các loại kênh hình trong chương trình Địa lí lớp 12 ............................... 27 2.2.1. Hệ thống lược đồ trong sách giáo khoa Địa lí 12 ................................. 29 2.2.2. Các loại biểu đồ, bảng số liệu thống kê trong chương trình Địa lí lớp 12 ................................................................. Error! Bookmark not defined. 2.2.3. Sơ đồ, lát cắt địa lí ................................. Error! Bookmark not defined. 2.2.4. Atlat Địa lí Việt Nam ............................ Error! Bookmark not defined. 2.2.5. Các loại tranh ảnh, phim và video clip ................................................. 30 2.3. Phương pháp sử dụng các kênh hình trong dạy học Địa lí 12 – THPT theo định hướng phát triển năng lực HS ......................................................... 35 2.3.1. Phương pháp sử dụng Atlat Địa lí Việt Nam ........................................ 35 2.3.2. Phương pháp khai thác kiến thức từ bản đồ, lược đồ Địa lí lớp 12 ...... 41 2.3.3. Phương pháp khai thác kiến thức Địa lí từ bảng số liệu thống kê. ....... 46 2.3.4. Phương pháp khai thác kiến thức Địa lí từ biểu đồ............................... 48 iv
2.3.5. Phương pháp khai thác kiến thức Địa lí qua sơ đồ, lát cắt địa hình ..... 52 2.3.6. Phương pháp sử dụng các loại tranh ảnh, phim và video clip trong việc dạy học Địa lí 12 ..................................................................................... 55 2.4. Ý nghĩa của phương pháp sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 12 - THPT theo định hướng phát triển năng lực HS ...................................... 57 2.5. Kĩ năng sử dụng kênh hình trong các khâu của quá trình dạy học Địa lí ................................................................. Error! Bookmark not defined. 2.5.1. Trong khâu soạn giáo án ....................... Error! Bookmark not defined. 2.5.2. Trong quá trình giảng bài mới .............. Error! Bookmark not defined. 2.5.3. Sử dụng kênh hình trong kiểm tra đánh giáError! Bookmark not defined. 2.5.4. Sử dụng kênh hình trong quá trình tự học của HSError! Bookmark not defined. 2.5.5. Sử dụng kênh hình trong củng cố kiến thứcError! Bookmark not defined. 2.6. Một số giáo án minh họa về sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 12 - THPT theo định hướng phát triển năng lực HS ...................................... 59 Tiểu kết chương 2............................................................................................ 68 Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ................................................... 69 3.1. Mục đích, nhiệm vụ, nguyên tắc, phương pháp tiến hành thực nghiệm .. 69 3.1.1. Mục đích thực nghiệm .......................................................................... 69 3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm .......................................................................... 69 3.1.3. Nguyên tắc thực nghiệm ....................................................................... 69 3.1.4. Phương pháp tiến hành thực nghiệm..................................................... 70 3.2. Tổ chức thực nghiệm................................................................................ 70 3.2.1. Chọn trường thực nghiệm ..................................................................... 70 3.2.2. Chọn lớp thực nghiệm ........................................................................... 71 3.2.3. Chọn giáo viên dạy thực nghiệm .......................................................... 72 v
3.2.4. Phương pháp kiểm tra, đánh giá kết quả thực nghiệm.......................... 72 3.2.5. Thời gian tiến hành thực nghiệm .......................................................... 73 3.3. Nội dung thực nghiệm .............................................................................. 73 3.4. Kết quả sau khi tiến hành thực nghiệm .................................................... 73 3.5. Đánh giá kết quả thực nghiệm ................................................................. 79 3.5.1. Đánh giá về mặt định lượng .................................................................. 79 3.5.2. Đánh giá về mặt định tính ..................................................................... 80 Tiểu kết chương 3............................................................................................ 82 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................... 83 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 86 PHỤ LỤC vi
DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1. Sự biến động diện tích rừng qua một số năm ................................. 46 Bảng 2.2. Số dân, diện tích gieo trồng, sản lượng và bình quân lương thực có hạt theo đầu người của ĐBSH và cả nước năm 1995 – 2005 ................. 47 Bảng 3.1. Tổng hợp điểm kiểm tra của HS các lớp thức nghiệm ................... 75 Bảng 3.2. Tổng hợp điểm kiểm tra của HS các lớp đối chứng ....................... 75 Bảng 3.3. Đánh giá xếp loại học lực của HS các lớp thực nghiệm theo từng trường ...................................................................................................... 76 Bảng 3.4. Đánh giá xếp loại học lực của HS các lớp đối chứng theo từng trường ...................................................................................................... 76 Bảng 3.5. Đánh giá xếp loại học lực của HS cả 3 trường ............................... 78 iv
DANH MỤC CÁC HÌNH Trang Hình 1.1. Định hướng chức năng và cấu trúc đa thành tố của năng lực ......... 16 Hình 2.1. Lược đồ hành chính khu vực Đông Nam Á .................................... 44 Hình 2.2. Biểu đồ chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo ngành ở Đồng bằng sông Hồng, giai đoạn 1986 – 2005 .................................................................. 49 Hình 2.3. Cơ cấu sử dụng đất của hai đồng bằng lớn nhất nước ta năm 2005 (%) ........................................................................................................... 50 Hình 2.4. Sản lượng than, dầu mỏ và điện của nước ta trong giai đoạn 1990 - 2005 ......................................................................................................... 50 Hình 2.5. Tỉ lệ gia tăng dân số trung bình năm qua các giai đoạn.................. 51 Hình 2.6. Các nhân tố chủ yếu ảnh hưởng tới tổ chức lãnh thổ công nghiệp 53 Hình 2.7. Lát cắt địa hình Miền Bắc và Đông Bắc Bắc Bộ ............................ 54 Hình 3.1. Biểu đồ xếp loại học lực của HS các lớp thực nghiệm theo từng trường ...................................................................................................... 77 Hình 3.2. Biểu đồ xếp loại học lực của HS các lớp đối chứng theo từng trường ................................................................................................................. 77 Hình 3.3. Biểu đồ xếp loại học lực của HS cả 3 trường theo lớp thực nghiệm và đối chứng ............................................................................................ 78 v
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT STT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ 1. CNTT Công nghệ thông tin 2. ĐBSH Đồng bằng sông Hồng 3. ĐC Đối chứng 4. ĐHSP Đại học sư phạm 5. ĐHQG Đại học Quốc gia 6. GV Giáo viên 7. HS Học sinh 8. NXB Nhà xuất bản 9. PTDTNT Phổ thông dân tộc nội trú 10. SGK Sách giáo khoa 11. THPT Trung học phổ thông 12. THCS Trung học cơ sở 13. TN Thực nghiệm 14. TB Trung bình 15. TP HCM Thành phố Hồ Chí Minh 16. VD Ví dụ 17. WTO Tổ chức thương mại thế giới vi
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Hiện nay ngành Giáo dục và Đào tạo Việt Nam đang tập trung vào việc đổi mới phương pháp dạy học ở các bậc học theo định hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học, lấy người học làm trung tâm của quá trình dạy học và giáo dục. Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo nêu rõ: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo định hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kĩ năng của người học, khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kĩ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học” [19]. Điều này đòi hỏi phải có sự thay đổi về phương pháp trong công tác giảng dạy của người GV, trong đó phương pháp trực quan và phương pháp thực hành là các phương pháp dạy học tích cực đang được nhiều GV quan tâm áp dụng trong giảng dạy. Đổi mới giáo dục đòi hỏi nhà trường không chỉ trang bị cho HS những kiến thức đã có của nhân loại mà còn phải bồi dưỡng, hình thành ở HS tính năng động, óc tư duy sáng tạo và kĩ năng thực hành áp dụng, tức là đào tạo những người lao động không chỉ có kiến thức mà phải có năng lực hành động, kĩ năng thực hành, Bởi vì: Trong chương trình sách giáo khoa Địa lí lớp 12, ngoài kiến thức địa lí được tàng trữ ở kênh chữ dưới dạng các khái niệm, thì các kiến thức địa lí còn được tàng trữ ở trong kênh hình rất đa dạng, các kênh hình có tính trực quan cao và tính diễn giải lôgic các hiện tượng trong dạy học Địa lí. 1
Hệ thống kiến thức địa lí tàng trữ ở kênh hình rất phong phú bao gồm: Bản đồ, lược đồ, các loại tranh ảnh, bảng số liệu, biểu đồ, các loại phim ảnh, video clip,… Khi lên lớp, GV cần phải hướng dẫn HS khai thác sâu hơn kiến thức ở kênh chữ và kênh hình. Do đó, HS cần phải hiểu rõ và nắm chắc kiến thức mà GV đã hướng dẫn ở trên lớp. Sự phối hợp biểu hiện kiến thức trên kênh chữ của các nhà biên soạn SGK và sự khai thác triệt để kiến thức ở kênh chữ và kênh hình của GV và HS đã tạo điều kiện cho hoạt động nhận thức kiến thức địa lí trực quan sinh động hơn, giúp cho quá trình tiếp thu kiến thức địa lí dễ dàng hơn và lưu giữ kiến thức trong kí ức lâu bền hơn. Thực tế việc dạy học môn Địa lí tại các trường THPT hiện nay cho thấy: Việc khai thác kênh hình trong SGK mới chỉ dừng lại ở mức độ đơn thuần là minh họa cho bài giảng mà chưa hướng dẫn cho HS khai thác hết nguồn tri thức phong phú và bổ ích này, nên HS tiếp thu bài giảng một cách máy móc, khả năng vận dụng kiến thức vào thực tế còn hạn chế. Vì vậy tác giả lựa chọn đề tài nghiên cứu: “Sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 12 – THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở tỉnh Quảng Ninh” 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Trên thế giới Trước đây, các nhà phương pháp dạy học Địa lí và các nhà Địa lí học nổi tiếng của Liên Xô như: N.Nbaranxiki, A.C Barcov, V.P Buđanov… Và nhiều người khác cho rằng: Muốn dạy học Địa lí có kết quả tốt thì tính trực quan trong dạy học là điều rất cần thiết. Gần đây, các nhà phương pháp nổi tiếng của các nước khác như: I.I.Alecne, I.D.Dvere…,khi nghiên cứu về phương pháp dạy học tích cực họ cũng cho rằng, phương pháp trực quan tích cực hơn phương pháp dùng lời, phương pháp thực hành tích cực hơn phương pháp trực quan trong dạy học Địa lí. N.Baranxki đã nhận định: “Cái đối tượng, hiện tượng nghiên cứu mà 2
các phương tiện trực quan có thể tiến hành một cách nhẹ nhàng sinh động, có kết quả tốt trong mười lăm phút thì khi thiếu các phương tiện trực quan phải mất một giờ, hay hai giờ, hay hơn nữa mới nhận thấy được, lại làm cho HS vất vả, đồng thời cũng không làm cho HS lĩnh hội được rõ ràng và chắc chắn” [32]. Một số nhà phương pháp dạy học Địa lí nổi tiếng khác như: David Lambert, David Balderstone, Francis. C. Hardwick, R. Robinson, P.Smith…,khi nghiên cứu về phương pháp giảng dạy Địa lí cũng cho rằng việc sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí không những tạo ra hình ảnh trực quan rõ nét về đối tượng nhận thức mà còn có vai trò quan trọng trong việc tích cực hóa hoạt động nhận thức của HS, đặc biệt là khả năng phát triển tư duy, năng lực sáng tạo của HS. Nhiều tác giả đã xác định các loại kênh hình và khẳng định được vai trò quan trọng của chúng: Francis. C. Hardwick trong cuốn “Teaching History and Geography” (1964), David Lambert và David Balderstone trong “learning to teach geography in the secondary School” (2000), các tác giả trên tạp chí “Teaching Geography”, “Teaching and Learning Geography” [32]. Các tác giả cho rằng các loại kênh hình như: tranh ảnh, bản đồ, biểu đồ…,là những tài liệu quan trọng hàng đầu và trong dạy học Địa lí chúng có khả năng mang những địa phương rất xa vào trong lớp học. Họ cũng đề cao vai trò của kênh hình trong quá trình giúp HS khám phá tri thức, phát triển vốn từ, khả năng giải thích các hiện tượng địa lí, đánh giá các quan điểm. Tác giả David Lambert và David Balderstone còn đề cập đến việc khai thác và sử dụng kênh hình trong giảng dạy. Các tác giả này quan tâm nhiều đến việc phát huy và kích thích sự tìm tòi khám phá của HS thông qua khai thác kênh hình. Theo David Lambert, Hội Địa lí Anh: Việc sử dụng những hình ảnh địa lí có chất lượng cao được ví như là đồ ăn, thức uống trong dạy và học Địa lí, mang lại lợi ích cho cả GV và HS [32]. 3
Như vậy, đa số các tác giả đều cho rằng kênh hình trong dạy học địa lí là một nguồn lực vô cùng phong phú và có thể giúp cho GV đưa ra nhiều ý tưởng cho việc tổ chức các hoạt động nhận thức cho HS chiếm lĩnh tri thức mới. Tuy nhiên, các tác giả vẫn chưa đề cập sâu tới việc sử dụng kênh hình trong dạy học địa lí theo định hướng phát triển năng lực HS một cách tổng thể khi chiếm lĩnh sự vật hiện tượng địa lí. 2.2. Ở Việt Nam Ở trong nước, từ những năm 90 của thế kỉ XX, một số nhà giáo dục đã dành nhiều thời gian nghiên cứu về việc sử dụng các phương tiện kĩ thuật dạy học hiện đại, phương pháp dạy học trực quan cũng được nhiều tác giả quan tâm nghiên cứu, nhằm nâng cao chất lượng dạy học bộ môn Địa lí. Tiêu biểu như: “Phương tiện, thiết bị kĩ thuật trong dạy học Địa lí” (Nxb ĐHQG Hà Nội, năm 2000), “phương pháp sử dụng các phương tiện dạy học Địa lí ở trường phổ thông” (Nxb Giáo dục, năm 1998), “phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong dạy học Địa lí kinh tế - xã hội” (Nxb ĐHQG Hà Nội, năm 1997) của PGS – TS Nguyễn Trọng Phúc; “Hướng dẫn sử dụng kênh hình trong SGK Địa lí 10” (Nxb Giáo dục, năm 2007) của PGS-TS Lâm Quang Dốc, Nguyễn Quang Vinh; “Hướng dẫn sử dụng kênh hình trong SGK Địa lí 11” (Nxb Giáo dục, năm 2010) của PGS-TS Lâm Quang Dốc, Nguyễn Đình Tám; “Hướng dẫn sử dụng kênh hình trong SGK Địa lí 12” (Nxb Giáo dục, năm 2010) của PGS-TS Lâm Quang Dốc, Nguyễn Quốc Lập; “Lý luận dạy học Địa lí” (năm 2000) của của tác giả Nguyễn Dược, Nguyễn Trọng Phúc; “Phương tiện kĩ thuật dạy học Địa lí” (năm 2001) của Nguyễn Trọng Phúc; “lý luận dạy học Địa lí” (năm 2006) của Đặng Văn Đức; “Rèn luyện kỹ năng địa lí” (năm 2001) của Mai Xuân San; “Đổi mới dạy học Địa lí THCS” (chủ biên, năm 2005) của Nguyễn Đức Vũ… Các tác giả đều khẳng định vai trò to lớn của phương tiện dạy học nói chung và kênh hình nói riêng và coi đó là một điều kiện để đổi mới dạy học Địa lí ở nhà trường trung học phổ thông. 4
Các cuốn sách trên đều đề cấp đến khả năng sử dụng kênh hình trong dạy học môn Địa lí ở các mức độ khác nhau. Tác giả Mai Xuân San, quan tâm nhiều đến rèn luyện kĩ năng cho HS khai thác một số loại kênh hình như: bản đồ, lược đồ, biểu đồ, tranh ảnh. Tác giả Nguyễn Đức Vũ đề cập tới phương pháp sử dụng, các kĩ năng cần hình thành cho HS thông qua khai thác các phương tiện trong dạy học như: bản đồ giáo khoa, biểu đồ, sơ đồ, tranh ảnh địa lí… Tác giả Nguyễn Trọng Phúc thống kê tất cả các loại phương tiện và chức năng vai trò và cách sử dụng. Tác giả Đặng Văn Đức nhấn mạnh vai trò của các phương tiện trực quan trong dạy học Địa lí trong phát triển năng lực quan sát cho HS. Tuy vậy, các đánh giá trên thường chung cho mọi cấp học, lớp học và các tác giả chưa có đánh giá về hiện trạng của việc sử dụng kênh hình ở nhà trường phổ thông hiện nay. Để xác định tính khả thi và tính hiệu quả của việc sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 12 – THPT theo định hướng phát triển năng lực HS ở tỉnh Quảng Ninh cần có thực nghiệm sư phạm và điều tra thực tế. Từ đó có thể xây dựng được quy trình phương pháp sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 12 – THPT theo định hướng phát triển năng lực HS và đưa ra các đề xuất kiến nghị để việc sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí có hiệu quả hơn. Đây là hướng nghiên cứu đúng đắn, đáp ứng nhu cầu dạy và học Địa lí hiện nay. Tác giả luận văn đã đi theo hướng nghiên cứu này. Thời gian gần đây, nhiều công trình nghiên cứu của nghiên cứu sinh và học viên cao học đã quan tâm tới việc đổi mới phương pháp dạy học trong dạy học Địa lí ở trường phổ thông như: “Vận dụng phương pháp Graph vào giảng dạy Địa lí lớp 6 và lớp 8” (luận án Tiến sĩ khoa học giáo dục, năm 1993) của Hoàng Việt Anh; “Sử dụng kênh hình để tổ chức các hoạt động nhận thức cho học sinh trong dạy học Địa lí lớp 9 theo hướng tích cực” (luận án Tiến sĩ khoa học giáo dục, năm 2010) của Ngô Thị Hải Yến; "Ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy học Địa lí địa phương tỉnh Thái Nguyên” (luận án Tiến sĩ khoa học giáo dục, năm 2015) của Đỗ Văn Hảo. 5
“Phương pháp khai thác kênh hình trong dạy học Địa lí ở lớp 7 THCS” (luận văn Thạc sĩ khoa học giáo dục, 2005) cuả Nguyễn Hữu Huấn; “Phương pháp khai thác kênh hình trong dạy học Địa lí lớp 11 THPT theo hướng tích cực” (luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục, 2005) của Nguyễn Thị Dung; “Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong môn Địa lí 10 THPT tại tỉnh Yên Bái” (luận văn Thạc sĩ khoa học giáo dục, 2009) của Hà Phúc Thuận; “Phương pháp sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 10 THPT tỉnh Thái Nguyên theo hướng tích cực” (luận văn Thạc sĩ, 2010) của Đỗ Thúy Nga. Kế thừa các thành tựu nghiên cứu của các nhà khoa học trong và ngoài nước, tác giả thấy rằng cần phải có cái nhìn tổng thể về vai trò, chức năng các loại kênh hình thường được sử dụng trong dạy học bộ môn Địa lí ở nhà trường phổ thông. Đặc biệt là gắn kênh hình với sự phát triển năng lực của HS như thế nào trong mỗi bài học Địa lí, để HS dễ dàng chiếm lĩnh tri thức, rèn luyện cho HS năng lực tư duy, tính tích cực, bồi dưỡng lòng yêu quê hương đất nước, có các quan điểm khoa học, nhân sinh quan đứng đắn trước các vấn đề đang đặt ra đối với đất nước và toàn cầu. Cùng với mong muốn trên, đồng thời tạo cho kênh hình một vị trí xứng đáng hơn trong dạy học Địa lí, tác giả đã lựa chọn đề tài nghiên cứu:“Sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 12 – THPT theo định hướng phát triển năng lực HS ở tỉnh Quảng Ninh” 3. Mục tiêu của đề tài Trên cơ sở nghiên cứu cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của việc sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 12 – THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở tỉnh Quảng Ninh để xây dựng phương pháp sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 12 – THPT theo định hướng phát triển năng lực HS ở tỉnh Quảng Ninh, nhằm giúp HS chiếm lĩnh tri thức địa lí một cách hứng thú, độc lập, dễ dàng và đạt được các mục tiêu của giáo dục đề ra. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu 6
- Nghiên cứu cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của việc sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 12 – THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở tỉnh Quảng Ninh. - Phân tích mục tiêu, đặc điểm, nội dung chương trình Địa lí lớp 12 và đề xuất những nguyên tắc và kĩ năng cần thiết của GV khi sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 12 theo định hướng phát triển năng lực HS. - Điều tra và khảo sát, trao đổi, thảo luận với GV và HS các trường THPT tỉnh Quảng Ninh về tình hình sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 12. - Xây dựng các phương pháp sử dụng kênh hình trong việc giảng dạy Địa lí 12 – THPT theo định hướng phát triển năng lực HS ở tỉnh Quảng Ninh. - Thực nghiệm sư phạm tại các trường THPT tỉnh Quảng Ninh để khẳng định tính đúng đắn và tính khả thi của đề tài. 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu của đề tài là: Kênh hình và phương pháp sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 12 – THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở tỉnh Quảng Ninh. - Phạm vi nghiên cứu: Nội dung đề tài chỉ tập trung vào thiết kế xây dựng phương pháp sử dụng kênh hình trong SGK Địa lí 12 – THPT. + Giới hạn về không gian lãnh thổ: Nghiên cứu và thực nghiệm trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh. + Giới hạn về thời gian: Luận văn thực hiện từ năm 2016 – 2018. 6. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu đề tài, tác giả đã sử dụng những quan điểm và phương pháp nghiên cứu chính sau: 6.1. Quan điểm nghiên cứu 6.1.1. Quan điểm hệ thống Quá trình sư phạm bao gồm những thành tố có quan hệ với nhau trong một hệ thống, có cấu trúc nhất định và cùng vận động. Các thành tố đó là mục đích giáo dục, nội dung giáo dục, phương pháp và phương tiện giáo dục, nhà 7
giáo dục, người được giáo dục, môi trường giáo dục…,các yếu tố trên vận động, phát triển trong mối quan hệ biện chứng với nhau trong cùng một hệ thống. Trong đó, sự thay đổi thành phần này sẽ kéo theo sự thay đổi thành phần khác. Mục tiêu của giáo dục hiện nay là trang bị cho HS khả năng độc lập, năng động, sáng tạo, do đó, nội dung dạy học, phương pháp dạy học cũng phải thay đổi và cải tiến. Xu hướng cải tiến các phương pháp dạy học hiện nay là nhằm phát huy hơn nữa vai trò chủ động của người học, tìm cách giúp cho HS có động cơ, thái độ, và phương pháp học tập đúng đắn. Ngoài ra, khi lựa chọn phương pháp dạy học cần phải chú ý đến lứa tuổi bậc học, mức độ mục tiêu, hoạt động nhận thức của người học, môn học, nội dung bài học mà lựa chọn và sử dụng phương pháp dạy học hợp lí. Vận dụng quan điểm hệ thống để nhìn nhận vai trò, vị trí, chức năng của kênh hình trong hệ thống các phương tiện dạy học, hệ thống các phương pháp dạy học và quá trình dạy học, thông qua đó tìm ra phương pháp sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 12 – THPT theo định hướng phát triển năng lực HS nhằm phát huy tính tích cực của HS và đạt được các mục tiêu đào tạo của giáo dục [32]. 6.1.2. Quan điểm công nghệ dạy học Công nghệ dạy học là sự sắp xếp công việc dạy và học theo một hệ thống đặc biệt được thiết kế nhằm cung cấp kiến thức cho người học theo một kết quả đã dự đoán trước; điều hành quá trình dạy học một cách có hiệu quả để đưa người học đạt đến mục tiêu học tập đặc biệt. Và công nghệ dạy học coi quá trình dạy học như một quy trình công nghệ, có mục đích rõ ràng, có đầu vào, đầu ra và có quá trình tác động. Hiện nay công nghệ dạy học đang là một hướng tiếp cận quan trọng để đổi mới phương pháp dạy học Địa lí trong nhà trường phổ thông. GV cần thiết phải vận dụng quan điểm này vào quá trình sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 12 – THPT theo định hướng phát triển năng lực 8
HS như trong quá trình lựa chọn kênh hình phù hợp với năng lực nhận thức của HS… 6.2. Phương pháp nghiên cứu 6.2.1. Phương pháp phân tích và tổng hợp - Phương pháp phân tích: Tác giả nghiên cứu các văn bản, các tài liệu lí luận có liên quan đến vấn đề nghiên cứu bằng cách chia chúng thành từng phần bộ phận, từng mặt theo lịch sử thời gian để hiểu chúng một cách đầy đủ và toàn diện. Quá đó tác giả nhìn nhận được các quan điểm, xu hướng để chọn lọc các thông tin quan trọng để phục vụ cho đề tài nghiên cứu của mình. - Phương pháp tổng hợp lí thuyết: Trên cơ sở phân tích chọn lọc từng mặt, từng bộ phận thông tin từ lí thuyết đã thu thập được để tổng hợp tạo ra một hệ thống lí thuyết mới đầy đủ về vấn đề nghiên cứu [9], [32]. 6.2.2. Phương pháp điều tra Điều tra là phương pháp khảo sát một nhóm đối tượng trên diện rộng nhằm phát hiện những đặc điểm về mặt định tính và định lượng của đối tượng nghiên cứu. Các tài liệu điều tra là những thông tin quan trọng cần cho quá trình nghiên cứu và là căn cứ để đề ra những giải pháp khoa học hay thực tiễn. Trong quá trình nghiên cứu, tác giả sử dụng cả hai loại điều tra: điều tra cơ bản và điều tra xã hội học để tìm hiểu về thực trạng sử dụng kênh hình của GV trong dạy học Địa lí hiện nay ở nhà trường THPT. Để điều tra khảo sát, tác giả đã dùng mẫu phiếu điều tra với các thông số và chỉ tiêu cần làm sáng tỏ, đặc biệt tác giả đã dùng hệ thống các câu hỏi Ankét đóng và mở để lấy ý kiến của GV và HS về vấn đề sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí ở nhà trường THPT hiện nay (mẫu điều tra ở phần phụ lục). 6.2.3. Phương pháp quan sát Quan sát là phương thức cơ bản để nhận thức sự vật, hiện tượng nhằm phát hiện vấn đề nghiên cứu, đặt giả thiết và kiểm chứng giả thiết. Quan sát là một hình thức quan trọng của nhận thức kinh nghiệm thông tin, nhờ quan sát mà ta có thông tin về đối tượng, trên cơ sở đó tiến hành các bước tìm tòi và 9