Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Giải pháp chuyển hóa nương rẫy thành rừng nông lâm kết hợp cung cấp lâm sản ngoài gỗ ở vùng hồ huyện Mường La, tỉnh Sơn La

Chia sẻ: Tri Lễ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:95

Thêm vào BST

Báo xấu

19
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của đề tài là xây dựng cơ sở khoa học cho phát triển rừng phòng hộ cung cấp lâm sản ngoài gỗ, lương thực, thực phẩm và hạn chế gia tăng nương rẫy dựa vào cộng đồng người dân, góp phần ổn định cuộc sống và phát triển bền vững nông thôn huyện Mường La, tỉnh Sơn La.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Giải pháp chuyển hóa nương rẫy thành rừng nông lâm kết hợp cung cấp lâm sản ngoài gỗ ở vùng hồ huyện Mường La, tỉnh Sơn La

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé n«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n trêng ®¹i häc l©m nghiÖp NguyÔn Thanh Hµ Gi¶i ph¸p chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy thµnh rõng n«ng l©m kÕt hîp cung cÊp l©m s¶n ngoµi gç ë vïng hå huyÖn mêng la tØnh s¬n la LuËn v¨n th¹c sÜ khoa häc l©m nghiÖp Hµ T©y - 2006
Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé n«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n trêng ®¹i häc l©m nghiÖp NguyÔn Thanh Hµ Gi¶i ph¸p chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy thµnh rõng n«ng l©m kÕt hîp cung cÊp l©m s¶n ngoµi gç ë vïng hå huyÖn mêng la tØnh s¬n la Chuyªn ngµnh : L©m häc M· sè : 60.62.60 LuËn v¨n th¹c sÜ khoa häc l©m nghiÖp Gi¸o viªn híng dÉn: PGS.TS Hoµng Kim Ngò Hµ T©y - 2006
Lêi c¶m ¬n LuËn v¨n ®îc hoµn thµnh theo ch¬ng tr×nh ®µo t¹o th¹c sü cña Trêng ®¹i häc L©m nghiÖp, Xu©n Mai, Hµ T©y. Nh©n dÞp hoµn thµnh ®Ò tµi, t¸c gi¶ bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi PGS. TS Hoµng Kim Ngò, TS. Ph¹m V¨n §iÓn, nh÷ng ngêi ®· båi dìng kiÕn thøc quÝ b¸u vµ ®· dµnh t×nh c¶m tèt ®Ñp cho t¸c gi¶ tõ khi h×nh thµnh, ph¸t triÓn ý tëng, x©y dùng ®Ò c¬ng nghiªn cøu, ®Õn c¸c ph¬ng ph¸p luËn, tæ chøc nghiªn cøu triÓn khai vµ x©y dùng b¸o c¸o khoa häc cña ®Ò tµi nµy. T¸c gi¶ xin ch©n thµnh c¶m ¬n phßng ph©n tÝch ®Êt Trêng ®¹i häc L©m nghiÖp, c¸n bé ViÖn Sinh th¸i rõng vµ M«i trêng - Trêng ®¹i häc L©m nghiÖp ®· gióp ®ì t¸c gi¶ hoµn thµnh luËn v¨n nµy. §èi víi ®Þa ph¬ng, nh©n dÞp nµy cho t¸c gi¶ xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi c¸n bé Së NN&PTNT tØnh S¬n La, ®Æc biÖt tíi nh©n d©n x· ChiÒng Lao vµ Mêng Trai huyÖn Mêng La tØnh S¬n La, phßng ®Þa chÝnh, UBND cña hai x·, n¬i t¸c gi¶ ®· ®Õn thu thËp sè liÖu ®Ó thùc hiÖn ®Ò tµi. Xin c¶m ¬n b¹n bÌ vµ ®ång nghiÖp ®· khuyÕn khÝch vµ gióp ®ì t¸c gi¶ trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi. MÆc dï ®· nç lùc lµm viÖc, nhng do tr×nh ®é h¹n chÕ nhiÒu mÆt, nªn ®Ò tµi kh«ng thÓ tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt nhÊt ®Þnh. T¸c gi¶ rÊt mong nhËn ®îc nh÷ng ý kiÕn ®ãng gãp cña c¸c thÇy c«, b¹n bÌ ®ång nghiÖp, c¸c nhµ khoa häc vµ xin ch©n thµnh tiÕp thu mäi ý kiÕn ®ãng gãp ®Ó luËn v¨n ®îc hoµn thiÖn h¬n. Xin tr©n träng c¶m ¬n! T¸c gi¶ NguyÔn Thanh Hµ
môc lôc Môc Tiªu ®Ò Trang Lêi c¶m ¬n Môc lôc Danh môc b¶ng §Æt vÊn ®Ò 1 PhÇn 1 Tæng quan vÊn ®Ò nghiªn cøu 4 1.1 Trªn thÕ giíi 4 1.1.1 Nghiªn cøu canh t¸c n¬ng rÉy 4 1.1.2 Nghiªn cøu n«ng l©m kÕt hîp 5 1.1.3 Nghiªn cøu chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy thµnh rõng NLKH cung cÊp 10 LSNG 1.2 ë ViÖt Nam 11 1.2.1 Nghiªn cøu canh t¸c n¬ng rÉy 11 1.2.2 Nghiªn cøu n«ng l©m kÕt hîp vµ sö dung trªn ®Êt dèc 13 1.2.3 Nghiªn cøu chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy thµnh rõng NLKH cung cÊp 15 LSNG 1.2.4 Kinh nghiÖm chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy vµ x©y dùng hÖ thèng NLKH 16 ë ViÖt Nam PhÇn 2 Môc tiªu, giíi h¹n, ®èi tîng, néi dung vµ ph¬ng ph¸p 19 nghiªn cøu 2.1 Môc tiªu nghiªn cøu 19 2.1.1 Môc tiªu chung 19 2.1.2 Môc tiªu cô thÓ 19 2.2 Giíi h¹n cña ®Ò tµi 19 2.3 Néi dung nghiªn cøu 19 2.4 Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 19 2.4.1 Ph¬ng ph¸p thu thËp sè liÖu 19 2.4.2 Ph¬ng ph¸p xö lý sè liÖu 22 PhÇn 3 §iÒu kiÖn c¬ b¶n cña khu vùc nghiªn cøu 25 3.1 HuyÖn Mêng La 25
3.2 Hai x· nghiªn cøu 29 3.3 §¸nh gi¸ chung 31 PhÇn 4 KÕt qu¶ nghiªn cøu vµ th¶o luËn 33 4.1 Thùc tr¹ng vµ xung híng canh t¸c n¬ng rÉy ë hai x· 33 4.1.1 Thùc tr¹ng ho¹t ®éng canh t¸c n¬ng rÉy 33 4.1.2 Thùc tr¹ng ®èi tîng n¬ng rÉy 40 4.1.3 Xu híng biÕn ®æi n¬ng rÉy, rõng NLKH trong khu vùc 57 4.2 Nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Ó ngêi d©n chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy thµnh rõng 59 NLKH cung cÊp LSNG 4.2.1 §iÒu kiÖn vÒ kinh tÕ 61 4.2.2 §iÒu kiÖn vÒ x· héi 66 4.2.3 §iÒu kiÖn vÒ kü thuËt 69 4.3 Nh÷ng gi¶i ph¸p ®Ó chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy thµnh rõng NLKH 70 4.3.1 Gi¶i ph¸p vÒ kinh tÕ – x· héi 70 4.3.2 Gi¶i ph¸p vÒ kü thuËt 72 4.4 §Ò xuÊt m« h×nh chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy thµnh rõng NLKH ë 2 x· 77 4.4.1 Lùa chän m« h×nh ®Ó chuyÓn ho¸ 78 4.4.2 ThiÕt kÕ m« h×nh rõng NLKH chuyÓn ho¸ tõ n¬ng rÉy 79 4.4.3 Kü thuËt trång c¸c loµi c©y 82 4.4.4 Dù kiÕn hiÖu qu¶ m« h×nh 83 PhÇn 5 KÕt luËn - Tån t¹i - KhuyÕn nghÞ 85 5.1 KÕt luËn 85 5.2 Tån t¹i 87 5.3 KhuyÕn nghÞ 88 Tµi liÖu tham kh¶o 89 Phô lôc
Danh Lôc B¶ng Tiªu ®Ò Trang B¶ng 1-1. C¸c híng chuyÓn ho¸ NR thµnh rõng NLKH cho LSNG 15 B¶ng 3.1. Thùc tr¹ng diÖn tÝch rõng ë hai x· nghiªn cøu träng ®iÓm 30 B¶ng 4.1. C¬ cÊu sö dông ®Êt t¹i x· ChiÒng Lao vµ Mêng Trai 33 B¶ng 4.2. LÞch thêi vô s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ ch¨n nu«i cña khu vùc 38 nghiªn cøu B¶ng 4.3. DiÖn tÝch n¬ng rÉy cña hai x· nghiªn cøu 40 B¶ng 4.4. TËp qu¸n canh t¸c n¬ng rÉy cña ®Þa bµn nghiªn cøu 41 B¶ng 4.5. N¨ng suÊt c©y trång trªn ®Êt n¬ng rÉy (kg/ha) 41 B¶ng 4.6. ChØ tiªu vÒ hiÖu qu¶ kinh tÕ cña c¸c m« h×nh canh t¸c 42 Biªñ 4.7. Ph©n lo¹i thu nh©p kinh tÕ hé gia ®×nh cña hai b¶n 43 B¶ng 4.8. C¬ cÊu sö dông ®Êt vµ thu nhËp cña mét hé gia ®×nh nghÌo ®iÓn 44 h×nh B¶ng 4.9. C¬ cÊu sö dông ®Êt vµ thu nhËp cña mét hé gia ®×nh trung b×nh 46 ®iÓn h×nh B¶ng 4.10. C¬ cÊu sö dông ®Êt vµ thu nhËp cña mét hé gia ®×nh Kh¸ ®iÓn 47 h×nh B¶ng 4.11. C¬ cÊu sö dông ®Êt vµ thu nhËp cña mét hé gia ®×nh Giµu ®iÓn 49 h×nh B¶ng 4.12. Mét sè chØ tiªu vÒ hiÖu qu¶ x· héi cña m« h×nh canh t¸c n¬ng 52 rÉy B¶ng 4.13. Mét sè tÝnh chÊt lý - ho¸ häc cña ®Êt 53 B¶ng 4.14. KÕt qu¶ ph©n tÝch NH4+, K2O, P2O5 cña ®Êt 55 B¶ng 15. Tæng hîp ®é xèp vµ mét sè nh©n tè ¶nh hëng 55 B¶ng 4.16. DiÖn tÝch ®Êt cã thÓ ph¸t triÓn l©m nghiÖp tèi ®a t¹i c¸c x· 57 nghiªn cøu B¶ng 4.17. Møc ®é mong muèn cña hé gia ®×nh trong viÖc chuyÓn ho¸ 61 n¬ng rÉy B¶ng 4.18. Nhu cÇu vèn trong chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy thnµh rõng NLKH cña 65 c¸c hé gia ®×nh B¶ng 4.19. Yªu cÇu ®é tµn che vµ ®é che phñ (TC+CP) cña líp th¶m thùc 78 vËt gi÷ níc B¶ng 4.20. So s¸nh hiÖu qu¶ kinh tÕ cña n¬ng vµ m« h×nh chuyÓn ho¸ 84
1 §Æt vÊn ®Ò Mêng La lµ mét huyÖn miÒn nói thuéc vïng phßng hé ®Çu nguån S«ng §µ tØnh S¬n La víi tæng diÖn tÝch tù nhiªn 140.790 ha. Trªn ®Þa bµn huyÖn cã 8 d©n téc anh em sinh sèng nhng chiÕm phÇn ®«ng lµ d©n téc Th¸i vµ H’m«ng. N¬i ®©y ®ång bµo d©n téc vÉn canh t¸c n¬ng rÉy nh mét ho¹t ®éng chñ yÕu nh»m ®¶m b¶o an toµn l¬ng thùc cho céng ®ång. Sù tån t¹i cña n¬ng rÉy kh«ng nh÷ng lµ sù “®Æt nhÇm chç” trªn vïng ®Êt phßng hé xung yÕu ®Çu nguån, lµ nguyªn nh©n ph¸ rõng vµ suy tho¸i m«i trêng mµ cßn cã hiÖu qu¶ kinh tÕ thÊp. MÆc dï, n¬ng rÉy lµ mét phÇn kh«ng thÓ thiÕu trong sinh kÕ cña nhiÒu céng ®ång vïng cao, nhng ®Ó duy tr× sù bÒn v÷ng th× viÖc c¶i tiÕn n¬ng rÉy thµnh hÖ kinh tÕ- sinh th¸i cã tÝnh æn ®Þnh vµ hiÖu qu¶ cao h¬n lµ ®ßi hái tÊt yÕu, phï hîp víi xu híng vµ tiÕn bé x· héi. SÏ sai lÇm khi phñ nhËn sù tån t¹i cña hÖ thèng n¬ng rÉy ë mét ®Þa ph¬ng nµo ®ã, nhng viÖc chuyÓn ho¸ nã thµnh mét bé phËn cÊu tróc cña hÖ kinh tÕ- sinh th¸i cã søc s¶n xuÊt cao h¬n, æn ®Þnh h¬n sÏ lµ mét lùa chän kh«n ngoan. Xu híng chung ë vïng hå huyÖn Mêng La lµ diÖn tÝch n¬ng rÉy sÏ tiÕp tôc t¨ng lªn, diÖn tÝch rõng sÏ tiÕp tôc gi¶m ®i díi t¸c ®éng cña t¸i ®Þnh c, gia t¨ng mËt ®é d©n sè vµ mÊt ®Êt s¶n xuÊt lóa níc do x©y dùng ®Ëp thuû ®iÖn S¬n La (Ph¹m V¨n §iÓn, 2005) [6]. ViÖc x©y dùng nhµ m¸y thuû ®iÖn S¬n La lµ mét th¸ch thøc trong viÖc quy ho¹ch, bè trÝ d©n c, ®Êt s¶n xuÊt, b¶o vÖ rõng vµ chuyÓn híng cho ®ång bµo t¸i ®Þnh c bëi v× sÏ ph¶i chuyÓn toµn bé d©n c tõ cèt 140m lªn cèt 218m ®Ó ®¶m b¶o an toµn cho cuéc sèng cña ngêi d©n. Khi cha x©y dùng nhµ m¸y thuû ®iÖn S¬n La vïng ven hå huyÖn Mêng La ®· ®îc quy ho¹ch lµ vïng phßng hé ®Çu nguån s«ng §µ, do ®ã sau khi x©y dùng ®Ëp, vÞ thÕ phßng hé ®Çu nguån ë n¬i ®©y cµng ®îc n©ng lªn. ViÖc b¶o tån vµ ph¸t triÓn rõng ®Ó cung cÊp æn ®Þnh nguån níc, ng¨n c¶n xãi mßn båi lÊp lßng hå, duy tr× c«ng suÊt vµ tuæi thä c«ng tr×nh thuû ®iÖn cµng trë thµnh nhu cÇu bøc thiÕt. Lµm sao sím æn ®Þnh cuéc sèng cña ngêi d©n, gi¶m bít sù lÖ thuéc cña thu nhËp tõ c¸c ho¹t ®éng ph¸ rõng, chuyÓn rõng lµm n¬ng rÉy tr¸i phÐp, tõng bíc chuyÓn híng canh t¸c sang ph¬ng thøc th©m canh vµ ®Þnh canh trªn ®Êt dèc, h¹n chÕ xãi mßn,
2 röa tr«i ®Êt, lµ nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ®îc gi¶i quyÕt ë vïng hå huyÖn Mêng La, tØnh S¬n La. Chóng ta ®· thÊy ®îc tÇm quan träng cña rõng phßng hé ®Çu nguån cña vïng hå thuû ®iÖn Hoµ B×nh. Trong ®iÒu kiÖn ®Êt dèc, ma mïa, n¬ng rÉy lµm cho ®Êt bÞ tho¸i ho¸ nhanh chãng, sù b¹c mµu cña ®Êt ®ai kÐo theo n¨ng suÊt c©y trång gi¶m xuèng vµ sù ®ãi nghÌo cña ngêi d©n. DiÖn tÝch rõng ®Çu nguån liªn tôc gi¶m ®Õn møc b¸o ®éng, trong n¨m 2005 lîng níc kh«ng ®ñ cho nhµ m¸y thuû ®iÖn ho¹t ®éng, c¸c tæ m¸y ph¸t ®iÖn ph¶i ngõng ho¹t ®éng hoÆc ph¶i ho¹t ®éng mét c¸ch cÇm cù lµm cho ®iÖn n¨ng c¶ níc bÞ thiÕu hôt trÇm träng, g©y thiÖt h¹i kh«ng nhá cho nÒn kinh tÕ c¶ níc. Theo dù b¸o nÕu cø tiÕp tôc t×nh tr¹ng nh vËy nh÷ng n¨m sau t×nh tr¹ng thiÕu ®iÖn cßn diÔn ra mét c¸ch trÇm träng h¬n n÷a. Tríc thùc tr¹ng suy tho¸i tµi nguyªn m«i trêng vµ ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi khã kh¨n, vïng hå Hoµ B×nh ®· ph¶i ®èi mÆt víi nhiÒu th¸ch thøc vµ trë ng¹i lín. Tríc nh÷ng thùc tr¹ng ®ã, vÊn ®Ò ®Æt ra lµ ph¶i lµm thÕ nµo ®Ó thuû ®iÖn S¬n La kh«ng r¬i vµo t×nh tr¹ng nh thuû ®iÖn Hoµ B×nh lµ mét ®iÒu hÕt søc cÇn thiÕt. Gi¶i ph¸p tríc m¾t vµ l©u dµi lµ æn ®Þnh ®îc cuéc sèng cña ngêi d©n, lµm sao ®Ó ®ång bµo chuyÓn ®îc tËp qu¸n canh t¸c n¬ng rÉy. Muèn vËy cÇn cã nh÷ng gi¶i ph¸p chuyÓn viÖc canh t¸c n¬ng rÉy thµnh rõng n«ng l©m kÕt hîp theo híng bÒn v÷ng vµ cã hiÖu qu¶ kinh tÕ sinh th¸i cao h¬n dùa trªn nÒn t¶ng thùc vËt cho l©m s¶n ngoµi gç, nh»m lång ghÐp sinh kÕ vµ an toµn l¬ng thùc cña ngêi d©n vïng hå víi b¶o tån vµ ph¸t triÓn rõng. Ph¸t triÓn hÖ canh t¸c n«ng l©m kÕt hîp trªn nÒn t¶ng chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy lµ mét trong nh÷ng con ®êng t¬i s¸ng nhÊt ®Ó cã ®îc rõng, gi÷ ®îc rõng, t¹o thu nhËp æn ®Þnh tõ rõng vµ gióp ngêi d©n tõng bíc chung sèng h¹nh phóc víi rõng phßng hé ®Çu nguån. Thùc tÕ kh«ng ph¶i bÊt cø hÖ canh t¸c n¬ng rÉy nµo còng lµ môc tiªu chuyÓn ho¸, ®ång thêi kh«ng ph¶i bÊt cø hÖ canh t¸c nµo còng cÇn thay thÕ bëi rõng n«ng l©m kÕt hîp. ViÖc chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy ph¶i dùa trªn nh÷ng kiÕn thøc, kü thuËt b¶n ®Þa, c¸c yÕu tè kinh tÕ, x· héi, m«i trêng ë ®Þa ph¬ng vµ ph¶i thÓ hiÖn ®îc ë nh÷ng gi¶i ph¸p khoa häc, c«ng nghÖ phï hîp.
3 Mét thùc tr¹ng n÷a lµ mèi quan hÖ gi÷a ngêi d©n vµ nhµ níc trong viÖc chia sÎ lîi Ých cña rõng “nhµ níc - rõng, c©y gç vµ hiÖu Ých sinh th¸i; ngêi d©n ®Þa ph¬ng - l©m s¶n ngoµi gç, l¬ng thùc, thùc phÈm vµ hiÖu Ých kinh tÕ trùc tiÕp”. §©y võa lµ sù ph©n chia lîi Ých gi÷a quèc gia víi ®Þa ph¬ng, võa lµ sù kÕt hîp céng sinh ®Ó t¹o ra ®a lîi Ých, ®a d¹ng s¶n phÈm trªn cïng mét ®¬n vÞ diÖn tÝch thuéc vïng xung yÕu cña huyÖn Mêng La, tØnh S¬n La - n¬i nèi ®Ëp thuû ®iÖn gi÷a hai bê S«ng §µ. Mét trong nh÷ng gi¶i ph¸p kh¶ thi ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy lµ chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy thµnh rõng n«ng l©m kÕt hîp cung cÊp l©m s¶n ngoµi gç vµ l¬ng thùc, thùc phÈm. S¶n lîng n¬ng rÉy cã thÓ bÞ gi¶m ®i Ýt nhiÒu, nhng nã sÏ ®îc bï ®¾p bëi c¸c l©m s¶n ngoµi gç. XuÊt ph¸t tõ nh÷ng yªu cÇu ®ã, chóng t«i ®· thùc hiÖn ®Ò tµi : “Gi¶i ph¸p chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy thµnh rõng n«ng l©m kÕt hîp cung cÊp l©m s¶n ngoµi gç ë vïng hå huyÖn Mêng La, tØnh S¬n La”, nh»m gãp phÇn vµo viÖc b¶o tån vµ ph¸t triÓn rõng ®Ó cung cÊp nguån níc æn ®Þnh, ng¨n c¶n qu¸ tr×nh xãi mßn båi lÊp, duy tr× c«ng suÊt vµ tuæi thä cña c«ng tr×nh thuû ®iÖn.
4 PhÇn 1 Tæng quan vÊn ®Ò nghiªn cøu 1.1. Trªn thÕ giíi 1.1.1. Nghiªn cøu canh t¸c n¬ng rÉy Canh t¸c n¬ng rÉy ®îc hiÓu theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau: n«ng nghiÖp du canh, canh t¸c du canh, nhng thêng ®îc hiÓu lµ chÆt c©y - ®èt n¬ng - lµm rÉy. ThuËt ng÷ nµy mang nÆng dÊu Ên vÒ ph¸ ho¹i m«i trêng. §Þnh nghÜa ®îc dïng nhiÒu nhÊt “Canh t¸c n¬ng rÉy ®îc coi lµ nh÷ng hÖ thèng canh t¸c n«ng nghiÖp trong ®ã ®Êt ®îc ph¸t quang ®Ó canh t¸c trong mét thêi gian ng¾n h¬n thêi gian bá ho¸ (Conklin,1957)” [11]. Trªn quan ®iÓm ®éng, cã mét ®Þnh nghÜa míi: “Du canh lµ mét chiÕn lîc qu¶n lý tµi nguyªn trong ®ã ®Êt ®ai ®îc lu©n canh nh»m khai th¸c n¨ng lîng vµ vèn dinh dìng cña phøc hÖ thùc vËt - ®Êt cña hiÖn trêng canh t¸c (Mc Grath, 1987)” [3]. Trªn quan ®iÓm sö dông ®Êt, Anthony Young (1997) cho r»ng “Du canh lµ mét hÖ thèng lu©n canh trong ®ã sau mét thêi gian canh t¸c ®Êt ®îc bá ho¸ tù nhiªn ®Ó rõng c©y hoÆc c©y bôi mäc trë l¹i gióp cho ®Êt phôc håi l¹i ®é ph× tù nhiªn; ®©y lµ hÖ thèng NLKH l©u ®êi nhÊt, lµ mét hÖ thèng hoµn toµn bÒn v÷ng khi thêi gian bá ho¸ ®ñ dµi vµ mËt ®é d©n sè thÊp”. MÆc dï ®øng trªn quan ®iÓm nµo th× còng ph¶i kh¼ng ®Þnh r»ng canh t¸c n¬ng rÉy lµ mét d¹ng sö dông ®Êt cã lÞch sö hµng ngµn n¨m vµ nã phï hîp víi ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh sinh th¸i vïng nhiÖt ®íi. ¦íc tÝnh r»ng cã kho¶ng 250 ®Õn 300 triÖu ngêi sinh sèng b»ng viÖc canh t¸c n¬ng rÉy, t¸c ®éng ®Õn gÇn mét nöa tæng diÖn tÝch ®Êt vïng nhiÖt ®íi. Riªng khu vùc Ch©u ¸ Th¸i B×nh D¬ng ®· cã 30 triÖu ngêi sèng phô thuéc vµo canh t¸c n¬ng rÉy trªn mét diÖn tÝch kho¶ng 75 triÖu ha (Srivastava, 1986) [28]. Ngµy nay viÖc canh t¸c n¬ng rÉy vÉn ®îc nhiÒu ngêi coi lµ nguyªn nh©n chÝnh cña n¹n mÊt rõng nhiÖt ®íi, cïng víi søc Ðp cña viÖc gia t¨ng d©n sè kÐo theo nhu cÇu vÒ sö dông ®Êt th× ph¬ng thøc canh t¸c l·ng phÝ vµ Ýt hiÖu qu¶ nµy tá ra kh«ng cßn thÝch hîp n÷a.
5 Tuy vËy, mét sè nhµ nghiªn cøu ®· coi n¬ng rÉy du canh nh mét ph¬ng ph¸p cã hiÖu qu¶ nhÊt ®Ó ®èi phã víi c¸c thùc thÓ sinh th¸i cña vïng nhiÖt ®íi (Cox vµ Atkins, 1976) nhng nã chØ thÝch hîp trong ®iÒu kiÖn d©n sè thÊp ( díi 50 ngêi/ km2), cßn trong nhiÒu trêng hîp ph¬ng thøc canh t¸c n¬ng rÉy du canh truyÒn thèng cßn cã t¸c dông tÝch cùc trong qu¸ tr×nh diÔn thÕ vµ t¸i t¹o cña rõng (Odum,1971; Bodley, 1976) [3]. Canh t¸c n¬ng rÉy g©y xãi mßn nhiÒu, tuy kh«ng tÝnh ®îc cô thÓ nhng íc tÝnh mÊt kho¶ng 0.5 ®Õn 1 cm ®Êt/ n¨m nhng ®Ó h×nh thµnh ®Êt th× cÇn ph¶i mÊt kho¶ng thêi gian rÊt dµi. Theo N.Hudson (1981) [13] cêng ®é h×nh thµnh ®Êt tõ ®¸ kh«ng thÓ ®o ®îc mét c¸ch chÝnh x¸c, song theo mét sè chuyªn gia thæ nhìng th× trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn cÇn kho¶ng 300 n¨m ®Ó h×nh thµnh mét líp ®Êt dÇy kho¶ng 2,5 cm. Theo FAO (1996) [25] ®Ó t×m c¸c gi¶i ph¸p sö dông ®Êt thay thÕ cho hÖ canh t¸c n¬ng rÉy, ngêi ta tiÕn hµnh hµng lo¹t c¸c kh¶o nghiÖm vµ ®i ®Õn nhËn ®Þnh r»ng hÖ canh t¸c NLKH tá ra cã nhiÒu triÓn väng nhÊt ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò bøc xóc mµ c¸c níc ®ang ph¶i ®èi mÆt ®ã lµ vÊn ®Ò bñng næ d©n sè, ®ãi nghÌo vµ vÊn ®Ò c¹n kiÖt nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn. 1.1.2. Nghiªn cøu n«ng l©m kÕt hîp N«ng l©m kÕt hîp (Agroforesty) hoÆc hÖ sinh th¸i n«ng l©m kÕt hîp, kü thuËt n«ng l©m nghiÖp ,v.v... ®· ®îc gäi b»ng nhiÒu tªn, nhng vÒ néi dung c¬ b¶n kh«ng cã sù ph©n biÖt lín. Lóc ®Çu gäi lµ n«ng l©m Agri-silviculture ®©y lµ mét thuËt ng÷, ®îc Uû ban nghiªn cøu kinh doanh n«ng l©m kÕt hîp cña Liªn Hîp Quèc lµ ICRAF do «ng King (Ên §é) lµm chñ tÞch ®Ò xuÊt, n¨m 1969, King ®· viÕt cuèn s¸ch “Taungya”, trong cã ®Þnh nghÜa Agri-silviculture nh sau: “Trªn cïng mét m¶nh ®Êt s¶n xuÊt n«ng, l©m vµ ch¨n nu«i cïng kÕt hîp l¹i víi nhau, cho søc s¶n lîng cña ®Êt ®îc b¶o vÖ vµ n©ng cao”. MÊy n¨m sau, néi dung NLKH ®îc mäi ngêi gi¶i thÝch vµ ICRAF ®· bÇu chñ tÞch míi lµ Lundgren vµ lóc nµy ®Þnh nghÜa nh sau: “NLKH lµ cïng trªn mét m¶nh ®Êt, trªn vÞ trÝ kh«ng gian, theo thø tù thêi gian tËp hîp hÖ thèng lîi dông ®Êt h×nh thµnh viÖc kÕt hîp thùc vËt c©y gç nhiÒu n¨m, c©y n«ng nghiÖp, c©y cho ch¨n
6 nu«i. Trong hÖ thèng ®ã thµnh phÇn c©y gç vµ phi c©y gç ph¶i cã t¸c dông t¬ng hç sinh th¸i häc vµ kinh tÕ häc râ rÖt”. Sau ®ã thuËt ng÷ chuyªn m«n Agroforestry ®îc øng dông réng h¬n vµ tËp trung ®îc c¸c lo¹i khoa häc. Theo ICRAF cña FAO (1977) [20]: “N«ng l©m kÕt hîp lµ mét hÖ thèng qu¶n lý ®Êt ®ai cã thÓ chÊp nhËn ®îc ®Ó t¨ng kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña nhiÒu lo¹i s¶n phÈm kÕt hîp s¶n phÈm n«ng nghiÖp, c©y c«ng nghiÖp, c©y rõng vµ gia sóc (®îc tiÕn hµnh ®ång thêi vµ kÕ tiÕp nhau) vµ ¸p dông c¸c biÖn ph¸p qu¶n lý kü thuËt thÝch hîp víi tr×nh ®é v¨n ho¸ cña nh©n d©n ®Þa ph¬ng”. BiÖn ph¸p n«ng l©m kÕt hîp lµ mét hÖ thèng c¸c biÖn ph¸p kü thuËt tæng hîp bao gåm c¸c biÖn ph¸p kü thuËt l©m nghiÖp, kü thuËt n«ng nghiÖp…®îc tiÕn hµnh trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch ®Êt ®ai nh»m ®¹t ®îc nh÷ng môc tiªu ®· ®Þnh s½n vµ c¸c s¶n phÈm hang ho¸. Tõ khi ®Þnh nghÜa vÒ NLKH cña FAO (1981) ra ®êi ®· cã sù thèng nhÊt chung: “ NLKH lµ tªn gäi chung cho c¸c hÖ thèng vµ kü thuËt sö dông ®Êt trong ®ã nh÷ng c©y th©n gç sèng l©u n¨m (c©y gç, c©y bôi, c¸c c©y thuéc hä cau, dõa, tre nøa) ®îc kÕt hîp mét c¸ch cã tÝnh to¸n trªn cïng mét ®¬n vÞ kinh doanh víi c¸c loµi c©y th©n th¶o hoÆc/ vµ ch¨n nu«i. Sù kÕt hîp nµy cã thÓ cã thÓ tiÕn hµnh ®ång thêi hoÆc kÕ tiÕp nhau vÒ mÆt kh«ng gian vµ thêi gian. Trong c¸c hÖ thèng NLKH, c¶ hai yÕu tè sinh th¸i häc vµ kinh tÕ t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau víi c¸c bé phËn hîp thµnh nªn hÖ thèng ®ã”. Ngay khi ®Þnh nghÜa nµy ra ®êi ®· ®îc chÊp nhËn réng kh¾p trªn thÕ giíi. V× vËy, tõ nh÷ng n¨m 1984 trë l¹i ®©y th× kh¸i niÖm “ N«ng l©m kÕt hîp” Ýt ®îc nh¾c ®Õn trong c¸c nghiªn cøu mµ thay vµo ®ã lµ viÖc x¸c ®Þnh c¸c kiÓu, lo¹i hÖ thèng NLKH ®· thµnh mét chñ ®Ò chÝnh cña c¸c nghiªn cøu. ViÖc x©y dùng nªn hÖ thèng NLKH trªn nh÷ng vïng nh÷ng khu vùc kh¸c nhau cã sù kh¸c nhau vÒ thµnh phÇn loµi, ph¬ng thøc trång... mét chót nhng qua c¸c nghiªn cøu ®ã ®· lµm s¸ng tá ®Æc ®iÓm cña mét sè hÖ canh t¸c NLKH ®iÓn h×nh vµ cã thÓ tãm t¾t ®îc nh sau: HÖ canh t¸c Taungya (Taungya system) lµ hÖ canh t¸c ®îc sö dông sím nhÊt ë Ên §é nã biÓu thÞ cho ph¬ng thøc du canh. HÖ canh t¸c nµy ®îc ®Æc trng bëi sù kÕt hîp gi÷a viÖc trång c©y n«ng nghiÖp vµ l©m nghiÖp. C©y n«ng nghiÖp ®îc
7 trång trong giai ®o¹n ®Çu cña trång rõng, khi c©y rõng cha khÐp t¸n ngêi n«ng d©n ®îc phÐp trång c©y l¬ng thùc hoÆc c©y hµng ho¸ kÕt hîp víi viÖc b¶o vÖ ch¨m sãc rõng. ViÖc kÕt hîp nµy chØ cã thÓ diÔn ra trong mét vµi n¨m ®Çu. Kh¸i niÖm Taungya ngµy cµng ph¸t triÓn vµ ngµy nay nã cßn bao hµm c¶ t tëng cña kü thuËt sö dông ®Êt tæng hîp phôc vô ph¸t triÓn n«ng th«n, miÒn nói. Kh«ng chØ sö dông ®Êt t¹m thêi khi rõng cha khÐp t¸n vµ gióp ngêi n«ng d©n xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo mµ nã cßn t¹o ra sù thay ®æi ®Ó ®¶m b¶o cho sù tham gia b×nh ®¼ng cña ngêi n«ng d©n trong nÒn kinh tÕ l©m nghiÖp sinh th¸i bÒn v÷ng. Tuy nhiªn hÖ canh t¸c nµy ®em l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ ban ®Çu cho ngêi n«ng d©n, nhng ë nh÷ng giai ®o¹n sau khi kh«ng cßn trång xen ®îc c©y n«ng nghiÖp ngêi d©n kh«ng cã thu nhËp tríc m¾t n÷a, ®Æc biÖt trong c¸c khu rõng phßng hé ®Çu nguån. V× vËy hÖ canh t¸c Taungya nµy vÉn cha thùc sù bÒn v÷ng vµ l©u dµi ®îc. M« h×nh rõng rÉy lu©n canh cã thÓ coi lµ ph¬ng thøc duy tr× hÖ n«ng nghiÖp sinh th¸i vµ qu¶n lý rõng tù nhiªn bÒn v÷ng. Trong canh t¸c n¬ng rÉy truyÒn thèng, giai ®o¹n h÷u canh (Follow) lµ rÊt quan träng ®Ó phôc håi l¹i ®é ph× tù nhiªn, t¸i t¹o l¹i rõng ®©y còng lµ thêi kú bá ho¸ ®Ó cho ®Êt nghØ. §øng vÒ mÆt sinh th¸i th× bá ho¸ hoµn toµn hîp lý nÕu thêi gian bá ho¸ ®îc duy tr× (Moran, 1981), ®©y lµ giai ®o¹n nghØ canh t¸c n«ng nghiÖp ®Ó rõng ®îc phôc håi l¹i. Trong giai ®o¹n gÇn ®©y kü thuËt lµm giµu rõng (Enricher follow) ®· vµ ®ang ®îc ¸p dông réng r·i vµ cã thÓ chia hai ph¬ng ¸n: Mét lµ h÷u canh lµm giµu kinh tÕ, nghÜa lµ lµm t¨ng gi¸ trÞ kinh tÕ cña th¶m thùc vËt h÷u canh b»ng c¸ch trång thªm c¸c loµi c©y cã gi¸ trÞ hµng ho¸ vµ c©y l¬ng thùc thùc phÈm kh¸c. Ch¼ng h¹n m« h×nh trång m©y ë Luangan Dayaks cña (Weistock,1984) [29], trång c©y gç ®a môc ®Ých trªn ruéng bËc thang ë Ifugao Phippin (Conklin, 1980). Hai lµ giai ®o¹n h÷u canh lµm giµu sinh häc, nghÜa lµ t¨ng kh¶ n¨ng c¶i t¹o ®Êt cña th¶m thùc vËt h÷u canh b»ng c¸c c©y c¶i t¹o ®Êt. ViÖc thùc hiÖn m« h×nh rõng rÉy lu©n canh víi c¸c n¬ng rÉy t¹o ra kh«ng lín, vµ gi÷ l¹i nh÷ng m¶nh rõng xung quanh ®Ó lµm nguån gieo gièng, ngêi sö dông ®· vµ ®ang tÝch cùc ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh t¸i sinh cña rõng theo ®óng quy luËt (Clarker, 1976; Gomez Poma, 1972) [11].
8 Trång xen theo b¨ng (Alley cropping) lµ kü thuËt canh t¸c NLKH trong ®ã c©y hä ®Ëu cè ®Þnh ®¹m mäc nhanh ®îc trång thµnh hµng theo ®êng ®ång møc, gi÷a hai hµng c©y nµy ngêi ta canh t¸c n«ng nghiÖp. Kü thuËt canh t¸c nµy ®îc nghiªn cøu t¹i ViÖn n«ng nghiÖp nhiÖt ®íi quèc tÕ Ibanda (Wilson vµ Kang, 1980) [30]. HÖ canh t¸c nµy cung cÊp gç cñi, thøc ¨n gia sóc vµ nguån ph©n xanh ®Ó n©ng cao ®é ph× cho ®Êt vµ t¨ng n¨ng suÊt c©y trång. Kü thuËt nµy tá ra thÝch hîp trªn ®Êt dèc v× b¨ng c©y (Hedgerow) cã t¸c dông ng¨n c¶n sù xãi mßn röa tr«i ®Êt ®ång thêi hÖ rÔ cña tõng c©y hä ®Ëu cè ®Þnh nguån ®¹m trong ®Êt tõ ®ã n©ng cao ®é ph× nhiªu cho ®Êt ®ai. ViÖc phèi hîp gi÷a c©y gç víi ch¨n nu«i: mét hÖ canh t¸c NLKH bao gåm ch¨n nu«i cã thÓ phèi hîp ®Ó tËn dông nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh th¸i kinh tÕ vµ gi¶i quyÕt khã kh¨n cho céng ®ång. Flevey vµ Andrews (1978) ®· th«ng b¸o vÒ thö nghiÖm trång b¹ch ®µn vµ trång th«ng ë cao nguyªn phÝa b¾c Th¸i Lan. ë Malaysya ngêi ta ®· nu«i cõu vµ gia cÇm díi t¸n cao su. ViÖc nu«i ong lÊy mËt díi t¸n rõng còng kh¸ phæ biÕn ë c¸c níc §«ng Nam ¸. ViÖc t×m ra c¸c m« h×nh canh t¸c trªn ®Êt dèc mét c¸ch bÒn v÷ng lµ yªu cÇu ®Æt ra víi c¸c nhµ khoa häc trªn thÕ giíi. Mét trong nh÷ng thµnh c«ng ®ã ph¶i kÓ ®Õn ®ã lµ viÖc t×m ra hÖ thèng kü thuËt canh t¸c trªn ®Êt dèc (SALT) víi môc tiªu lµ b¶o vÖ ®Êt khái bÞ xãi mßn röa tr«i do ®é dèc lín. Kü thuËt nµy ®· ®îc trung t©m ®êi sèng n«ng th«n Bapstit Mindanao Philippin tæng kÕt hoµn thiÖn vµ ph¸t triÓn tõ gi÷a nh÷ng n¨m 1970. §©y lµ mét kü thuËt canh t¸c phï hîp víi nh÷ng n¬i cã ®Þa h×nh dèc, ®ßi hái Ýt vèn vµ tr×nh ®é kü thuËt kh«ng cao do sù ®¬n gi¶n vµ dÔ lµm. M« h×nh canh t¸c nµy ®· vµ ®ang ®îc ¸p dông ë rÊt nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi. HiÖn nay cã 4 kiÓu m« h×nh tæng hîp vÒ kü thuËt canh t¸c n«ng nghiÖp bÒn v÷ng trªn ®Êt dèc ®îc c¸c tæ chøc quèc tÕ ghi nhËn. - M« h×nh SALT1 (Slopping Argiculture Land Technology) ®©y lµ m« h×nh tæng hîp trªn c¬ së c¸c biÖn ph¸p b¶o vÖ ®Êt víi s¶n xuÊt l¬ng thùc. Kü thuËt nµy víi c¬ cÊu c©y trång gåm: 25% c©y l©m nghiÖp + 25% c©y lu niªn (c©y n«ng nghiÖp) + 50% c©y n«ng nghiÖp hµng n¨m.
9 - M« h×nh SALT2 (Simple Agro- Livestock Technology) ®©y lµ m« h×nh kinh tÕ n«ng sóc kÕt hîp ®¬n gi¶n víi c¬ cÊu sö dông ®Êt lµ 40% dµnh cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp + 20% cho trång c©y l©m nghiÖp + 20% cho ch¨n nu«i + 20% lµm nhµ vµ chuång tr¹i. - M« h×nh SALT3 (Sustainable Agro-forest Land Technology) ®©y lµ m« h×nh n«ng l©m kÕt hîp bÒn v÷ng víi c¬ cÊu sö dông ®Êt gåm 40% ®Êt giµnh cho n«ng nghiÖp + 60% dµnh cho l©m nghiÖp. M« h×nh canh t¸c nµy ®ßi hái cã sù ®Çu t cao c¶ vÒ nguån lùc, vèn ®Çu t còng nh kiÕn thøc kü n¨ng vµ kinh nghiÖm. - M« h×nh SALT4 (Small Agro-fruit Livehood Technology) ®©y lµ m« h×nh kü thuËt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kÕt hîp víi c©y ¨n qu¶ trªn quy m« nhá. Trong m« h×nh nµy ngoµi ®Êt dµnh cho c©y trång c©y l¬ng thùc, l©m nghiÖp, hµng rµo xanh, cßn dµnh ra mét phÇn ®Êt ®Ó trång c©y ¨n qu¶ víi c¬ cÊu sö dông ®Êt gåm : 60% ®Êt dµnh cho l©m nghiÖp, 15% ®Êt dµnh cho n«ng nghiÖp vµ 25% ®Êt dµnh cho c©y ¨n qu¶. Qua bèn m« h×nh SALT ta thÊy r»ng c¬ cÊu sö dông ®Êt dµnh cho l©m nghiÖp ngµy cµng t¨ng lªn, c¬ cÊu c©y trång còng ngµy cµng ®a d¹ng ®iÒu ®ã cho thÊy r»ng viÖc sö dông ®Êt ngµy cµng tiÕn gÇn ®Õn sö dông bÒn v÷ng vµ hiÖu qu¶ sinh th¸i ®îc ¸p dông. Tãm l¹i, nh÷ng nghiªn cøu vÒ hÖ canh t¸c NLKH trªn ®Òu cho thÊy r»ng triÓn väng cña hÖ canh t¸c nµy lµ cã thÓ ng¨n chÆn ®îc sù suy gi¶m ®é ph× nhiªu cña ®Êt, chèng xãi mßn ®ång thêi gi¶i quyÕt tèt c¸c vÊn ®Ò vÒ l¬ng thùc, thùc phÈm cho ngêi d©n, t¹o nhiÒu c«ng ¨n viÖc lµm cho x· héi. §ång thêi nã cã thÓ lËp l¹i ®îc c©n b»ng sinh th¸i cho m«i trêng gãp phÇn æn ®Þnh nÒn s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp trªn ®Êt dèc tr¸nh ®îc hiÖn tîng sa m¹c ho¸ ®Êt ®ai mµ c¶ loµi ngêi ®ang quan t©m lo l¾ng. 1.1.3. Nghiªn cøu chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy thµnh rõng NLKH cung cÊp LSNG Canh t¸c n¬ng rÉy kÕt hîp trång c©y th©n gç trªn cïng mét diÖn tÝch lµ mét tËp qu¸n s¶n xuÊt l©u ®êi cña n«ng d©n nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi. Theo King (1987), viÖc chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy thµnh rõng NLKH cung cÊp l©m s¶n phô ®· ®îc ¸p dông réng r·i ë Ên §é vµ Nam Phi, c¸c nghiªn cøu ®· ph¸t triÓn c¸c hÖ thèng n¬ng
10 rÉy nµy thµnh c¸c hÖ thèng kÕt hîp nµy thêng híng vµo môc ®Ých s¶n xuÊt l©m nghiÖp. Tõ ®Çu thËp niªn 70 cña thÕ kû 20 nhiÒu trung t©m nghiªn cøu vÒ n«ng nghiÖp quèc tÕ ®îc thµnh lËp ë nhiÒu khu vùc trªn thÕ giíi nh»m n©ng cao n¨ng suÊt cña c¸c loµi c©y trång n«ng nghiÖp n¨ng suÊt cao nhng trång riªng rÏ trong khi thùc tÕ c¸c hé n«ng d©n nµy l¹i canh t¸c mét c¸ch tæng hîp, trång xen c¸c lo¹i c©y n«ng nghiÖp kh¸c nhau, c©y ng¾n ngµy víi c©y g«c dµi ngµy v.v. Trong thêi gian nµy, bªn c¹nh viÖc ph¸t triÓn n«ng nghiÖp, FAO ®Æc biÖt chó träng vµ nhÊn m¹nh vai trß cña l©m nghiÖp trong ph¸t triÓn n«ng th«n, khuyÕn c¸o n«ng d©n vµ nhµ níc nªn chó träng ®Æc biÖt ®Õn c¸c lîi Ých cña rõng vµ c©y th©n gç ®Õn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, ®ång thêi khuyÕn c¸o c¸c nhµ qu¶n lý sö dông ®Êt lªn kÕt hîp trång c¶ c©y n«ng nghiÖp, c©y l©m nghiÖp vµ c©y c«ng nghiÖp vµo hÖ thèng canh t¸c cña hä. Tríc søc Ðp vÒ d©n sè nhu cÇu l¬ng thùc cña c¸c níc lµ rÊt lín diÖn tÝch rõng ngµy cµng gi¶m, diÖn tÝch n¬ng rÉy ngµy cµng t¨ng, h×nh thøc canh t¸c n¬ng rÉy diÔn ra phæ biÕn ë kh¾p mäi n¬i trªn thÕ giíi vµ chiÕm mét tû lÖ lín vÒ diÖn tÝch canh t¸c n«ng nghiÖp. Ho¹t ®éng n¬ng rÉy lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lµm suy gi¶m ®é ph×, tho¸i ho¸ ®Êt mét c¸ch nhanh chãng. §øng tríc nh÷ng th¸ch thøc Êy c¸c nhµ nghiªn cøu vÒ l©m nghiÖp ®· cã nh÷ng ®Ò ¸n ph¸t triÓn vµ chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy thµnh rõng NLKH cung cÊp LSNG mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ cao. Sö dông ®Êt cßn l·ng phÝ vµ theo ph¬ng thøc kh«ng bÒn v÷ng. §Êt trång cßn nhiÒu, ®ã lµ hËu qu¶ cña quay vßng canh t¸c n¬ng rÉy qu¸ ng¾n h¹n tõ 2 - 3 n¨m, thËm chÝ cßn thÊp h¬n. Thu nhËp b×nh qu©n trªn 1 ha ®Êt qu¸ thÊp. TiÒm n¨ng sinh vËt cha ®îc ph¸t huy. Trong khu vùc cã nhiÒu lo¹i c©y cã gi¸ trÞ cha ®îc phôc vô ®Ó s¶n xuÊt: c©y ¨n qu¶, c©y lÊy thuèc, c©y ®a t¸c dông, gia sóc vµ ®éng vËt rõng vèn ®· tån t¹i ë ®Þa ph¬ng kh«ng trë thµnh nguån sèng cho ngêi d©n. V× kh«ng cã c«ng nghiÖp chÕ biÕn, thiÕu ho¹t ®éng thÞ trêng nªn nhiÒu c©y ¨n qu¶ kh«ng cã ®Çu ra, c©y gç, c©y dîc liÖu, c©y ®a t¸c dông kh«ng ®îc ph¸t triÓn. 1.2. ë ViÖt Nam
11 1.2.1. Nghiªn cøu canh t¸c n¬ng rÉy Canh t¸c n¬ng rÉy lµ mét tËp qu¸n canh t¸c l©u ®êi g¾n víi ngêi d©n, hä thÝch sèng gÇn gòi víi thiªn nhiªn. Thãi quen nµy thay ®æi kh«ng ph¶i dÔ nhng còng kh«ng thÓ thay ®æi ®îc ®Ó cho c¸c d©n téc lµm quen víi viÖc canh t¸c lóa níc, trång rõng ®Æc s¶n... ViÖc canh t¸c n¬ng rÉy lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh g©y ra mÊt rõng. Trong thêi kú 1991- 1995 hµng n¨m cã h¬n 46.000ha rõng bÞ mÊt do ®èt n¬ng lµm rÉy, trong ®ã 63,4% ë khu vùc rõng s¶n xuÊt, 35% rõng phßng hé, 1,6% ë rõng ®Æc dông (NguyÔn Huy Phån – Ph¹m §øc L©n, 1998). ë níc ta diÖn tÝch canh t¸c n¬ng rÉy gåm tÊt c¶ ®Êt bá ho¸ cho chu kú canh t¸c sau vµo kho¶ng 3,5 triÖu ha, sè ngêi d©n sèng nhê vµo n¬ng rÉy lªn ®Õn 3 triÖu ngêi trong ®ã 2,2 triÖu ngêi ®· ®Þnh c, cßn l¹i lµ du canh du c (§ç §×nh S©m, 1994) [31]. Canh t¸c n¬ng rÉy lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lµm ®Êt dèc bÞ xãi mßn nghiªm träng khi mËt ®é d©n sè t¨ng cao, chu kú canh t¸c ngµy mét co ng¾n l¹i vµ qu¸ tr×nh sa m¹c ho¸ t¨ng cêng. Hµng n¨m níc ta cã Ýt nhÊt 1,16 triÖu ha n¬ng rÉy du canh do kho¶ng 3,1 triÖu ngêi thuéc 50 téc ngêi thiÓu sè tiÕn hµnh trªn vïng ®Êt dèc (TrÇn §øc Viªn, 1996). Tuy vËy kh«ng nªn tõ sè liÖu tuyÖt ®èi theo dâi lîng xãi mßn hµng n¨m ë mét c«ng thøc tÝnh nµo ®ã mµ suy diÔn møc ®é xãi mßn cho toµn bé qu¸ tr×nh canh t¸c n¬ng rÉy v× qu¸ tr×nh phôc håi thùc vËt ®ãng vai trß quan träng trong viÖc chèng xãi mßn. Mét yªu cÇu ®Æt ra cho canh t¸c n¬ng rÉy du canh lµ ®é dµi cña chu kú bá ho¸ tÝnh theo hÖ sè canh t¸c ®Êt R: Sonamcanhtac R= * 100 . Tongchuky Trong ®ã: Tæng chu kú canh t¸c = Sè n¨m canh t¸c + Sè n¨m bá ho¸ Thùc tÕ tÝnh to¸n ngêi ta thÊy r»ng R tèt nhÊt ®Ó ®¶m b¶o duy tr× ®é ph× cho ®Êt trong hÖ canh t¸c du canh vïng nhiÖt ®íi lµ tõ 17 ®Õn 33% tøc lµ nÕu chu kú canh t¸c lµ 4 n¨m th× thêi gian bá ho¸ sÏ ph¶i tõ 8 ®Õn 20 n¨m ®iÒu nµy rÊt khã thùc hiÖn.
12 Nh÷ng nghiªn cøu vÒ hÖ canh t¸c n¬ng rÉy ë ViÖt Nam ®· ®îc §ç §×nh S©m (1994) [16] tËp hîp trong c«ng bè b»ng tiÕng Anh “ Shifting cultivation in Viet Nam: Its social, economic and eviromental values relitive to atternative land use”. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y khi thùc hiÖn c¸c dù ¸n chuyÓn giao c«ng nghÖ miÒn nói thùc hiÖn dù ¸n 327 ph¸t triÓn n«ng th«n ®· cã nhiÒu c«ng bè vÒ c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu liªn quan ®Õn hÖ canh t¸c n¬ng rÉy vµ m« h×nh sö dông ®Êt miÒn nói (NguyÔn Xu©n Qu¸t, 1995; TrÇn V¨n Con, 1996). Qua tæng kÕt 30 n¨m Nhµ níc ¸p dông chÝnh s¸ch ®Þnh canh ®Þnh c nh»m chÊm døt ph¬ng thøc du canh, nhng trªn toµn quèc vÉn cã kho¶ng 120 ngh×n hé víi gÇn 1 triÖu nh©n khÈu sèng du canh du c, cßn gÇn 2 triÖu ngêi ®· ®Þnh c song vÉn du canh. Hµng n¨m gÇn 60.000ha rõng tù nhiªn bÞ mÊt v× nguyªn nh©n nµy (Hµ Chu Chö, 1997). Nh×n chung c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ canh t¸c n¬ng rÉy ®Òu ®a ra mét sè nhËn xÐt chung nh sau: + VÒ mÆt x· héi: Canh t¸c n¬ng rÉy lµ mét tËp qu¸n l©u ®êi cña ngêi d©n, nã kh«ng ®ßi hái møc ®Çu t cao, kü thuËt canh t¸c ®¬n gi¶n phï hîp víi kh¶ n¨ng cña ngêi d©n b¶n ®Þa nªn ngêi d©n chÊp nhËn canh t¸c n¬ng rÉy lµ n¬i ®Ó s¶n xuÊt ra nguån l¬ng thùc chÝnh cña hä. + VÒ mÆt kinh tÕ: Canh t¸c n¬ng rÉy kh«ng mang l¹i n¨ng suÊt c©y trång cao, s¶n phÈm kh«ng ®a d¹ng phong phó, v× vËy nªn kiÓu canh t¸c nµy chØ ®¸p øng nhu cÇu cung cÊp l¬ng thùc t¹i chç cho ngêi d©n, do vËy ®ång bµo d©n téc thiÓu sè sèng nhê canh t¸c n¬ng rÉy ®a phÇn lµ nghÌo ®ãi. + VÒ mÆt m«i trêng sinh th¸i: Canh t¸c n¬ng rÉy lµm cho ®é ph× cña ®Êt gi¶m rÊt nhanh, xãi mßn x¶y ra m¹nh lµm cho nguy c¬ tho¸i ho¸ ®Êt lín. XÐt vÒ nguån tµi nguyªn rõng canh t¸c n¬ng rÉy lµ nguyªn nh©n chÝnh lµm suy gi¶m tµi nguyªn rõng. Tæ chøc FAO íc tÝnh nguyªn nh©n g©y mÊt rõng do canh t¸c n¬ng rÉy hµng n¨m kho¶ng trªn 50%. MÆc dï c¸c nghiªn cøu ®Òu chØ ra cho thÊy nh÷ng mÆt h¹n chÕ cña viÖc canh t¸c n¬ng rÉy ®ßi hái ph¶i cã sù c¶i tiÕn lo¹i h×nh sö dông ®Êt nµy nh»m mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ cao h¬n vµ ®Ò xuÊt nh÷ng híng ®i ®Ó ph¸t triÓn nÒn n«ng nghiÖp
13 æn ®Þnh trªn ®Êt dèc, ®Æc biÖt lµ híng ph¸t triÓn hÖ thèng NLKH thay thÕ dÇn canh t¸c n¬ng rÉy. Tuy nhiªn nh÷ng nghiªn cøu míi chØ dõng l¹i ë møc ®é ®iÒu tra s¬ bé c¬ b¶n , thiÕu nh÷ng gi¶i ph¸p kü thuËt cô thÓ ®Ó chuyÓn ®æi môc ®Ých sö dông ®Êt tõ n¬ng rÉy thµnh rõng NLKH. ViÖc canh t¸c n¬ng rÉy cã nhiÒu h¹n chÕ nhng kh«ng ph¶i bÊt cø diÖn tÝch canh t¸c n¬ng rÉy nµo ta còng chuyÓn ho¸ thµnh rõng NLKH lµ sÏ mang l¹i hiÖu qu¶ cao mµ tuú tõng ®iÒu kiÖn cô thÓ, tuú ®èi tîng mµ ta tiÕn hµnh viÖc chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy cho phï hîp nhÊt. 1.2.2. Nghiªn cøu n«ng l©m kÕt hîp vµ sö dông ®Êt dèc Tríc thùc tr¹ng tµi nguyªn rõng ®ang ngµy cµng bÞ c¹n kiÖt, c¸c hiÖn tîng thai tai lò lôt x¶y ra thêng xuyªn, viÖc du canh, ®èt n¬ng lµm rÉy cña ®ång bµo ®· lµm cho diÖn tÝch ®Êt trèng ®åi nói träc t¨ng lªn mét c¸ch nhanh chãng. Trong mïa ma lîng ma tËp trung lín bµo mßn ®Êt ®ai lµm cho diÖn tÝch ®Êt ®ai bÞ tho¸i ho¸ ngµy cµng t¨ng lªn. ë nh÷ng vïng lßng hå nh hå Hoµ B×nh viÖc canh t¸c n¬ng rÉy lµm cho ®Êt bÞ xãi mßn ®æ xuèng vïng lßng hå lµm cho lßng hå bÞ lÊp n«ng dÇn ¶nh hëng kh«ng nhá ®Õn tr÷ lîng níc cña hå vµ ho¹t ®éng cña nhµ m¸y thuû ®iÖn Hoµ B×nh. Nh÷ng th¸ch thøc trong viÖc sö dông ®Êt dèc ë níc ta ®· ®îc nhiÒu t¸c gi¶ nghiªn cøu ®Ó cã thÓ ®a ra mét sè gi¶i ph¸p nh»m gãp phÇn vµo c¶i tiÕn viÖc canh t¸c ®Êt dèc ë níc ta trong ®ã viÖc canh t¸c n¬ng rÉy lµ ho¹t ®éng chñ yÕu. ChuyÓn híng gióp ®ång bµo æn ®Þnh an ninh l¬ng thùc, ph¸t triÓn n«ng l©m nghiÖp bÒn v÷ng. Nhãm t¸c gi¶: Ng« §×nh QuÕ, §inh V¨n Quang, §inh Thanh Giang (1997- 1999) [13] ®· nghiªn cøu x©y dùng m« h×nh lu©n canh rÉy nh»m rót ng¾n thêi gian bá ho¸ ë T©y B¾c. C¸c m« h×nh thÝ nghiÖm ®îc x©y dùng trªn hÖ thèng canh t¸c n¬ng rÉy cña mét sè d©n téc vïng T©y B¾c chñ yÕu lµ ngêi Dao vµ ngêi H’m«ng, tiÕn hµnh tõ n¨m 1997- 1999. C¸c t¸c gi¶ ®· nghiªn cøu ®a ra mét sè gi¶i ph¸p trång xen c©y hä ®Ëu trªn ®Êt n¬ng rÉy ë Hoµ B×nh vµ S¬n La. KÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy c¸c loµi c©y hä ®Ëu trång xen nh: §Ëu triÒu Ên §é, Cèt khÝ, Keo dËu, Keo Philipin ®Òu ph¸t huy t¸c dông b¶o vÖ vµ c¶i t¹o ®Êt, ®é ph× cña ®Êt t¨ng lªn,
14 n¨ng suÊt c¸c loµi c©y trång nh lóa, ng« ®Òu cao h¬n rÊt nhiÒu so víi nh÷ng n¬i kh«ng trång xen. Nh÷ng n¬i trång c©y hä ®Ëu phñ kÝn sau 3 n¨m n©ng cao ®é ph× ®Êt, h¹n chÕ xãi mßn, thêi gian bá ho¸ ®îc rót ng¾n 2-3 n¨m so víi bá ho¸ tù nhiªn. Cßn trång c©y hä ®Ëu theo ®êng ®ång møc trªn n¬ng rÉy ®· n©ng cao ®é ph× ®Êt t¨ng n¨ng suÊt c©y trång vµ kÐo dµi thêi gian sö dông ®Êt. §Ò tµi ®· ®¸nh gi¸ ®Ò xuÊt mét sè lo¹i c©y trång cô thÓ trong ®ã ngêi d©n chØ thÝch trång c©y §Ëu triÒu Ên ®é v× chu kú cña nã ng¾n vµ cho n¨ng suÊt cao, l¸ lµm ph©n xanh vµ thøc ¨n cho gia sóc, th©n lµm cñi, h¹t ®Ó ¨n hoÆc ch¨n nu«i (c©y trång 18 th¸ng cho thu ho¹ch). C¸c t¸c gi¶ TrÇn §øc H¹nh, V¨n TÊt Tuyªn, Ph¹m V¨n Phª, §oµn V¨n §iÕm, NguyÔn ThÞ Lan vµ Phan TiÕn Dòng (1996) ®· cã nghiªn cøu vÒ n«ng l©m kÕt hîp víi vÊn ®Ò b¶o vÖ lßng hå s«ng §µ. Tuy nhiªn trong nghiªn cøu nµy chØ dõng l¹i ë viÖc ®Ò xuÊt mét sè lo¹i c©y trång n«ng l©m nghiÖp mµ cha ®a ra nh÷ng gi¶i ph¸p cô thÓ ®Ó chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy thµnh rõng n«ng l©m kÕt hîp. Do ®ã hiÖu qu¶ nghiªn cøu cha cao v× ngêi d©n cha ¸p dông ®îc mét c¸ch cô thÓ trong ®iÒu kiÖn ë ®ã. ViÖc chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy thµnh rõng n«ng l©m kÕt hîp sÏ mang l¹i hiÖu qu¶ cao c¶ vÒ kinh tÕ vµ m«i trêng sinh th¸i mét c¸ch l©u bÒn. Rõng n«ng l©m kÕt hîp cho s¶n phÈm ®a d¹ng, n¨ng suÊt cao vµ bÒn v÷ng, nã gãp phÇn vµo gi¶i quyÕt xung ®ét trong sö dông ®Êt dèc nhê sù kÕt hîp gi÷a c©y l©m nghiÖp vµ c©y n«ng nghiÖp mét c¸ch hµi hoµ, ngêi d©n tr¸nh khái c¸i bÉy luÈn quÈn cña ®ãi nghÌo. ViÖc chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy thµnh rõng n«ng l©m kÕt hîp sÏ chuyÓn tõ khai th¸c bãc lét tù nhiªn thµnh nÒn s¶n xuÊt cã båi bæ cho tù nhiªn, tõ nÒn s¶n xuÊt ®éc canh thµnh nÒn s¶n xuÊt ®a canh. Do ®ã nh÷ng kü thuËt, kinh nghiÖm chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy cÇn ®îc nghiªn cøu ®Ó ¸p dông vµo thùc tÕ s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp hiÖn nay. 1.2.3. Nghiªn cøu chuyÓn ho¸ NR thµnh rõng NLKH cung cÊp LSNG C«ng tr×nh nghiªn cøu chuyÓn ho¸ n¬ng rÉy thµnh rõng NLKH cung cÊp LSNG cña Ph¹m V¨n §iÓn (2004) [6] cho thÊy n¬ng rÉy ngµy mét suy gi¶m vµ mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ thÊp vµ n¨ng suÊt suy gi¶m theo thêi gian, nhng tríc ®©y hä vÉn ph¶i ph¸ rõng ®Ó lµm n¬ng rÉy v× lo¹i h×nh canh t¸c nµy sím cho thu