Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Nghiên cứu, đánh giá một số biện pháp phòng cháy chữa cháy rừng và bài học kinh nghiệm tại Dự án Việt Đức huyện Tiên Yên tỉnh Quảng Ninh

Chia sẻ: Tri Lộ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:83

Thêm vào BST

Báo xấu

31
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của đề tài là từng bước hoàn thiện về mặt lý luận cũng như thực tiễn đối với công tác phòng cháy chữa cháy rừng; góp phần nâng cao hiệu quả của hoạt động phòng cháy chữa cháy rừng cho Dự án Việt Đức ở các tỉnh Bắc Giang, Quảng Ninh và Lạng Sơn trong thời gian thực hiện cũng như sau khi kết thúc đầu tư dự án.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Nghiên cứu, đánh giá một số biện pháp phòng cháy chữa cháy rừng và bài học kinh nghiệm tại Dự án Việt Đức huyện Tiên Yên tỉnh Quảng Ninh

Bé GI¸O DôC Vµ §µO T¹o Bé N¤NG NGHIÖP Vµ ptnt TR¦êNG §¹I HäC L¢M NGHIÖP NguyÔn V¨n Thu©n NGHI£N CøU, §¸NH GI¸ mét sè BIÖN PH¸P PHßNG CH¸Y CH÷A CH¸Y RõNG vµ BµI HäC KINH NGHIÖM T¹I Dù ¸N VIÖT §øC HUYÖN TI£N Y£N TØNH QU¶NG NINH luËn V¨n TH¹C Sü khoa häc L¢M NGHIÖP Hµ Néi, n¨m 2010
Bé GI¸O DôC Vµ §µO T¹o Bé N¤NG NGHIÖP Vµ ptnt TR¦êNG §¹I HäC L¢M NGHIÖP NguyÔn V¨n Thu©n NGHI£N CøU, §¸NH GI¸ mét sè BIÖN PH¸P PHßNG CH¸Y CH÷A CH¸Y RõNG vµ BµI HäC KINH NGHIÖM T¹I Dù ¸N VIÖT §øC HUYÖN TI£N Y£N TØNH QU¶NG NINH Chuyªn ngµnh: Qu¶n lý b¶o vÖ tµi nguyªn rõng M· sè: 60.62.68 luËn V¨n TH¹C Sü khoa häc L¢M NGHIÖP Ng-êi h-íng dÉn khoa häc: TS. Phan Thanh Ngä Hµ Néi, 2010
1 §Æt vÊn ®Ò Trong vµi thËp kû qua, biÕn ®æi khÝ hËu víi nh÷ng ®ît n¾ng h¹n kÐo dµi bÊt th-êng do hiện t-îng El Nino, ®· lµm cho ch¸y rõng trë thµnh th¶m häa ngµy cµng nghiªm träng, g©y thiÖt h¹i lín ®èi víi tÝnh m¹ng vµ tµi s¶n cña con ng-êi, tµi nguyªn rõng vµ m«i tr-êng sèng bÞ hñy ho¹i. Ch¸y rõng lµ vÊn n¹n lín cña thÕ giíi ®-¬ng ®¹i trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. TÊt c¶ nh÷ng n-íc, tõ giµu ®Õn nghÌo ®Òu tõng ®iªu ®øng vÒ n¹n ch¸y rõng. Rõng ViÖt Nam còng kh«ng lµ ngo¹i lÖ, tõ Lµo Cai ®Õn Mòi Cµ Mau nguy c¬ ch¸y rõng lu«n ë møc b¸o ®éng ®á trong nh÷ng ngµy kh« nãng. Ch¸y rõng lu«n lµ chñ ®Ò nãng trªn c¸c ph-¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng nh- b¸o chÝ, internet vµ truyÒn h×nh. Ch-a bao giê c¶ n-íc l¹i nãng nh- nh÷ng th¸ng ®Çu n¨m 2010 víi c¸c vô ch¸y rõng khñng khiÕp. Khëi mµo b»ng vô ch¸y rõng lÞch sö ë V-ên quèc gia Hoµng Liªn lµm ch¸y h¬n 700 ha rõng tù nhiªn. Vô ch¸y khiÕn cho hµng ngh×n chiÕn sÜ C«ng an, Qu©n ®éi, c¸n bé c«ng chøc, viªn chøc vµ c¶ v¹n ng-êi d©n mÊt “¨n TÕt” v× ph¶i ®i dËp löa. Dù ¸n trång rõng ViÖt §øc t¹i c¸c tØnh B¾c Giang, Qu¶ng Ninh vµ L¹ng S¬n do ChÝnh phñ Céng hßa Liªn bang §øc viÖn trî, ®· thiÕt lËp ®-îc gÇn 49.000 ha rõng c¸c lo¹i. Trong ®ã, gÇn mét phÇn hai diÖn tÝch ®-îc trång bëi c¸c loµi c©y dÔ ch¸y nh- Th«ng, Keo vµ Sa Méc... HiÖn nay rõng cña dù ¸n ®Òu sinh tr-ëng vµ ph¸t triÓn tèt, c¸c ®iÒu kiÖn vÒ sinh th¸i t¹i nh÷ng n¬i trång rõng ®-îc c¶i thiÖn râ rÖt. Tuy nhiªn, mét vÊn ®Ò míi n¶y sinh ®ã lµ ch¸y rõng. Hµng n¨m vÉn th-êng xuyªn x¶y ra hµng chôc vô ch¸y rõng lín nhá, ®Æc biÖt n¨m 2008 t¹i thµnh phè Mãng C¸i ch¸y gÇn 100 ha rõng Th«ng M· vÜ, n¨m 2009 t¹i huyÖn §«ng TriÒu ch¸y h¬n 70 ha rõng Th«ng Nhùa ®· g©y thiÖt h¹i nghiªm träng ®Õn tµi s¶n cña nh©n d©n vµ tµi nguyªn rõng cña Nhµ n-íc. HuyÖn Tiªn Yªn lµ mét trong 13 ®¬n vÞ tham gia thùc hiÖn Dù ¸n trång rõng ViÖt §øc cã ®Æc ®iÓm vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ kinh tÕ x· héi t-¬ng tù
2 nh- c¸c huyÖn kh¸c trong vïng dù ¸n, ®· thiÕt lËp ®-îc diÖn tÝch rõng rÊt lín (4.965 ha). Tuy nhiªn, do ¸p dông c¸c biÖn ph¸p phßng ch¸y ch÷a ch¸y rõng khoa häc, nªn nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· h¹n chÕ ®-îc tèi ®a sè vô ch¸y rõng diÔn ra, gãp phÇn æn ®Þnh kinh tÕ, x· héi vµ chÝnh trÞ trªn ®Þa bµn huyÖn. §Ó gãp phÇn h¹n chÕ c¸c vô ch¸y rõng trong vïng dù ¸n, h-íng nghiªn cøu cña ®Ò tµi ®Æt ra lµ ®¸nh gi¸ m« h×nh ®· ®-îc x©y dùng c¸c biÖn ph¸p phßng ch¸y ch÷a ch¸y rõng cã hiÖu qu¶, rót ra bµi häc kinh nghiÖm ®Ó nh©n réng m« h×nh ra toµn dù ¸n, ®em l¹i lîi Ých kinh tÕ còng nh- viÖc t¹o niÒm tin cho c¸c hé n«ng d©n tham gia trång rõng dù ¸n. §©y chÝnh lµ lý do cña viÖc thùc hiÖn ®Ò tµi “Nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ mét sè biÖn ph¸p phßng ch¸y ch÷a ch¸y rõng vµ bµi häc kinh nghiÖm t¹i Dù ¸n ViÖt §øc huyÖn Tiªn Yªn tØnh Qu¶ng Ninh”
3 Ch-¬ng 1 Tæng quan vÊn ®Ò nghiªn cøu Ch¸y rõng lµ mét hiÖn t-îng phæ biÕn, th-êng xuyªn x¶y ra ë n-íc ta vµ nhiÒu n-íc trªn thÕ giíi, nhiÒu khi nã lµ nh÷ng th¶m häa kh«n l-êng, g©y thiÖt h¹i to lín vÒ ng-êi vµ tµi nguyªn rõng còng nh- tµi s¶n cña ng-êi d©n sèng gÇn rõng[4]... V× vËy, nghiªn cøu phßng ch¸y ch÷a ch¸y rõng vµ gi¶m thiÓu nh÷ng thiÖt h¹i do nã g©y ra ®· ®-îc ®Æt ra nh- mét yªu cÇu cÊp b¸ch cña thùc tiÔn víi ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc. Nh÷ng nghiªn cøu vÒ phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng, ®· ®-îc tiÕn hµnh tõ nghiªn cøu ®Þnh tÝnh ®Õn nh÷ng nghiªn cøu ®Þnh l-îng, nh»m t×m hiÓu b¶n chÊt cña hiÖn t-îng ch¸y rõng vµ mèi quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè g©y ra ch¸y víi nhau vµ víi m«i tr-êng xung quanh. Tõ ®ã ®Ò ra nh÷ng gi¶i ph¸p phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng. Tuy nhiªn, víi sù phøc t¹p vÒ tr¹ng th¸i rõng còng nh- c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh¸c mµ quy luËt ¶nh h-ëng cña c¸c nh©n tè ®Õn ch¸y rõng vµ gi¶i ph¸p phßng ch¸y ch÷a ch¸y rõng còng kh«ng hoµn toµn gièng nhau ë c¸c ®Þa ph-¬ng. V× vËy, mçi khu vùc, mçi quèc gia th-êng ph¶i tiÕn hµnh nghiªn cøu trong ®iÒu kiÖn cô thÓ cña m×nh ®Ó x©y dùng ®-îc nh÷ng gi¶i ph¸p phßng ch¸y ch÷a ch¸y rõng cã hiÖu qu¶ nhÊt. Cã thÓ ®iÓm l¹i mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ trong vµ ngoµi n-íc nh- sau: 1.1. Trªn thÕ giíi Nghiªn cøu vÒ phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng trªn thÕ giíi ®-îc b¾t ®Çu vµo thÕ kû 20, thêi kú ®Çu chñ yÕu tËp trung ë c¸c n-íc cã nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn vµ th-êng x¶y ra ch¸y rõng lín nh- Mü, Nga, §øc, Thôy §iÓn, Canada, Ph¸p, óc... sau ®ã lµ ë hÇu hÕt c¸c n-íc cã ho¹t ®éng l©m nghiÖp. Cã thÓ chia 5 lÜnh vùc chÝnh cña nghiªn cøu phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng: b¶n chÊt cña ch¸y rõng, ph-¬ng ph¸p dù b¸o nguy c¬ ch¸y rõng, c¸c c«ng tr×nh phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng, ph-¬ng ph¸p ch÷a ch¸y rõng vµ ph-¬ng tiÖn ch÷a ch¸y rõng.
4 1.1.1. Nghiªn cøu b¶n chÊt cña ch¸y rõng KÕt qu¶ nghiªn cøu ®· kh¼ng ®Þnh r»ng ch¸y rõng lµ hiÖn t-îng «xy ho¸ c¸c vËt liÖu h÷u c¬ do rõng t¹o ra ë nhiÖt ®é cao. Nã x¶y ra khi cã mÆt ®ång thêi cña 3 yÕu tè, hay cßn gäi lµ tam gi¸c ch¸y: nguån nhiÖt (löa), «xy vµ vËt liÖu ch¸y. Tuú thuéc vµo ®Æc ®iÓm cña 3 yÕu tè trªn mµ ch¸y rõng cã thÓ ®-îc h×nh thµnh, ph¸t triÓn hay bÞ ng¨n chÆn hoÆc suy yÕu ®i [17] [18] (Brown, 1979; Belop,1982; Chandler, 1983). V× vËy, vÒ b¶n chÊt, nh÷ng biÖn ph¸p phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng chÝnh lµ nh÷ng biÖn ph¸p t¸c ®éng vµo 3 yÕu tè trªn theo chiÒu h-íng ng¨n chÆn vµ gi¶m thiÓu qu¸ tr×nh ch¸y. C¸c nhµ khoa häc ph©n biÖt 3 lo¹i ch¸y rõng: (1)- Ch¸y d-íi t¸n c©y, hay ch¸y mÆt ®Êt rõng lµ tr-êng hîp chØ ch¸y mét phÇn hay toµn bé líp c©y bôi, cá kh« vµ cµnh r¬i l¸ rông trªn mÆt ®Êt; (2)- Ch¸y t¸n rõng (ngän c©y) lµ tr-êng hîp löa lan trµn nhanh tõ t¸n c©y nµy sang t¸n c©y kh¸c; (3)- Ch¸y ngÇm lµ tr-êng hîp xÈy ra khi löa lan trµn chËm, ©m Ø d-íi mÆt ®Êt, trong líp th¶m môc dµy hoÆc than bïn. Trong mét ®¸m ch¸y rõng cã thÓ x¶y ra mét hoÆc ®ång thêi 2, 3 lo¹i ch¸y rõng trªn. Tuú theo lo¹i ch¸y rõng mµ ng-êi ta ®-a ra nh÷ng biÖn ph¸p phßng vµ ch÷a ch¸y kh¸c nhau (Brown A.A, 1979; Mc Arthur A.G, 1986; Gromovist R, 1983). KÕt qu¶ cña c¸c nghiªn cøu còng chØ ra 3 nguyªn nh©n quan träng nhÊt ¶nh h-ëng ®Õn h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ch¸y rõng lµ thêi tiÕt, tr¹ng th¸i rõng, vµ ho¹t ®éng kinh tÕ x· héi cña con ng-êi (Belop,1982). Thêi tiÕt, ®Æc biÖt lµ l-îng m-a, nhiÖt ®é vµ ®é Èm kh«ng khÝ ¶nh h-ëng quyÕt ®Þnh ®Õn tèc ®é bèc h¬i vµ ®é Èm vËt liÖu ch¸y d-íi rõng, qua ®ã ¶nh h-ëng ®Õn kh¶ n¨ng bÐn löa vµ lan trµn ®¸m ch¸y. Tr¹ng th¸i rõng ¶nh h-ëng ®Õn tÝnh chÊt vËt lý vµ ho¸ häc, khèi l-îng vµ ph©n bè cña vËt liÖu ch¸y, qua ®ã ¶nh h-ëng ®Õn lo¹i ch¸y, kh¶ n¨ng h×nh thµnh vµ tèc ®é lan trµn cña ®¸m ch¸y. Ho¹t ®éng kinh tÕ x· héi cña con ng-êi nh- lµm n-¬ng rÉy, s¨n b¾n, du lÞch v.v.. ¶nh h-ëng ®Õn mËt ®é vµ ph©n bè nguån löa khëi ®Çu cña c¸c ®¸m ch¸y. PhÇn lín c¸c biÖn
5 ph¸p phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng ®Òu ®-îc x©y dùng trªn c¬ së ph©n tÝch ®Æc ®iÓm cña 3 nguyªn nh©n trªn ®©y trong hoµn c¶nh cô thÓ cña ®Þa ph-¬ng (Richmond R.R, 1976; Laslo Pancel, 1993). 1.1.2. Nghiªn cøu ph-¬ng ph¸p dù b¸o nguy c¬ ch¸y rõng C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Òu kh¼ng ®Þnh mèi liªn hÖ chÆt gi÷a ®iÒu kiÖn thêi tiÕt, mµ quan träng nhÊt lµ l-îng m-a, nhiÖt ®é vµ ®é Èm kh«ng khÝ víi ®é Èm vËt liÖu vµ kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn ch¸y rõng. V× vËy, hÇu hÕt c¸c ph-¬ng ph¸p dù b¸o nguy c¬ ch¸y rõng ®Òu tÝnh ®Õn ®Æc ®iÓm diÔn biÕn hµng ngµy cña l-îng m-a, nhiÖt ®é vµ ®é Èm kh«ng khÝ (MiBbach K, 1972; Belop, 1982; Chandler, 1983). ë mét sè n-íc, khi dù b¸o nguy c¬ ch¸y rõng ngoµi yÕu tè khÝ t-îng ng-êi ta cßn c¨n cø vµo mét sè yÕu tè kh¸c, ch¼ng h¹n ë §øc vµ Mü ng-êi ta sö dông thªm ®é Èm cña vËt liÖu ch¸y (Brown, 1979), ë Ph¸p ng-êi ta tÝnh thªm l-îng n-íc h÷u hiÖu trong ®Êt vµ ®é Èm vËt liÖu ch¸y, ë Trung Quèc ng-êi ta bæ sung thªm c¶ tèc ®é giã, sè ngµy kh«ng m-a vµ l-îng bèc h¬i v.v Ngoµi ra, còng cã sù kh¸c biÖt nhÊt ®Þnh khi sö dông c¸c yÕu tè khÝ t-îng ®Ó dù b¸o nguy c¬ ch¸y rõng, ch¼ng h¹n ë Thôy §iÓn vµ mét sè n-íc ë b¸n ®¶o Scandinavia ng-êi ta sö dông ®é Èm kh«ng khÝ thÊp nhÊt vµ nhiÖt ®é kh«ng khÝ cao nhÊt trong ngµy, trong khi ®ã ë Nga vµ mét sè n-íc kh¸c l¹i dïng nhiÖt ®é vµ ®é Èm kh«ng khÝ lóc 13 giê. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ë Trung Quèc ng-êi ta ®· nghiªn cøu ph-¬ng ph¸p cho ®iÓm c¸c yÕu tè ¶nh h-ëng ®Õn nguy c¬ ch¸y rõng, trong ®ã cã c¶ nh÷ng yÕu tè kinh tÕ x· héi, vµ nguy c¬ ch¸y rõng ®-îc tÝnh theo tæng sè ®iÓm cña c¸c yÕu tè. MÆc dï cã nh÷ng nÐt gièng nhau, nh-ng cho ®Õn nay vÉn kh«ng cã ph-¬ng ph¸p dù b¸o ch¸y rõng chung cho c¶ thÕ giíi, ë mçi quèc gia, thËm chÝ mçi ®Þa ph-¬ng ng-êi ta vÉn nghiªn cøu x©y dùng ph-¬ng ph¸p riªng. Ngoµi ra, vÉn cßn rÊt Ýt ph-¬ng ph¸p dù b¸o nguy c¬ ch¸y rõng cã tÝnh ®Õn yÕu tè kinh tÕ, x· héi vµ tr¹ng th¸i rõng. §©y cã thÓ lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lµm gi¶m hiÖu qu¶ cña phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng ngay c¶ ë nh÷ng n-íc ph¸t triÓn.
6 1.1.3. Nghiªn cøu vÒ c«ng tr×nh phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng KÕt qu¶ nghiªn cøu cña thÕ giíi ®· kh¼ng ®Þnh hiÖu qu¶ cao cña c¸c lo¹i b¨ng c¶n löa, c¸c vµnh ®ai c©y xanh vµ hÖ thèng kªnh m-¬ng ng¨n c¶n ch¸y rõng (Gromovist R, 1983). Ng-êi ta ®· nghiªn cøu tËp ®oµn c©y trång lµm b¨ng xanh c¶n löa, trång rõng hçn giao vµ gi÷ n-íc ë hå ®Ëp ®Ó lµm gi¶m nguy c¬ ch¸y rõng. Ng-êi ta còng ®· nghiªn cøu hiÖu lùc cña c¸c hÖ thèng c¶nh b¸o ch¸y rõng nh- chßi canh, tuyÕn tuÇn tra, ®iÓm ®Æt biÓn b¸o nguy c¬ ch¸y rõng. Nh×n chung thÕ giíi ®· nghiªn cøu hiÖu qu¶ cña nhiÒu kiÓu c«ng tr×nh phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng. Tuy nhiªn, hiÖn vÉn ch-a ®-a ra ®-îc ph-¬ng ph¸p x¸c ®Þnh tiªu chuÈn kü thuËt cho c¸c c«ng tr×nh ®ã. Nh÷ng th«ng sè kü thuËt ®-a ra ®Òu mang tÝnh gîi ý, vµ lu«n ®-îc ®iÒu chØnh theo ý kiÕn c¸c chuyªn gia cho phï hîp víi ®Æc ®iÓm cña mçi tr¹ng th¸i rõng vµ ®iÒu kiÖn ®Þa lý, vËt lý ®Þa ph-¬ng. 1.1.4. Nghiªn cøu vÒ biÖn ph¸p phßng vµ ch÷a ch¸y rõng ThÕ giíi nghiªn cøu c¸c biÖn ph¸p phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng chñ yÕu h-íng vµo lµm suy gi¶m c¸c thµnh phÇn cña tam gi¸c ch¸y: Nguån nhiÖt ¤ xy VËt liÖu ch¸y (1)- Gi¶m nguån nhiÖt trong rõng (nguån löa) b»ng c¸ch h¹n chÕ cho ng-êi vµo rõng mang theo löa, h¹n chÕ canh t¸c n-¬ng rÉy, lµm ®-êng b¨ng c¶n löa, ®µo r·nh s©u ë nh÷ng khu rõng trµm, hoÆc chÆt c©y theo d¶i ®Ó ng¨n c¸ch ®¸m ch¸y víi phÇn rõng cßn l¹i [4] [9]. (2)- Gi¶m nguån vËt liÖu ch¸y: §èt tr-íc mét phÇn vËt liÖu ch¸y vµo ®Çu mïa kh« khi chóng cßn Èm ®Ó gi¶m khèi l-îng vËt liÖu ch¸y vµo thêi kú
7 kh« h¹n nhÊt, hoÆc ®èt cã ®iÒu khiÓn theo h-íng ng-îc víi h-íng lan trµn cña ®¸m ch¸y ®Ó c« lËp ®¸m ch¸y [3] [9] [11]. (3)- Dïng chÊt dËp ch¸y ®Ó gi¶m nhiÖt l-îng cña ®¸m ch¸y hoÆc ng¨n c¸ch vËt liÖu ch¸y víi «xy trong kh«ng khÝ (n-íc, ®Êt, c¸t, bät CO2, khÝ CCl4, hçn hîp C2H5Br víi CO2...) [3] [4] [9] [10]. 1.1.5. Nghiªn cøu vÒ ph-¬ng tiÖn phßng ch¸y vµ ch÷a ch¸y rõng Nh÷ng ph-¬ng tiÖn phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng ®· ®-îc nghiªn cøu ph¸t triÓn m¹nh mÏ trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ®Æc biÖt lµ ph-¬ng tiÖn dù b¸o vµ ph¸t hiÖn ®¸m ch¸y, th«ng tin vÒ ch¸y rõng vµ ph-¬ng tiÖn dËp löa trong c¸c ®¸m ch¸y [4] [9]. C¸c ph-¬ng ph¸p dù b¸o ®· ®-îc m« h×nh ho¸ vµ x©y dùng thµnh nh÷ng phÇn mÒm lµm gi¶m nhÑ khèi l-îng c«ng viÖc vµ t¨ng ®é chÝnh x¸c cña dù b¸o nguy c¬ ch¸y rõng. ViÖc øng dông ¶nh viÔn th¸m vµ c«ng nghÖ GIS ®· cho phÐp ph©n tÝch ®-îc nh÷ng diÔn biÕn thêi tiÕt, dù b¸o nhanh chãng vµ chÝnh x¸c kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn ch¸y rõng, ph¸t hiÖn sím ®¸m ch¸y trªn nh÷ng vïng réng lín. Nh÷ng th«ng tin vÒ kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn ch¸y rõng, nguy c¬ ch¸y rõng vµ biÖn ph¸p phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng hiÖn nay ®-îc truyÒn qua nhiÒu kªnh kh¸c nhau ®Õn c¸c lùc l-îng phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng vµ céng ®ång d©n c- nh- hÖ thèng biÓn b¸o, th- tÝn, ®µi ph¸t thanh, b¸o ®Þa ph-¬ng vµ trung -¬ng, v« tuyÕn truyÒn h×nh, c¸c m¹ng m¸y tÝnh... Nh÷ng ph-¬ng tiÖn dËp t¾t c¸c ®¸m ch¸y ®-îc nghiªn cøu theo c¶ h-íng ph¸t triÓn ph-¬ng tiÖn thñ c«ng nh- cµo, cuèc, dao, c©u liªm ®Õn c¸c lo¹i ph-¬ng tiÖn c¬ giíi nh- c-a x¨ng, m¸y kÐo, m¸y g¹t ®Êt, m¸y ®µo r·nh, m¸y phun n-íc, m¸y phun bät chèng ch¸y, m¸y bay r¶i chÊt chèng ch¸y vµ bom dËp löa... MÆc dï c¸c ph-¬ng ph¸p vµ ph-¬ng tiÖn phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng ®· ®-îc ph¸t triÓn ë møc cao, song nh÷ng thiÖt h¹i do ch¸y rõng vÉn rÊt khñng khiÕp ngay c¶ ë nh÷ng n-íc ph¸t triÓn cã hÖ thèng phßng ch¸y, ch÷a ch¸y
8 rõng hiÖn ®¹i nh- Mü, óc, Nga... Trong nhiÒu tr-êng hîp viÖc khèng chÕ c¸c ®¸m ch¸y vÉn kh«ng hiÖu qu¶. Ng-êi ta cho r»ng, ng¨n chÆn nguån löa ®Ó kh«ng x¶y ra ch¸y vÉn lµ quan träng nhÊt (®Æc biÖt ë c¸c n-íc ®ang ph¸t triÓn). V× vËy, ®· cã nh÷ng nghiªn cøu vÒ ®Æc ®iÓm x· héi cña ch¸y rõng vµ nh÷ng gi¶i ph¸p x· héi cho phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng (Cooper, 1991). HiÖn nay, c¸c gi¶i ph¸p x· héi phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng chñ yÕu ®-îc tËp trung vµo tuyªn truyÒn, gi¸o dôc t¸c h¹i cña ch¸y rõng, nghÜa vô cña c«ng d©n trong viÖc phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng, nh÷ng h×nh ph¹t ®èi víi ng-êi g©y ch¸y rõng. Trong thùc tÕ cßn rÊt Ýt nh÷ng nghiªn cøu vÒ ¶nh h-ëng cña thÓ chÕ vµ chÝnh s¸ch qu¶n lý sö dông tµi nguyªn, chÝnh s¸ch chia sÎ lîi Ých, nh÷ng quy ®Þnh cña céng ®ång, nh÷ng phong tôc, tËp qu¸n, nh÷ng nhËn thøc vµ kiÕn thøc cña ng-êi d©n ®Õn ch¸y rõng. Còng cßn rÊt Ýt nh÷ng nghiªn cøu vÒ nguyªn nh©n ch¸y rõng do hËu qu¶ sinh th¸i cña sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi g©y nªn, vµ vÒ nh÷ng gi¶i ph¸p lång ghÐp ho¹t ®éng phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng víi ho¹t ®éng ph¸t triÓn kinh tÕ vµ b¶o vÖ m«i tr-êng kh¸c. §©y sÏ lµ nh÷ng c¨n cø quan träng ®Ó x©y dùng gi¶i ph¸p kinh tÕ - x· héi cho phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng. 1.1.6. Nghiªn cøu vÒ ph©n vïng träng ®iÓm ch¸y rõng Kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn vµ møc thiÖt h¹i cña ch¸y rõng th-êng phô thuéc chÆt chÏ vµo ®Æc ®iÓm cña c¸c nh©n tè ¶nh h-ëng quan träng nhÊt nh- ®Æc ®iÓm khÝ hËu, thêi tiÕt vµ ®Æc ®iÓm c¸c tr¹ng th¸i rõng. Nh÷ng khu vùc cã l-îng m-a lín vµ ph©n bè ®Òu hoÆc cã nh÷ng tr¹ng th¸i rõng Èm th-êng Ýt x¶y ra ch¸y rõng. Ng-îc l¹i, nh÷ng khu vùc kh« h¹n, m-a ph©n bè kh«ng ®Òu hoÆc cã nh÷ng tr¹ng th¸i rõng dÔ ch¸y th-êng x¶y ra ch¸y nhiÒu h¬n. V× vËy, ®Ó sö dông hiÖu qu¶ c¸c nguån lùc cho phßng ch¸y ch÷a ch¸y rõng, ng-êi ta th-êng c¨n cø vµo ®Æc ®iÓm cña c¸c nh©n tè ¶nh h-ëng ®Õn ch¸y rõng ®Ó ph©n chia l·nh thæ thµnh nh÷ng khu vùc cã nguy c¬ ch¸y rõng kh¸c nhau. Ng-êi ta sÏ tËp trung phßng ch¸y ch÷a ch¸y nhiÒu h¬n vµo nh÷ng vïng cã nguy c¬
9 ch¸y cao vµ gi¶m ®i ë nh÷ng vïng cã nguy c¬ ch¸y Ýt h¬n. ViÖc ph©n chia l·nh thæ thµnh nh÷ng vïng kh¸c nhau theo nguy c¬ ch¸y rõng ®-îc gäi lµ ph©n vïng träng ®iÓm ch¸y rõng. C«ng viÖc nµy ®-îc thùc hiÖn ë hÇu hÕt c¸c quèc gia. Cho ®Õn nay cã hai ph-¬ng ph¸p ®-îc ¸p dông chñ yÕu ®Ó ph©n vïng träng ®iÓm ch¸y rõng: ph©n vïng theo c¸c nguyªn nh©n ¶nh h-ëng ®Õn ch¸y rõng vµ ph©n vïng theo thùc tr¹ng ch¸y rõng. ë ph-¬ng ph¸p thø nhÊt ng-êi ta c¨n cø vµo ®Æc ®iÓm ph©n bè c¸c yÕu tè ¶nh h-ëng ®Õn ch¸y rõng nh- khÝ hËu, ®Þa h×nh, thæ nh-ìng vµ kiÓu th¶m thùc vËt ®Ó ph©n vïng träng ®iÓm ch¸y. Nh÷ng khu vùc cã nguy c¬ ch¸y rõng cao lµ nh÷ng vïng cã ®Æc ®iÓm khÝ hËu kh« h¹n, ®Þa h×nh dèc, tr¹ng th¸i rõng cã khèi l-îng vËt liÖu ch¸y lín vµ nhiÒu loµi c©y cã dÇu nh- rõng khép, rõng th«ng ë n-íc ta... Ng-îc l¹i, nh÷ng khu vùc cã nguy c¬ ch¸y rõng thÊp lµ nh÷ng vïng cã ®Æc ®iÓm khÝ hËu Èm -ít, ®Þa h×nh t-¬ng ®èi b»ng vµ tr¹ng th¸i rõng cã khèi l-îng vËt liÖu ch¸y Ýt hoÆc th©n l¸ chøa nhiÒu n-íc, khã ch¸y h¬n nh- rõng th-êng xanh [2]. ë ph-¬ng ph¸p thø hai ng-êi ta c¨n cø vµo t×nh h×nh ph©n bè cña sè vô ch¸y rõng diÔn ra trªn c¸c khu vùc cña l·nh thæ. Nh÷ng vïng cã nguy c¬ ch¸y rõng cao sÏ lµ nh÷ng vïng cã tÇn suÊt xuÊt hiÖn ch¸y rõng cao vµ møc ®é thiÖt h¹i lín. Ng-îc l¹i nh÷ng vïng cã nguy c¬ ch¸y rõng thÊp lµ nh÷ng vïng Ýt x¶y ra ch¸y rõng nhÊt. 1.2. ë ViÖt Nam 1.2.1. T×nh h×nh ch¸y rõng ë ViÖt Nam ViÖt Nam hiÖn cã trªn 11,8 triÖu ha rõng (®é che phñ t-¬ng øng lµ 35,8%), víi 9,8 triÖu ha rõng tù nhiªn vµ 2 triÖu ha rõng trång. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y diÖn tÝch rõng t¨ng lªn, nh-ng chÊt l-îng rõng l¹i cã chiÒu h-íng suy gi¶m, rõng nguyªn sinh chØ cßn kho¶ng 7%, trong khi rõng thø sinh nghÌo kiÖt chiÕm gÇn 70% tæng diÖn tÝch rõng trong c¶ n-íc, ®©y lµ lo¹i rõng rÊt dÔ xÈy ra ch¸y, hiÖn nay, ViÖt Nam cã kho¶ng 6 triÖu ha rõng dÔ
10 ch¸y, bao gåm rõng th«ng, rõng khép, rõng trµm, rõng tre nøa, rõng b¹ch ®µn, rõng non khoanh nu«i t¸i sinh tù nhiªn vµ rõng ®Æc s¶n.... cïng víi diÖn tÝch rõng dÔ x¶y ra ch¸y t¨ng thªm hµng n¨m, th× t×nh h×nh diÔn biÕn thêi tiÕt ngµy cµng phøc t¹p vµ khã l-êng ë ViÖt Nam ®ang lµ nguy c¬ tiÒm Èn vÒ ch¸y rõng vµ ch¸y lín ngµy cµng nghiªm träng [4]. Trong vµi thËp kû qua, trung b×nh mçi n¨m ViÖt Nam mÊt ®i hµng chôc ngµn ha rõng, trong ®ã mÊt do ch¸y rõng kho¶ng 16.000 ha. Theo sè liÖu thèng kª ch-a ®Çy ®ñ vÒ ch¸y rõng vµ thiÖt h¹i do ch¸y rõng g©y ra trong vßng 40 n¨m qua (1963 - 2002) cña Côc KiÓm l©m; tæng sè vô ch¸y rõng lµ trªn 47.000 vô, diÖn tÝch thiÖt h¹i trªn 633.000 ha rõng (chñ yÕu lµ rõng non), trong ®ã cã 262.325 ha rõng trång vµ 376.160 ha rõng tù nhiªn. ThiÖt h¹i -íc tÝnh mÊt hµng tr¨m tû ®ång mçi n¨m, ®ã lµ ch-a kÓ ®Õn nh÷ng ¶nh h-ëng xÊu vÒ m«i tr-êng sèng, cïng nh÷ng thiÖt h¹i do lµm t¨ng lò lôt ë vïng h¹ l-u mµ chóng ta ch-a ®Þnh l-îng ®-îc vµ lµm gi¶m tÝnh ®a d¹ng sinh häc, ph¸ vì c¶nh quan; t¸c ®éng xÊu ®Õn an ninh quèc phßng.... Ngoµi ra, cßn g©y tæn h¹i ®Õn tÝnh m¹ng vµ tµi s¶n cña con ng-êi. Nghiªn cøu vÒ lÜnh vùc nµy ë ViÖt Nam míi chØ b¾t ®Çu tõ n¨m 1981 ®Õn nay ®iÓn h×nh cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ch¸y rõng nh: “X©y dùng ph¬ng ph¸p dù b¸o kh¶ n¨ng ch¸y rõng th«ng nhùa ë Qu¶ng Ninh” (TS. Ph¹m Ngäc H-ng - 1988), “Nghiªn cøu mét sè biÖn ph¸p phßng ch¸y ch÷a ch¸y rõng th«ng ba l¸, rõng trµm ë ViÖt Nam” (TS. Phan Thanh Ngä - 1996) [9], “Nghiªn cøu ¶nh hëng cña ®iÒu kiÖn khÝ t-îng ®Õn ®é Èm vµ kh¶ n¨ng ch¸y rõng cña vËt liÖu ch¸y d-íi rõng th«ng gãp phÇn hoµn thiÖn ph-¬ng ph¸p dù b¸o ch¸y rõng träng ®iÓm th«ng ë MiÒn B¾c ViÖt Nam” (TS. BÕ Minh Ch©u - 2001) [3]. §Ó ®¸nh gi¸ t×nh h×nh ch¸y rõng vµ thiÖt h¹i do ch¸y rõng g©y ra vµ c¸c nguyªn nh©n cña nã trong vµi thËp kû qua; vÒ c¬ chÕ, chÝnh s¸ch; biÖn ph¸p tæ chøc phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng; sù tham gia cña c¸c cÊp chÝnh quyÒn, chñ rõng vµ th¸i ®é cña ng-êi d©n cã thÓ chia lµm 03 giai ®o¹n [4]:
11 - Giai ®o¹n 1 (tõ tr-íc n¨m 1991): §©y lµ giai ®o¹n rõng bÞ ch¸y vµ thiÖt h¹i nhiÒu nhÊt, diÖn tÝch ch¸y rõng b×nh qu©n lªn ®Õn trªn 20.000ha/n¨m, thiÖt h¹i hµng triÖu m3 gç, cñi vµ g©y tæn thÊt lín ®Õn tÝnh m¹ng, tµi s¶n cña nhµ n-íc vµ cña nh©n d©n. Tuy nhiªn trong giai ®o¹n nµy víi nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau, mµ nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh lµ: do chiÕn tranh vµ khai hoang, x©y dùng vïng kinh tÕ míi ®Ó kh«i phôc kinh tÕ sau chiÕn tranh; nhËn thøc cña ng-êi d©n vµ c¸c cÊp chÝnh quyÒn trong c«ng t¸c b¶o vÖ rõng- phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng cßn h¹n chÕ. Ngoµi ra, víi c¶ mét thêi gian dµi thùc hiÖn theo c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ quan liªu, bao cÊp, t×nh tr¹ng cha chung kh«ng ai khãc nªn ®· lµm cho rõng cµng bÞ tµn ph¸ nÆng nÒ h¬n; ®Çu t- vÒ kinh phÝ, ph-¬ng tiÖn, trang thiÕt bÞ cho c«ng t¸c phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng hÇu nh- kh«ng cã g×. - Giai ®o¹n 2 (tõ n¨m 1991 ®Õn n¨m 2000): Do nhËn thøc ch¸y rõng lµ mét th¶m ho¹ lín cho ®Êt n-íc vµ nguy c¬ tiÒm Èn do ch¸y rõng g©y ra vÉn th-êng xuyªn ®e däa, nªn §¶ng vµ Nhµ n-íc rÊt quan t©m ®Õn c«ng t¸c phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng, ®· ban hµnh LuËt B¶o vÖ vµ Ph¸t triÓn rõng n¨m 1991 (§iÒu 22 ®· quy ®Þnh vÒ c«ng t¸c phßng ch¸y ch÷a ch¸y rõng) vµ hµng lo¹t c¸c v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt vÒ phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng vµ hÖ thèng c¸c v¨n b¶n chØ ®¹o, ®iÒu hµnh c«ng t¸c phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng tõ Trung -¬ng ®Õn ®Þa ph-¬ng. Trong giai ®o¹n nµy, thiÖt h¹i do ch¸y rõng gi¶m ®¸ng kÓ, diÖn tÝch rõng bÞ ch¸y b×nh qu©n chØ cßn trªn 7.000 ha/n¨m vµ sè vô ch¸y rõng b×nh qu©n lµ 1.500 vô/n¨m. MÆc dï sè vô ch¸y cã t¨ng theo møc ®é kh« h¹n cña ®iÒu kiÖn thêi tiÕt khÝ hËu, nh-ng do thùc hiÖn tèt viÖc x· héi ho¸ c«ng t¸c b¶o vÖ rõng – phßng ch¸y ch÷a ch¸y rõng, v× vËy nhËn thøc cña ng-êi d©n vµ c¸c cÊp chÝnh quyÒn ®· ®-îc c¶i thiÖn, mäi ng-êi n©ng cao ®-îc ý thøc, tr¸ch nhiÖm nªn thiÖt h¹i do ch¸y rõng g©y ra ®· ®-îc gi¶m thiÓu mét c¸ch râ rÖt. §©y lµ giai ®o¹n b¶n lÒ trong c«ng t¸c phßng ch¸y ch÷a ch¸y rõng. Tuy nhiªn, theo ®¸nh gi¸ cña Côc KiÓm l©m, nÕu ®-îc ®Çu t- vÒ kinh
12 phÝ, ph-¬ng tiÖn, trang thiÕt bÞ cho c«ng t¸c phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng mét c¸ch tháa ®¸ng th× hiÖu qu¶ cña c«ng t¸c phßng ch¸y, ch÷a ch¸y rõng cßn cao h¬n. - Giai ®o¹n 3 (tõ 2001 ®Õn nay): Trong giai ®o¹n nµy víi tinh thÇn b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng nãi chung vµ c«ng t¸c phßng ch¸y ch÷a ch¸y rõng nãi riªng lµ sù nghiÖp cña toµn d©n; c«ng t¸c phßng ch¸y ch÷a ch¸y rõng ®· ®-îc sù quan t©m, chØ ®¹o s¸t sao cña §¶ng vµ Nhµ n-íc nh-: LuËt Phßng ch¸y vµ ch÷a ch¸y (N¨m 2001) ®· quy ®Þnh c¸c ®iÒu liªn quan ®Õn c«ng t¸c phßng ch¸y ch÷a ch¸y rõng ( §iÒu 19; §iÒu 30; ®Æc biÖt lµ §iÒu 43 quy ®Þnh tæ chøc lùc l-îng phßng ch¸y ch÷a ch¸y chuyªn ngµnh; NghÞ quyÕt sè 05/2002/NQ- CP ngµy 24/4/2002 vÒ mét sè gi¶i ph¸p ®Ó triÓn khai thùc hiÖn kÕ ho¹ch kinh tÕ x· héi n¨m 2002 nªu râ; “Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n khÈn tr-¬ng x©y dùng ®Ò ¸n vÒ trang thiÕt bÞ cho c«ng t¸c phßng hé rõng, phßng, chèng ch¸y rõng ®Ó cã ®ñ kh¶ n¨ng xö lý khi cã sù cè”. NghÞ quyÕt sè 28- NQ/TW ngµy 16/6/2003, Bé ChÝnh trÞ vÒ tiÕp tôc s¾p xÕp, ®æi míi vµ ph¸t triÓn n«ng th«n, l©m tr-êng quèc doanh, ®· chØ râ “ t¨ng c-êng ®Çu t- cho lùc lîng KiÓm l©m nh©n d©n”. Nhµ n-íc ®· thµnh lËp Ban chØ ®¹o Trung -¬ng phßng ch¸y ch÷a ch¸y rõng, cã ch-¬ng tr×nh, quy chÕ vµ ph©n c«ng nhiÖm vô cô thÓ cho tõng thµnh viªn. KiÖn toµn c¸c Ban ChØ huy phßng ch¸y ch÷a ch¸y rõng cÊp tØnh, huyÖn, x· ®Õn c¸c chñ rõng vµ x©y dùng ph-¬ng ¸n phßng ch¸y ch÷a ch¸y rõng, ®· cã sù chØ ®¹o chÆt chÏ cña chÝnh quyÒn ®Þa ph-¬ng vµ c¸c ®¬n vÞ liªn quan. Tuy nhiªn trong giai ®o¹n nµy, t×nh tr¹ng ch¸y rõng vÉn x¶y ra. B×nh qu©n 660 vô/n¨m víi 645 ha/n¨m. §Æc biÖt nghiªm träng, trong mïa kh« 2001 - 2002 cã hai vô ch¸y rõng trµm lín t¹i U Minh th-îng thiÖt h¹i 2.712 ha vµ U Minh h¹ thiÖt h¹i 2.703 ha. Thêi gian gÇn ®©y, hµng lo¹t vô ch¸y rõng quy m« lín ®· x¶y ra trªn ph¹m vi c¶ n-íc, mµ nghiªm träng nhÊt lµ vô ch¸y kho¶ng h¬n 700 ha rõng t¹i
13 V-ên quèc gia Hoµng Liªn (th¸ng 2 n¨m 2010) vµ hµng 100 ha rõng trµm U Minh H¹ bÞ ch¸y rôi (th¸ng 5 n¨m 2010). Theo Côc KiÓm l©m, n¨m 2009 diÖn tÝch rõng bÞ ch¸y cña c¶ n-íc kho¶ng 1.500 ha. Nh-ng chØ tõ ®Çu n¨m 2010 ®Õn nay, c¶ n-íc ®· x¶y ra hµng chôc vô ch¸y rõng víi møc ®é nghiªm träng, lµm ch¸y gÇn 2.000 ha rõng. Cã 3 V-ên quèc gia (VQG) ë miÒn B¾c ®· x¶y ra ch¸y rõng lµ Ba V× (dËp t¾t ®-îc ngay), Tam §¶o (ch¸y 2 ha) vµ gÇn ®©y nhÊt lµ vô ch¸y rõng lín lÞch sö t¹i VQG Hoµng Liªn. Nh- vËy chØ 6 th¸ng ®Çu n¨m 2010, sè vô ch¸y rõng vµ diÖn tÝch rõng bÞ ch¸y ®· v-ît xa c¶ n¨m 2009, dï ®©y chØ lµ thèng kª nh÷ng vô ch¸y g©y thiÖt h¹i lín vÒ rõng mµ b¸o chÝ ph¶n ¸nh. Trªn thùc tÕ, sè vô ch¸y rõng g©y thiÖt h¹i trung b×nh vµ nhá lÎ vÉn x¶y ra hµng ngµy. Ch¸y rõng n¨m nay nghiªm träng v× biÕn ®æi khÝ hËu, thêi tiÕt nãng h¬n vµ hiÖn t-îng El Nino ho¹t ®éng m¹nh. NhiÖt ®é mïa ®«ng t¨ng 3 – 5 0C so víi møc trung b×nh nhiÒu n¨m. Mïa m-a ë miÒn B¾c kÕt thóc sím nªn rõng bÞ kh« kiÖt. H×nh 1.1. Ch¸y rõng t¹i V-ên quèc gia Hoµng Liªn (nguån Internet)
14 Tuy nhiªn, ch¸y rõng do nguyªn nh©n kh¸ch quan thêi tiÕt chØ chiÕm 30%, cßn 70% lµ do hµnh ®éng kÐm ý thøc cña ng-êi d©n, nh- ®èt n-¬ng rÉy hoÆc s-ëi Êm cho tr©u bß. Trong khi ®ã, ®Þa h×nh rõng, ®Æc biÖt lµ rõng ë miÒn B¾c g©y rÊt nhiÒu khã kh¨n cho c«ng t¸c dËp löa. ë c¸c n-íc tiªn tiÕn, ng-êi ta dïng m¸y bay ch÷a ch¸y chuyªn dông x¶ n-íc xuèng, hoÆc th¶ dung dÞch bät dËp löa chuyªn dông. Nh-ng ë Hoµng Liªn, kh«ng cã nh÷ng n¬i cã ®é s©u trªn 2,5m ®Ó trùc th¨ng lÊy n-íc. Theo -íc tÝnh, mét quèc gia cã diÖn tÝch rõng trung b×nh muèn ®¶m b¶o cho c«ng t¸c ch÷a ch¸y rõng hiÖu qu¶ ph¶i cã Ýt nhÊt 3 phi ®éi m¸y bay ch÷a ch¸y chuyªn dông, mçi phi ®éi gåm 5 m¸y bay (3 chiÕc ch÷a ch¸y, 1 chiÕc dÉn ®-êng, 1 chiÕc chØ huy). Trong khi ®ã n-íc ta hiÖn ch-a ®ñ 1 phi ®éi v× c¶ n-íc chØ cã 3 chiÕc trùc th¨ng ch÷a ch¸y (do Bé Quèc phßng qu¶n lý) phôc vô c«ng t¸c nµy. §©y lµ lo¹i trùc th¨ng ch÷a ch¸y ®· l¹c hËu, chØ chë ®-îc mét thïng chøa tèi ®a 4 mÐt khèi n-íc treo lñng l¼ng b»ng sîi d©y dµi 14m phÝa d-íi, nªn sö dông rÊt khã kh¨n. C¸ch hiÖu qu¶ nhÊt ë n-íc ta lµ sö dông ph-¬ng ¸n ch÷a ch¸y t¹i chç, n©ng cao ý thøc phßng ch¸y cho ng-êi d©n bªn c¹nh viÖc x©y dùng c¸c ®-êng b¨ng c¶n löa, c¸c bÓ n-íc dù tr÷ vµ chßi canh ë c¸c khu rõng cao ®Ó thuËn tiÖn cho viÖc quan s¸t, kiÓm tra, ph¸t hiÖn ch¸y sím. 1.2.2. Nguyªn nh©n g©y ch¸y rõng 1.2.2.1. Nguyªn nh©n vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn • §iÒu kiÖn thêi tiÕt vµ c¸c nh©n tè khÝ t-îng. Thêi tiÕt vµ c¸c nh©n tè khÝ t-îng lµ mét t¸c nh©n cho sù ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña mét ®¸m ch¸y rõng. Cã rÊt nhiÒu nh©n tè ¶nh h-ëng g©y ch¸y rõng, trong khu«n khæ ®Ò tµi nµy chØ ®i s©u kh¶o s¸t c¸c yÕu tè khÝ t-îng c¬ b¶n ¶nh h-ëng tíi qu¸ tr×nh ch¸y vµ dù b¸o ch¸y rõng [3]. + NhiÖt ®é: NhiÖt ®é lµ yÕu tè g©y ¶nh h-ëng trùc tiÕp ®Õn qu¸ tr×nh ch¸y rõng nh- lµm kh«, ná vËt liÖu ch¸y; lµm ®é Èm kh«ng khÝ gi¶m vµ bÒ mÆt ®Êt nãng lªn. Khi xem xÐt vai trß cña nhiÖt ®é ®èi víi ch¸y rõng ng-êi ta
15 th-êng ®¸nh gi¸ ¶nh h-ëng cña nhiÖt ®é tíi c¸c mÆt sau ®©y: - NhiÖt ®é lµm rót ng¾n qu¸ tr×nh kh« cña vËt liÖu ch¸y. - Lµm nãng vµ kh« nhanh mÆt ®Êt kÐo theo líp kh«ng khÝ s¸t mÆt ®Êt nãng lªn b»ng c¸c ph-¬ng thøc truyÒn nhiÖt kh¸c nhau. Nh- vËy nhiÖt ®é bao gåm hai thµnh phÇn lµ: nhiÖt ®é ®Êt vµ nhiÖt ®é kh«ng khÝ. Trong mét ngµy, nhiÖt ®é mÆt ®Êt nãng dÇn lªn vµ ®¹t cùc ®¹i vµo lóc 12 ®Õn 13 giê. Vµo 13h cã ngµy nhiÖt ®é lªn tíi 44,90C, tõ 13h ®Õn 17h lµ thêi gian kh« nhÊt trong ngµy. V× vËy, trong mét ngµy kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn ch¸y rõng th-êng x¶y ra tõ 10h ®Õn 17h. NÕu nhiÖt ®é ®Êt cµng cao th× ®é chªnh lÖch nhiÖt ®é cña líp kh«ng khÝ theo chiÒu th¼ng ®øng cµng lín, do ®ã nhiÖt ®é mÆt ®Êt cµng cao th× ®é Èm vËt liÖu ch¸y cµng thÊp. XÐt trong mét ngµy, buæi s¸ng bøc x¹ mÆt trêi lµm cho mÆt ®Êt bèc h¬i n-íc kÓ c¶ ®é Èm trong vËt liÖu ch¸y còng bèc h¬i. Do vËt liÖu ch¸y ph©n bè ë phÝa trªn mÆt ®Êt c¶n trë qu¸ tr×nh bèc h¬i n-íc tõ mÆt ®Êt nªn trong kho¶ng tõ 9h ®Õn 10 h s¸ng vËt liÖu ch¸y vÉn kh¸ Èm, nh-ng tõ 12h ®Õn 17h c¶ vËt liÖu ch¸y vµ mÆt ®Êt ®Òu cã ®é Èm rÊt thÊp, chÝnh lóc nµy ch¸y rõng dÔ x¶y ra nhÊt. V× vËy, ë nh÷ng khu rõng cã c©y mäc th-a, ®é tµn che thÊp, cµnh kh« l¸ rông nhiÒu, kh¶ n¨ng x¶y ra ch¸y rõng th-êng lín h¬n so víi n¬i kh¸c. Do ®ã, nÕu nhiÖt ®é kh«ng khÝ cµng cao th× møc ®é nguy hiÓm cña n¹n ch¸y rõng cµng t¨ng lªn. Vµo mïa ch¸y rõng, sè vô x¶y ra trong ngµy th-êng tËp trung vµo thêi gian n¾ng g¾t, giã m¹nh, thêi tiÕt kh¾c nghiÖt dÔ ch¸y tõ 12 h ®Õn 17h; cao ®iÓm lµ thêi gian tõ 12h ®Õn 14h. V× vËy ph¶i cã biÖn ph¸p tuÇn tra, b¶o vÖ nghiªm ngÆt hµng ngµy vµo c¸c giê trªn. + §é Èm: lµ nh©n tè g©y ¶nh h-ëng tÝch cùc hoÆc tiªu cùc ®Õn qu¸ tr×nh ph¸t sinh ch¸y rõng vµ quy m« ®¸m ch¸y. §é Èm kh«ng khÝ cµng cao th× vËt liÖu ch¸y cµng Èm, khã x¶y ra ch¸y; ng-îc l¹i, ®é Èm thÊp vËt liÖu ch¸y kh« dÉn tíi dÔ x¶y ra ch¸y rõng vµ ch¸y lín. §Ó cã biÖn ph¸p phßng ngõa vµ dù b¸o phßng ch¸y rõng cô thÓ, ®é Èm ®-îc chia lµm 3 lo¹i sau:
16 - §é Èm kh«ng khÝ: Nh×n chung ®é Èm kh«ng khÝ ë c¸c vïng rõng nói cao h¬n nhiÒu so víi bªn ngoµi. Nguyªn nh©n lµ do sù tho¸t h¬i n-íc cña thùc vËt trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng sinh lý. MÆt kh¸c, do ®Êt rõng lu«n Èm -ít, qu¸ tr×nh bèc h¬i vËt lý th-êng xuyªn x¶y ra cung cÊp ®é Èm cho líp kh«ng khÝ ë bªn trªn nã. Ngoµi ra ë trong rõng tÝnh tõ giíi h¹n mÆt ®Êt rõng cho tíi ngän t¸n c©y, do mËt ®é c©y dµy, cµnh l¸ rËm r¹p lµm cho dßng khÝ khã lät tõ bªn ngoµi vµo rõng dÉn ®Õn kh¶ n¨ng vËn chuyÓn ®é Èm tõ rõng ra bªn ngoµi chËm lµm cho ®é Èm kh«ng khÝ trong rõng cao h¬n bªn ngoµi rõng. - §é Èm vËt liÖu ch¸y: §é Èm cña vËt liÖu ch¸y cã liªn quan tíi kh¶ n¨ng bÐn löa, nãi chung ®é Èm cµng thÊp kh¶ n¨ng bÐn löa cµng cao vµ ng-îc l¹i. Nã liªn quan tíi ®é Èm cña kh«ng khÝ theo quan hÖ tØ lÖ thuËn. MÆt kh¸c, ®é Èm vËt liÖu ch¸y cßn phô thuéc vµo l-îng m-a. M-a cµng l©u, cµng lín th× ®é Èm vËt liÖu ch¸y cµng cao vµ thêi gian Èm -ít cµng kÐo dµi. KhÝ hËu ë ViÖt Nam víi ®Æc thï lµ m-a theo mïa, lµm cho ®é Èm vËt liÖu ch¸y còng biÕn ®æi theo mïa. TÝnh chÊt nµy còng phÇn nµo quyÕt ®Þnh mïa ch¸y rõng ë ViÖt Nam, th-êng mïa ch¸y lµ mïa kh«. Tuy nhiªn trong mïa m-a, nÕu cã kú Ýt m-a, n¾ng, nãng kÐo dµi, vËt liÖu ch¸y sÏ bÞ kh« rÊt nhanh vµ ®¹t tíi ®é bÐn löa cao, chÝnh trong kho¶ng thêi gian nµy ch¸y rõng rÊt dÔ x¶y ra. §iÒu nµy còng gi¶i thÝch v× sao ë c¸c vïng rõng nói n-íc ta ch¸y rõng l¹i cã thÓ xuÊt hiÖn bÊt kú thêi gian nµo trong n¨m, nh-ng ch¸y rõng vÒ mïa kh« vÉn lµ chñ yÕu vµ chiÕm tû lÖ cao. - §é Èm cña ®Êt: L-îng n-íc t¹o thµnh ®é Èm cña ®Êt trong rõng bao gåm: n-íc m-a ®äng trªn mÆt ®Êt rõng; l-îng n-íc thùc t¹i trong tÇng ®Êt mÆt vµ n-íc ngÇm th-êng xuyªn duy tr× vµ lµm Èm mÆt ®Êt rõng b»ng hiÖn t-îng mao dÉn (mùc n-íc ngÇm th-êng xuyªn biÕn ®éng theo mïa, vÒ mïa kh« th-êng n»m s©u h¬n so víi mïa m-a, cßn ë ®Þa h×nh ®åi nói cao mùc n-íc ngÇm Ýt cã ¶nh h-ëng tíi ®é Èm cña líp bÒ mÆt). Nh×n chung ®é Èm ®Êt rõng t-¬ng ®èi cao h¬n so víi bªn ngoµi vµ phô thuéc nhiÒu vµo c¸c ®Æc ®iÓm cña
17 cÊu tróc rõng bao gåm: mËt ®é c©y rõng, loµi c©y, tÝnh chÊt ®Êt rõng, ®Þa h×nh, h-íng ph¬i... N-íc trong ®Êt rõng th-êng xuyªn bèc h¬i lµm t¨ng ®é Èm kh«ng khÝ trong rõng, thêi gian Èm kÐo dµi th× kh¶ n¨ng b¾t löa cña vËt liÖu ch¸y gi¶m ®i. Nãi chung, víi ®é Èm cña ®Êt rõng thÝch hîp, d-íi t¸c dông cña nhiÖt ®é kh«ng khÝ vµ nhiÖt ®é ®Êt, vi sinh vËt ho¹t ®éng thuËn lîi, ®Èy nhanh qu¸ tr×nh ph©n gi¶i vËt liÖu ch¸y ph©n bæ trªn mÆt ®Êt, kÓ c¶ qu¸ tr×nh kho¸ng ho¸ c¸c chÊt h÷u c¬ n»m d-íi mÆt ®Êt rõng. Trong nh÷ng tr-êng hîp nh- vËy, kh¶ n¨ng tÝch luü c¸c chÊt h÷u c¬ d-íi vµ trªn mÆt ®Êt rõng cµng gi¶m nhanh. §iÒu nµy còng gi¶i thÝch v× sao ë trªn nh÷ng vïng rõng nói cao tõ 800 - 1000 m trë lªn líp cµnh kh« l¸ rông th-êng phñ dµy v× tèc ®é ph©n huû kÐm. KÕt qu¶ kh¶o s¸t cña nhiÒu ®oµn ®iÒu tra rõng thuéc khu vùc nói PhanXiP¨ng cho biÕt tõ ®é cao 1000 m trë lªn, d-íi mÆt ®Êt rõng th«ng, P¬ mu, Samu gÇn nh- thuÇn lo¹i, tÇng th¶m môc cã chç dµy trªn 1m nªn ë ®©y rÊt dÔ ph¸t sinh ch¸y rõng bÒ mÆt vµ ch¸y ngÇm. + Giã: Lµ nh©n tè ¶nh h-ëng rÊt lín ®Õn ch¸y rõng, giã thóc ®Èy nhanh qu¸ tr×nh lµm kh« vËt liÖu ch¸y; lµm bïng ph¸t ngän löa vµ ®Èy nhanh tèc ®é ®¸m ch¸y; mang theo tµn löa g©y c¸c ®¸m ch¸y kh¸c, lµm ®¸m ch¸y ph¸t triÓn nhanh vµ lan réng. §a sè rõng ë ViÖt Nam ph©n bè trªn c¸c d¹ng ®Þa h×nh ®åi nói vµ thung lòng liªn hoµn. Mçi d¹ng ®Þa h×nh g©y ra hoµn l-u giã côc bé, ®Þa ph-¬ng kh¸c nhau. §iÓn h×nh nhÊt lµ hÖ thèng giã nói vµ thung lòng, chóng h×nh thµnh theo tõng kho¶ng thêi gian trong ngµy. ë c¸c thêi gian kh¸c nhau trong ngµy, hÖ thèng giã nói vµ thung lòng phô thuéc rÊt chÆt chÏ vµo sù ph©n bè n¨ng l-îng nhiÖt cña mÆt trêi, tõ ®ã nã chi phèi hoµn l-u giã theo thêi gian còng kh¸c nhau, lµm cho quy m« vµ møc ®é lan trµn cña mét ®¸m ch¸y ë thung lòng còng kh¸c nhau. Tuy nhiªn, sù lan trµn nµy cßn phô thuéc vµo vÞ trÝ cña ®¸m löa ph¸t sinh ë b×a rõng hoÆc ë phÝa trong s¸t b×a rõng hoÆc n»m s©u trong rõng. V× vËy, sù x©m nhËp cña giã vµo
18 trong rõng, ë c¸c vÞ trÝ kh¸c nhau còng t¸c ®éng tíi ®¸m ch¸y ë møc ®é kh¸c nhau. Nãi c¸ch kh¸c, sù s©m nhËp cña giã theo chiÒu n»m ngang vµ chiÒu th¼ng ®øng còng cã nh÷ng t¸c ®éng kh¸c nhau tíi sù ph¸t triÓn ban ®Çu cña ®¸m ch¸y, do ®ã biÖn ph¸p h¹n chÕ löa lan trµn kh«ng thÓ kh«ng ®Ò cËp tíi yÕu tè nµy. ë ViÖt Nam, khi ph©n tÝch ¶nh h-ëng cña tèc ®é giã ®Õn nguy c¬ ch¸y rõng Cooper (1991) ®· ®Ò nghÞ hiÖu chØnh chØ tiªu P cña Nesterop dïng ®Ó ph¶n ¸nh nguy c¬ ch¸y rõng víi hÖ sè lµ 1.0, 1.5, 2.0 vµ 3.0 nÕu cã tèc ®é giã t-¬ng øng lµ 0- 4; 5- 15; 16- 25 vµ lín h¬n 25km/giê. • §iÒu kiÖn ®Þa h×nh §Þa h×nh cã ¶nh h-ëng trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ®Õn ch¸y rõng vµ liªn quan trùc tiÕp ®Õn sù ph¸t triÓn cña ®¸m ch¸y; cã t¸c dông ng¨n chÆn c¸c hÖ thèng giã, h×nh thµnh c¸c khu vùc tiÓu khÝ hËu kh¸c nhau nh-: t¹o ra c¸c khu vùc th-êng xuyªn cã m-a hoÆc c¸c khu vùc kh« h¹n Ýt m-a. §é cao cña ®Þa h×nh th-êng kh« h¹n kÐo dµi, n¾ng nhiÒu vµ dao ®éng nhiÖt lín h¬n rÊt nhiÒu so víi thÊp; ë ®Þa h×nh s-ên dèc, do kh¸c h-íng ph¬i nªn n¨ng l-îng nhËn ®-îc kh¸c nhau, s-ên dèc cßn t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho c¸c dßng ®èi l-u ph¸t triÓn m¹nh h¬n so víi khu vùc kh¸c, ngoµi ra, c¸c lo¹i giã ®Þa ph-¬ng do sù ®iÒu chØnh cña ®Þa h×nh ®èi víi hÖ thèng giã chÝnh cã thÓ lµm t¨ng tèc ®é giã. C¸c yÕu tè ®Þa h×nh t¹o ra cã ¶nh h-ëng trùc tiÕp ®Õn ®iÒu kiÖn bèc h¬i n-íc vµ ®é Èm cña vËt liÖu ch¸y hoÆc chi phèi quy m«, tèc ®é lan trµn c¸c ®¸m ch¸y rõng. • KiÓu rõng vµ lo¹i h×nh thùc b× KiÓu rõng vµ lo¹i h×nh thùc b× cã liªn quan trùc tiÕp tíi nguån vËt liÖu ch¸y, tÝnh chÊt vµ khèi l-îng vËt liÖu ch¸y do ®Æc ®iÓm cña kiÓu rõng vµ lo¹i h×nh thùc b× quyÕt ®Þnh, tõ ®ã dÉn ®Õn tÝnh b¾t löa vµ quy m« ®¸m ch¸y. ë c¸c khu rõng th«ng, trµm, b¹ch ®µn, rõng khép thuÇn loµi s¶n phÈm r¬i rông lµ nh÷ng cµnh, l¸, hoa qu¶, vá c©y vµ th©n c©y kh«. Nh÷ng lo¹i nµy