Luận văn Thạc sĩ Khoa học Ngữ văn: Giá trị và vị trí của Sống mòn trong sự nghiệp viết của Nam Cao

Chia sẻ: Minh Lộ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:92

Thêm vào BST

Báo xấu

55
lượt xem 15
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của đề tài là nghiên cứu một cách có hệ thống về giá trị và vị trí Sống mòn trong sự nghiệp của Nam Cao nói riêng và trào lưu văn học hiện thực 1930 – 1945 nói chung; kết quả nghiên cứu đề tài có thể làm tài liệu tham khảo cho những người quan tâm nghiên cứu Nam Cao, yêu mến tác phẩm Sống mòn, đặc biệt là giáo viên ở các trường THPT.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học Ngữ văn: Giá trị và vị trí của Sống mòn trong sự nghiệp viết của Nam Cao

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM QUẢN THỊ DIỆP GIÁ TRỊ VÀ VỊ TRÍ CỦA SỐNG MÒN TRONG SỰ NGHIỆP VIẾT CỦA NAM CAO LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC VIỆT NAM Thái Nguyên - 2013 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM QUẢN THỊ DIỆP GIÁ TRỊ VÀ VỊ TRÍ CỦA SỐNG MÒN TRONG SỰ NGHIỆP VIẾT CỦA NAM CAO Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGỮ VĂN Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS. Phong Lê Thái Nguyên - 2013 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
i LỜI CẢM ƠN Với lòng biết ơn sâu sắc, tác giả xin chân thành cảm ơn GS. Phong Lê, người thầy đã tận tâm giúp đỡ, hướng dẫn, động viên tác giả trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Tác giả luận văn cũng xin chân thành cảm ơn: Các thầy cô giáo cộng tác và các cấp quản lí, lãnh đạo của Trường trung học phổ thông chuyên Bắc Kạn. Khoa Ngữ văn, Khoa Sau Đại học, các quý thầy cô giảng dạy lớp cao học Văn K19 - trường Đại học sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện cho tác giả học tập và nghiên cứu. Toàn thể các anh chị em, bạn bè và gia đình đã quan tâm giúp đỡ. Xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, 4 năm 2013 Tác giả Quản Thị Diệp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả, số liệu nêu trong luận văn này là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kì công trình nào khác Ngƣời viết cam đoan (Ký và ghi rõ họ tên) Quản Thị Diệp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
iii MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cảm ơn ......................................................................................................... i Lời cam đoan ..................................................................................................... ii Mục lục ............................................................................................................. iii MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chƣơng 1: BỐI CẢNH XÃ HỘI 1941 – 1945, ĐỜI SỐNG VĂN HỌC VÀ SỰ NGHIỆP SÁNG TÁC CỦA NAM CAO ................................................. 8 1.1 Bối cảnh xã hội Việt Nam thời kì tiền Cách mạng 1941 - 1945 ......... 8 1.2 Các khuynh hƣớng văn học .................................................................. 9 1.3 Sự nghiệp sáng tác của Nam Cao ....................................................... 11 1.3.1. Đôi nét về tiểu sử .............................................................................. 11 1.3.2. Sáng tác của Nam Cao trước và sau Cách mạng tháng Tám - 1945 14 1.3.3. Sống mòn trong sự nghiệp sáng tác của Nam Cao ............................ 16 Chƣơng 2: GIÁ TRỊ NỘI DUNG CỦA SỐNG MÒN ................................. 19 2.1. Ngƣời trí thức, một trong hai chủ đề lớn mà Nam Cao theo đuổi . 19 2.1.1. Người nông dân trong quá trình bần cùng hoá và lưu manh hoá ...... 19 2.1.2. Người trí thức tiểu tư sản nghèo trong vật lộn với cuộc mưu sinh và bế tắc về đời sống tinh thần ......................................................................... 23 2.2. Khát vọng sống và cống hiến của ngƣời trí thức kiểu Nam Cao.... 25 2.2.1. Khát vọng sống cao đẹp của người trí thức kiểu Nam Cao ............... 25 2.2.2. Khát khao cống hiến và thực hiện lí tưởng của người trí thức tiểu tư sản . 28 2.3. Sự thui chột, đổ vỡ dần khát vọng sống của ngƣời trí thức và nguyên nhân ............................................................................................................. 32 2.3.1. Sự thui chột, đổ vỡ và bế tắc của người trí thức ................................ 32 2.3.2. Cắt nghĩa các nguyên nhân dẫn đến sự Sống mòn của người trí thức . 40 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
iv 2.4. Ngƣời trí thức trong mối quan hệ với nhân quần ........................... 42 2.4.1. Người trí thức trong quan hệ với đồng nghiệp và tầng lớp dân nghèo thành thị ....................................................................................................... 42 2.4.2. Người trí thức trong quan hệ với gia đình và làng quê ..................... 45 Chƣơng 3: GIÁ TRỊ NGHỆ THUẬT CỦA SỐNG MÒN .......................... 49 3.1. Nghệ thuật phân tích tâm lí và đúc kết triết lí bậc thầy ................. 49 3.1.1. Nghệ thuật phân tích tâm lí của Nam Cao ......................................... 49 3.1.2. Nghệ thuật đúc kết triết lí của Nam Cao ........................................... 54 3.2. Nghệ thuật tổ chức thể loại độc đáo .................................................. 58 3.2.1. Nam Cao viết tiểu thuyết như tự truyện ............................................ 58 3.2.2. Giá trị điển hình và tính phổ quát ...................................................... 62 3.3. Không gian, thời gian nghệ thuật ...................................................... 66 3.3.1. Không gian chật chội, tù túng ........................................................... 67 3.3.2. Thời gian ứ đọng, trì trệ và dồn nén .................................................. 71 3.4. Đặc sắc ngôn ngữ của Nam Cao ....................................................... 75 3.4.1. Ngôn ngữ tác giả kiệm lời, đầy suy ngẫm và triết lí ......................... 75 3.4.2. Ngôn ngữ nhân vật sống động phù hợp tính cách và hành động ...... 77 KẾT LUẬN .................................................................................................... 80 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 83 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Khi còn học phổ thông dù chỉ đọc vẻn vẹn có mấy truyện ngắn Chí Phèo, Đời thừa, Lão Hạc, Đôi mắt của Nam Cao in trong các sách giáo khoa nhưng tôi rất say mê. Tôi thường đọc đi đọc lại nhiều lần những tác phẩm đó mà không biết chán. Đọc văn Nam Cao tôi như bị ám ảnh bởi dư vị đắng cay, chua xót về những kiếp người đau khổ bế tắc, bất lực như lão Hạc, Chí Phèo...; hay Thứ, Điền, Hộ... 1.2. Khi có điều kiện tiếp xúc với nhiều tác phẩm của Nam Cao, tôi càng cảm phục tài năng của ông hơn; và thấy vui sướng khi biết được sự nhìn nhận cảm tính lâu nay của mình là đúng. Bởi các nhà nghiên cứu phê bình đã nhìn nhận Nam Cao là một "nhà văn hiện thực phê phán xuất sắc nhất", một "người kết thúc vẻ vang trào lưu hiện thực" (GS. Phong Lê). Thế nhưng cuộc đời của Nam Cao lại gặp nhiều trắc trở éo le; khi phải sống trong những năm tháng đen tối của chế độ thực dân nửa phong kiến, ông luôn phải chống chọi với cái đói, cái nợ áo cơm mà không sao thoát ra được. Tài văn của Nam Cao lúc sinh thời không được đánh giá đúng, nhiều tác phẩm ông viết ra bị nhà xuất bản bấy giờ từ chối, rẻ rúng. Nhưng trong cái xã hội bóp nghẹt sự sống con người đó, người trí thức "trung thực vô ngần" (lời Tô Hoài) ấy luôn nghiêm khắc tự đấu tranh bản thân để vươn mình, cố thoát ra khỏi lối sống tầm thường, nhỏ nhen, khát khao hướng tới "tâm hồn trong sạch và mơ tới những cảnh sống, những con người thật đẹp" (Nhật kí Nam Cao, ghi ngày 31- 8 - 1950). 1.3. Nam Cao ra đi khi tuổi đời còn rất trẻ, ở tuổi ba mươi sáu (1915 – 1951) đang ở độ "chín" về tư tưởng và tài năng; ra đi khi đang ấp ủ viết một cuốn tiểu thuyết lớn về quê hương mình. Ông chỉ kịp để lại một tiểu thuyết duy nhất là Sống mòn (viết 1944; in 1956); ngoài Truyện người hàng xóm mới Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
2 chỉ được đăng báo, còn các tiểu thuyết khác như Cái bát, Một đời người thì bị mất bản thảo. Sống mòn với thân phận, số phận người trí thức nghèo trong chế độ cũ. Trong bài tổng kết Hội thảo về Nam Cao nhân 40 năm mất, vào tháng 12 – 1992 Gs. Phong Lê viết về Sống mòn "Một bút pháp tự sự độc đáo; một chủ nghĩa hiện thực tâm lí nghiêm nhặt; một cảm quan hiện thực nhìn từ sâu, nhìn từ trong; một khát vọng nhân văn được chiêm nghiệm và đúc kết từ bản thân và từ những gã, hắn, y; một khả năng khám phá và dự báo; một cách khái quát hiện thực giàu sức chứa và sức mở đã đem lại cho thiên tiểu thuyết may mắn còn sống sót lại và cũng có một không hai này những giá trị có thể nói là ổn định, là trường tồn". Vì vậy, nghiên cứu giá trị và vị trí của tiểu thuyết Sống mòn trong sự nghiệp viết văn của Nam Cao là việc làm cần thiết và có ý nghĩa. Đây là một trong những lí do cơ bản để chúng tôi mạnh dạn khai thác đề tài dưới cái nhìn có tính chiều sâu, hệ thống và tính thời sự sâu sắc. 2. Lịch sử vấn đề: 2.1. Trong dòng văn học hiện thực thời kì 1930 – 1945, Nam Cao đã tự khẳng định được mình với tư cách là nhà văn luôn tìm tòi đổi mới cả về nội dung phản ánh lẫn phương thức thể hiện. Kể từ sau 1945, đúng ra là từ sau ngày mất – 1951, lịch sử nghiên cứu về Nam Cao mới thực sự được bắt đầu và từ đây ngày một dày thêm, mỗi ngày lại góp thêm một kiến giải mới mẻ. Tuyệt đại đa số các ý kiến đều thống nhất khẳng định tầm vóc và những đóng góp quan trọng của Nam Cao cho văn học Việt Nam hiện đại, đặc biệt là trong quá trình hiện đại hoá văn học Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX. Tuy nhiên, phần lớn các nhận xét, đánh giá ấy chủ yếu tập trung vào khu vực truyện ngắn. Những nhận xét về Sống mòn mặc dù rất xác đáng, quý giá nhưng chưa nhiều. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
3 Tác giả Hà Minh Đức trong bài viết Nam Cao phê phán và tự phê phán, đã có nhận xét thiên về nội dung – tư tưởng: "Trong truyện ngắn và tiểu thuyết của Nam Cao, những nhân vật trí thức nghèo thường có ý thức tự phê phán lại là bóng dáng của chính tác giả. Điền trong Giăng sáng, Hộ trong Đời thừa, Thứ trong Sống mòn đều là những nhân vật cùng một kiểu tính cách, một loại tâm trạng. Trong bản chất họ là những người tốt, giàu ước mơ, muốn đóng góp và trở thành người có ích cho đời. Họ coi trọng tri thức, muốn đem tri thức để cải tạo cuộc sống. Nhưng trớ trêu thay họ lại là nạn nhân của hoàn cảnh" [16; 204-205]. Tác giả Trần Đăng Suyền trong bài viết Thời gian và không gian trong thế giới nghệ thuật của Nam Cao lại có những phân tích tìm hiểu trên phương diện nghệ thuật, tập trung ở không gian và thời gian. Tác giả kết luận: "Cái thời gian hằng ngày để tìm kiếm miếng ăn đã choán gần hết những giây phút sáng tạo của Thứ trong Sống mòn. Không gian trong sáng tác của Nam Cao là không gian hướng nội, không gian nhỏ hẹp, không gian được kiến tạo trong tầm nhìn của nhân vật" [42; 230]. Như vậy, mặc dầu chỉ là đan xen vào phân tích, tìm hiểu thế giới nghệ thuật của tác phẩm Nam Cao nói chung nhưng các tác giả đã cho thấy những đặc điểm cơ bản của tiểu thuyết Sống mòn. Theo đó, Sống mòn là tác phẩm đã đề cập đến cái đói và miếng ăn (Nguyễn Đăng Mạnh), là tiếng nói mang dáng dấp tiếng nói của người trong cuộc. Sống mòn đã vẽ ra một không gian mang tính hướng nội rõ nét, thời gian thì quẩn quanh xen lẫn những việc làm tẻ nhạt, buồn chán. Thái độ của Nam Cao trong các tác phẩm, kể cả Sống mòn là khá rõ ràng, không nước đôi, không lưỡng lự. Nam Cao là nhà văn luôn trung thực với chính mình, là nhà văn nghiêm nhặt, các nhân vật chính trong tác phẩm nói về người trí thức đa phần là mẫu hình của Nam Cao, là hiện thân của một khía cạnh, một phẩm chất, một tính tình của Nam Cao. Bởi thế, hầu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
4 hết các tác giả nghiên cứu đều đánh giá cao tầm tư tưởng đạo đức của người trí thức Nam Cao. Đây chính là một trong những lí do quan trọng để công chúng bạn đọc ở bất kì một giai đoạn lịch sử nào từ sau 1945 đều yêu mến trang văn của Nam Cao. Dĩ nhiên để chinh phục được bạn đọc với những "con mắt tinh đời", ngoài yếu tố tư tưởng, nhà văn còn phải biết chuyển hoá tư tưởng đó vào tác phẩm một cách nghệ thuật. Các thủ pháp, biện pháp nghệ thuật mà nhà văn sử dụng phải thật sự phù hợp với tư tuởng, đem lại hiệu quả thẩm mĩ cao. Các tác giả khi nghiên cứu về Nam Cao cũng đã đánh giá cao nhà văn về phương diện sử dụng các biện pháp nghệ thuật, đặc biệt là lối hành văn, cách kết cấu tác phẩm, kiến tạo không gian, thời gian… 2.2. Đỗ Đức Hiểu, ở bài viết Hai không gian sống trong "Sống mòn", nhận xét: "Như vậy, sức năng động của Sống mòn, chính là sự xung đột giữa không gian xã hội ("xó nhà quê" và ngoại ô Hà Nội nhem nhuốc) và không gian tinh thần, mơ ước, không gian hồi tưởng, không gian khát vọng; Thứ vào Sài Gòn, nuôi giấc mộng đi Pháp, đến Mác – xây. Thứ chăm học, lúc nào cũng đọc sách, đọc để mở rộng tầm mắt ra không gian thế giới để nhìn sâu vào tâm hồn con người. Thứ "sẽ đi bất cứ đâu" "sẽ ra đi" "sẽ đi liều"; song hiện tại anh đang ở trên con tàu mang anh về "làng mạc xo ro" và "Hà Nội sẽ lùi, lùi dần", Hà Nội "vẫn lùi". "Sống tức là đã thay đổi..." [42; 178]. Đặc biệt, khi bàn đến nghệ thuật kiểu tiểu thuyết tự truyện trong Sống mòn, Đỗ Đức Hiểu nhấn mạnh: "Tiểu thuyết kiểu tự truyện này gợi người đọc nhớ đến Rutxô, nhà văn Pháp đầu tiên viết tự truyện trong Tự thú, gợi nhớ đến Gide, nhà văn đa dạng có ảnh hưởng sâu rộng trong văn xuôi Việt Nam 1930 – 1945: "Xê dịch", "bướm trắng", "cái đẹp thuần tuý", "sống là thay đổi", và ở Sống mòn, sự phá vỡ cái tầm thường, cái sáo mòn, cái đóng kín, cái tù hãm trong bản thân mỗi người; về một phương diện, tác phẩm Gide là văn chương của người trí thức đi tìm bản thân mình trên con đường vô tận. Sống mòn gây Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
5 xáo trộn, gây tình trạng bất ổn trong tâm tư con người, nó hé mở cuộc sống tự do, chân chính của người trí thức" [42; 181]. Trong bài Bút pháp tự sự đặc sắc trong "Sống mòn", Nguyễn Ngọc Thiện đã có một cách nhìn tập trung khá đầy đủ về Sống mòn từ đề tài, cốt truyện và một số thủ pháp nghệ thuật (lối kể chuyện, người kể chuyện, điểm nhìn trần thuật, sự vận động tâm lí v.v...). Tác giả khẳng định: "Cái độc đáo của giọng văn trong Sống mòn không phải là tự làm mình làm mẩy, uốn éo giả tạo, lên gân, căng mình ra trong cái thói đạo đức giả, mà là hàm chứa một nỗi đau nội tại, một lời trách cứ thâm trầm, một sự dằn vặt vì tin rằng cái nhân bản và lương tâm không phải là một điều gì xa lạ, phải cưỡng bức mới có thể tiếp nhận nổi. Đọc Nam Cao, nhiều lúc cứ phải thảng thốt giật mình: tác giả ít đề cập đến những biến cố trọng đại, mà đi sâu vào thế giới vi mô của đời sống bên trong, những điều nhỏ nhặt trong sinh hoạt gia đình, những cái rất vặt vãnh, đời thường. Nhưng sự phán xét lại nghiêm cẩn trong những điều nho nhỏ đó, từ đó có thể rút ra những bài học đạo đức, luân lí sâu xa. Những trang văn của Nam Cao hiện rõ hình ảnh về con đường, về quá trình tìm tòi căng thẳng, vật vã đầy ưu tư của con người lương thiện hướng về chân lí, công bằng, cái cao cả và điều lành, với một tinh thần nhân ái độ lượng".[42; 184]. Nhìn chung nhiều nhà nhiên cứu đã đánh giá cao đóng góp của Nam Cao nói chung và Sống mòn nói riêng đối với văn học Việt Nam giai đoạn 1930 – 1945 trên các bình diện nội dung và nghệ thuật. Hầu hết các nhận xét đều tập trung ở việc cho thấy tác phẩm đã vẽ ra một bức tranh quẩn quanh, không đáng sống, làm mòn mỏi những kiếp người. Các tác giả nghiên cứu đều chỉ ra rằng, Sống mòn là tác phẩm về đề tài người trí thức, Nam Cao đã thông qua người trí thức để phản ánh về một xã hội mà ở đó quyền sống của con người bị chèn ép, miếng cơm manh áo trở thành nỗi ám ảnh ngay cả đối với người trí thức. Các ý kiến đánh giá về Sống mòn đa phần tập trung phân tích ở Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
6 nhân vật Thứ - nhân vật trung tâm, điển hình trong tác phẩm. Ở Thứ toát lên tất cả những sự bần cùng, bức bối, những bức bách mà con người không thể chịu đựng được nổi. Cuộc sống thì ngưng trệ, mọi hoạt động diễn ra cứ quanh quẩn, đơn điệu, nhàm chán. Không gian để nhân vật hoạt động thì cũng lặp đi lặp lại. Hơn nữa, đó còn là không gian thiếu sự sống, một không gian không hứa hẹn sự tươi sáng trở lại. Thông qua việc phân tích các nhân vật trong tác phẩm, đặc biệt là nhân vật Thứ, phân tích các bình diện nghệ thuật khác, các tác giả đã đánh giá cao ngòi bút sắc sảo, tài năng của Nam Cao, đánh giá Nam Cao là tác giả đem đến một cách tiếp cận mới về hiện thực với tầm tư tưởng vượt thời đại. Như vậy, chúng ta nhận thấy, các bài viết đã dành toàn bộ dung lượng để nói về Sống mòn hay chỉ nói đến Sống mòn trong quá trình phân tích toàn bộ tác phẩm Nam Cao đều đã chỉ ra được các đặc điểm cơ bản của tiểu thuyết trên bình diện nội dung tư tưởng và các biện pháp nghệ thuật đã được sử dụng... Nói chung là gần như các đặc điểm cơ bản của Sống mòn đều được nhìn nhận, phân tích. Tuy nhiên, chưa có bài viết nào đi thật sâu vào giá trị và vị trí của tiểu thuyết Sống mòn trong sự nghiệp viết của Nam Cao nói riêng và văn học hiện thực phê phán nói chung, một cách hoàn chỉnh và sâu sắc. Nhận thấy khoảng trống đó, chúng tôi mạnh dạn triển khai đề tài với mong muốn tìm hiểu, tổng hợp và xác lập một cách có hệ thống, đầy đủ các nghiên cứu về Sống mòn. Đặc biệt bàn về giá trị của Sống mòn ở cả phương diện nội dung và nghệ thuật. Đồng thời khẳng định vị trí của Sống mòn là một kết thúc vẻ vang cho sự nghiệp viết của Nam Cao. Do vậy, một số kết luận, kết quả phân tích, tìm hiểu của chúng tôi, tất yếu sẽ có sự tương đồng nhất định với kết quả nghiên cứu của những người nghiên cứu trước. Và để triển khai được đề tài trong quá trình nghiên cứu chúng tôi sẽ kết hợp tìm hiểu phân tích các tác phẩm khác của Nam Cao cùng viết về người trí thức như Giăng sáng, Đời thừa, Mua nhà, Nước mắt, Lão Hạc,Truyện người hàng xóm... Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
7 3. Đối tƣợng nghiên cứu Như tên đề tài đã xác định, đối tượng nghiên cứu của đề tài là "Giá trị và vị trí của tiểu thuyết Sống mòn trong sự nghiệp viết của Nam Cao". 4. Nhiệm vụ và mục đích nghiên cứu Xác định Sống mòn có giá trị kết thúc vẻ vang sự nghiệp của Nam Cao và là đỉnh cao cuối cùng kết thúc trào lưu hiện thực xuất sắc của văn học Việt Nam giai đoạn 1930 – 1945 trên phương diện nội dung và nghệ thuật. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp nghiên cứu lịch sử. - Phương pháp phân tích, tổng hợp. - Phương pháp so sánh, đối chiếu. 6. Đóng góp của luận văn - Nghiên cứu một cách có hệ thống về giá trị và vị trí Sống mòn trong sự nghiệp của Nam Cao nói riêng và trào lưu văn học hiện thực 1930 – 1945 nói chung. - Kết quả nghiên cứu đề tài có thể làm tài liệu tham khảo cho những người quan tâm nghiên cứu Nam Cao, yêu mến tác phẩm Sống mòn, đặc biệt là giáo viên ở các trường THPT. 7. Cấu trúc luận văn Tương ứng với nhiệm vụ, mục đích đề ra, ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, luận văn của chúng tôi gồm ba chương: Chương 1. Bối cảnh xã hội 1941 -1945, đời sống văn học và sự nghiệp sáng tác của Nam Cao. Chương 2. Giá trị nội dung của Sống mòn. Chương 3. Giá trị nghệ thuật của Sống mòn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
8 Chƣơng 1 BỐI CẢNH XÃ HỘI 1941 – 1945, ĐỜI SỐNG VĂN HỌC VÀ SỰ NGHIỆP SÁNG TÁC CỦA NAM CAO 1.1 Bối cảnh xã hội Việt Nam thời kì tiền Cách mạng 1941 - 1945 Xã hội Việt Nam thời kì tiền Cách mạng là xã hội phong kiến thực dân lộn xộn nhốn nháo, tàn bạo đầy bất công, ngang trái không mang lại niềm tin cho bất cứ ai. Điều này đã được phản ánh rất rõ trong sáng tác của các nhà văn như Nguyên Hồng, Vũ Trọng Phụng, Nguyễn Công Hoan,... và các sáng tác của Nam Cao. Con người bị đẩy đến tận đáy sâu của sự nghèo đói về vật chất, sự áp bức tận cùng về mặt tinh thần. Hẳn Nam Cao đã phải chứng kiến rất nhiều những cái chết, nhất là chết đói, cảnh những người đi ở bị chửi rủa, bị đánh đập. Tâm trạng bất an của mỗi con người có lẽ càng được tô đậm thêm bởi những thất bại của các phong trào yêu nước đầu thế kỉ. Một sự kiện có lẽ tác động sâu sắc hơn nữa đến tâm hồn nhạy cảm của Nam Cao đó là chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ vào tháng 9 – 1939, với hàng chục triệu người chết, hàng chục triệu người bị thương. Xã hội Việt Nam lúc này là một địa ngục với sự xuất hiện của người Nhật, dân ta phải chịu cảnh "một cổ hai tròng", khắp nơi nạn đói hoành hành, bọn đầu trâu mặt ngựa tác oai tác quái, người chết hàng loạt và khủng khiếp nhất là nạn đói năm 1945 với hai triệu người chết đói. Và chính bản thân nhà văn cũng đã trực tiếp chịu hậu quả của nó khi cái trường tư mà ông đang dạy đã phải đóng cửa để lấy cơ sở làm chỗ nuôi ngựa cho quân đội Nhật. Như vậy thời đại của Nam Cao không chỉ có vấn đề cái nghèo đói, sự áp bức về mặt vật chất, thể chất mà rõ ràng đã có sự khủng hoảng đến tận cùng trong đời sống tinh thần của con người với một không khí tối tăm u ám ngột ngạt, tức nước vỡ bờ dẫn đến bùng nổ cuộc tổng khởi nghĩa Cách mạng tháng Tám 1945. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
9 Trước tình thế bi đát của lịch sử đất nước, trước thảm trạng thân phận của con người, là nhà văn vốn vô cùng nhạy cảm và luôn có những khát vọng tìm tòi cống hiến, Nam Cao đã nhận thức được một cách sâu sắc sự bấp bênh của kiếp người, và cảm thấy sự bất an không còn là tâm trạng của riêng ông, riêng tầng lớp ông, mà đã trở thành một tâm trạng chung của cả cộng đồng. Tất cả những điều đó đều thể hiện trên những trang viết của ông, đặc biệt là Sống mòn. Đó là những cơn đói vật vã, sự tha hoá của con người, là thứ không gian làng quê hay đô thị với vẻ u ám tù túng và mỏi mệt, là những cảnh sống trong âm thầm bóng tối, là những chuyến đi trễ nải mỏi mệt. Trong thế giới ấy, ta sẽ thấy hiện lên hình ảnh những nhà giáo, nhà văn câm lặng trong sự thui chột của tài năng và khát vọng, những con người sống phấp phỏng, bất an trong kiếp sống mòn mỏi... 1.2 Các khuynh hƣớng văn học Trong bối cảnh xã hội như vậy, văn học hiện đại Việt Nam giai đoạn này đã có nhiều chuyển biến. Văn học Cách mạng rút vào bí mật nhưng vẫn phát triển mạnh mẽ. Thơ ca cách mạng trong tù và thơ ca cách mạng ngoài nhà tù phát triển. Văn học Cách mạng nói nhiều đến tương lai, một tương lai sáng sủa đang tiến gần. Thơ Tố Hữu là một tiếng nói khác với Thơ mới. Tập Nhật kí trong tù của Hồ Chí Minh cũng ra đời trong thời kì này. Đến giai đoạn này thơ tuyên truyền kết hợp với thơ trữ tình cách mạng càng thấm thía, sâu sắc hơn. Hàng loạt bài chính luận của đồng chí Trường Chinh xuất hiện trên các báo chí của Đảng vào thời kì này cũng có nhiều giá trị văn học. Có thể nói văn học Cách mạng trong những năm tiền khởi nghĩa góp phần quan trọng vào cuộc vận động cách mạng của Đảng, đập tan chế độ thuộc địa, giành thắng lợi trong những ngày tháng 8 lịch sử 1945. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
10 Trào lưu văn học lãng mạn bao gồm các nhà thơ mới và chủ yếu là các cây bút văn xuôi Tự lực văn đoàn, vốn mang nội dung chủ yếu là khát vọng về một đời sống giải phóng cá nhân dựa trên cơ sở cảm nhận sâu sắc về cái tôi. Nhưng trong bối cảnh xã hội Việt Nam những năm 1941 – 1945, văn học lãng mạn đã đi vào bế tắc, cực đoan của đời sống cá nhân, đó là sự nhận thức về thực tế đáng chán của thực tại và ý thức chối bỏ bằng cách thoát li nó. Đó là khi Nguyễn Tuân viết Vang bóng một thời mong tìm lại những dấu ấn vàng son của lịch sử, những giá trị văn hoá cổ truyền của dân tộc. Văn xuôi lãng mạn vốn luôn có ý thức đấu tranh cho hạnh phúc cá nhân, nỗ lực chống lại lễ giáo phong kiến; cho đến lúc này, Tự lực văn đoàn lại viết về những trí thức mất phương hướng đi vào đời sống truỵ lạc như nhân vật Trương trong Bướm trắng của Nhất Linh.... Thơ mới khủng hoảng nghiêm trọng, với đủ các biểu hiện hỗn loạn: Thơ điên của Hàn Mặc Tử, thơ loạn, thơ say của Vũ Hoàng Chương. Tất cả đều là những hình thức cùng đường, bi quan và bế tắc của chủ nghĩa cá nhân. Bên cạnh đó, văn học hiện thực từ chỗ trực diện phê phán giai cấp thống trị, bênh vực, cảm thông với những thân phận bị chà đạp như trong sáng tác của Vũ Trọng Phụng (Số đỏ, Giông tố), Ngô Tất Tố (Tắt đèn). Đến giai đoạn này Vũ Trọng Phụng đã mất vì bệnh hiểm nghèo, Ngô Tất Tố không viết tiểu thuyết nữa chuyển sang khảo cứu dịch thuật. Một thế hệ nhà văn hiện thực mới ra đời: Nam Cao, Mạnh Phú Tứ, Nguyễn Lạp, Bùi Hiển, Kim Lân... Đặc biệt Nam Cao là nhà văn hiện thực xuất sắc của trào lưu văn học hiện thực Việt Nam. Sáng tác của ông thực sự là những “bức tranh” chân thực nhất về hiện thực xã hội đương thời; tác phẩm của ông vừa là lời kết tội đanh thép với bè lũ tay sai, thống trị, vừa là lời cảm thương, thông cảm cho số phận người dân sống trong xã hội bất công, đen tối. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
11 1.3 Sự nghiệp sáng tác của Nam Cao 1.3.1. Đôi nét về tiểu sử Nam Cao tên thật là Trần Hữu Tri, sinh ngày 29 – 10 – 1915. Ông sinh tại làng Đại Hoàng, tổng Cao Đà, huyện Nam Sang, tỉnh Hà Nam - nay là xã Hòa Hậu, huyện Lý Nhân, Hà Nam. Ông đã ghép hai chữ của tên tổng và huyện làm bút danh: Nam Cao. Xuất thân từ một gia đình bậc trung Công giáo, cha Nam Cao là ông Trần Hữu Huệ làm thợ mộc, làm thuốc, mẹ là bà Trần Thị Minh làm nông và dệt vải. Là anh cả của một gia đình đông anh em (bốn em trai, ba em gái) nhưng chỉ một mình Nam Cao được ăn học chu đáo. Năm 1922, Nam Cao học sơ học ở trường làng. Đến cấp tiểu học và bậc trung học, gia đình gửi ông xuống Nam Định học ở trường Cửa Bắc rồi trường Thành Chung. Nhưng vì thể chất yếu, chưa kịp thi Thành Chung ông đã phải về nhà chữa bệnh, rồi lập gia đình năm 18 tuổi, vợ là Trần Thị Sen, sinh năm 1917. Nam Cao từng làm nhiều nghề, chật vật kiếm sống và đến với văn chương đầu tiên vì mục đích mưu sinh. Năm 18 tuổi vào Sài Gòn, ông nhận làm thư ký cho một hiệu may, bắt đầu viết các truyện ngắn Cảnh cuối cùng, Hai cái xác. Ông gửi in trên Tiểu thuyết thứ bảy, trên báo Ích Hữu các truyện ngắn Nghèo, Đui mù, Những cánh hoa tàn, Một bà hào hiệp với bút danh Thúy Rư. Có thể nói, các sáng tác "tìm đường" của Nam Cao thời kỳ đầu còn chịu ảnh hưởng của trào lưu văn học lãng mạn đương thời. Năm 1938, Nam cao bị ốm nặng. Do bệnh tim và tê thấp nên ông phải trở ra Bắc tự học lại để thi lấy bằng Thành chung, sau đó Nam Cao dạy học ở Trường tư thục Công Thành, Thụy Khuê, Hà Nội. Ông đưa in truyện ngắn Cái chết của con Mực trên báo Hà Nội tân văn và in thơ cùng trên báo này với các bút danh Xuân Du, Nguyệt. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
12 Năm 1941, truyện đầu tay Đôi lứa xứng đôi, với bút danh Nam Cao do NXB Đời mới Hà Nội ấn hành được đón nhận như là một hiện tượng văn học thời đó. Sau này khi in lại, Nam Cao đã đổi tên là Chí Phèo. Phát xít Nhật vào Đông Dương, trường bị trưng dụng, Nam Cao thôi dạy học. Rời Hà Nội, Nam Cao về dạy học ở Trường tư thục Kỳ Giang, tỉnh Thái Bình, rồi về lại làng quê Đại Hoàng. Thời kỳ này, Nam Cao cho ra đời nhiều tác phẩm. Ông in truyện dài nhiều kỳ Truyện người hàng xóm trên Trung Bắc Chủ nhật, viết xong tiểu thuyết Chết mòn, sau đổi là Sống mòn. Tháng 4 - 1943, Nam Cao gia nhập Hội Văn hóa cứu quốc và là một trong số những thành viên đầu tiên của tổ chức này. Năm 1945, Cách mạng tháng Tám thành công. Nam Cao tham gia cướp chính quyền ở phủ Lý Nhân, rồi ông được cử làm Chủ tịch xã của chính quyền mới ở địa phương. Ông cho in truyện ngắn Mò sâm banh trên tạp chí Tiên phong. Năm 1946, Nam Cao ra Hà Nội hoạt động trong Hội Văn hóa Cứu quốc. Tiếp đó, ông vào miền Nam với tư cách phóng viên. Tại Nam Bộ, Nam Cao viết và gửi in truyện ngắn Nỗi truân chuyên của khách má hồng trên tạp chí Tiên phong, in tập truyện ngắn Cười ở NXB Minh Đức, in lại tập truyện ngắn Chí Phèo. Ra Bắc, Nam Cao nhận công tác ở Ty Văn hóa Hà Nam, làm báo Giữ nước và Cờ chiến thắng của tỉnh này. Mùa thu năm 1947, Nam Cao lên Việt Bắc. Ông là thư ký tòa soạn báo Cứu quốc Việt Bắc, viết Nhật ký ở rừng. Tại chiến khu, năm 1948 Nam Cao gia nhập Đảng cộng sản Việt Nam. Năm 1950 Nam Cao chuyển sang Hội Văn nghệ Việt Nam, làm việc trong toà soạn Tạp chí Văn nghệ. Tháng 6, ông thuyết trình về vấn đề ruộng đất trong hội nghị học tập của văn nghệ sĩ, sau đó ông được cử làm Ủy viên tiểu ban văn nghệ của Trung ương Đảng. Trong năm đó, ông tham gia chiến dịch Biên giới. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
13 Tháng 5/1951, Nam Cao và Nguyễn Huy Tưởng về dự Hội nghị văn nghệ Liên khu Ba, sau đó hai nhà văn cùng vào công tác khu Bốn. Nam Cao trở ra tham gia đoàn công tác thuế nông nghiệp, vào vùng địch hậu khu Ba. Ông có ý định kết hợp lấy thêm tài liệu cho cuốn tiểu thuyết đang thai nghén. Nhưng rồi, Nam Cao và đoàn công tác bị địch phục kích. Ngày 30 – 11 – 1951, Nam Cao anh dũng hy sinh ở Mưỡu Giáp, Hoàng Đan, Ninh Bình, hài cốt của ông được đặt tại nghĩa trang Gia Viễn, Ninh Bình. Với những đóng góp to lớn của mình, Nam Cao được Đảng và Nhà nước phong tặng nhiều danh hiệu cao quý. Nam Cao là nhà văn, liệt sĩ đã được nhà nước phong tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật đợt một năm 1996 và nhiều con đường ở các thành phố lớn như Hà Nội, Hồ Chí Minh, Đà Nẵng… mang tên ông. Cũng trong năm 1996, một chương trình mang tên "Tìm lại Nam Cao" được Hiệp hội Câu lạc bộ UNESCO Việt Nam tổ chức với quy mô chưa từng có gồm 35 đơn vị tham gia như Bộ Lao động Thương binh - Xã hội, Hội Nhà văn Việt Nam, Báo Nhân dân... Điều đặc biệt là trong đó có sự góp mặt của 7 nhà ngoại cảm mà Liên hiệp khoa học công nghệ tin học ứng dụng (UIA) đã đứng ra mời họ tham gia chương trình "Tìm lại Nam Cao". Kết quả sau gần nửa thế kỷ nằm hiu quạnh trong nấm mồ vô danh ở Gia Viễn – Ninh Bình, cuối cùng Nam Cao đã về yên nghỉ vĩnh hằng nơi quê nhà xã Hoà Hậu, Lý Nhân, Hà Nam. Cuộc đời lao động nghệ thuật vì lý tưởng nhân đạo, lý tưởng cách mạng và sự hy sinh anh dũng của Nam Cao mãi là tấm gương cao đẹp của một nhà văn - chiến sĩ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
14 1.3.2. Sáng tác của Nam Cao trƣớc và sau Cách mạng tháng Tám - 1945 Là nhà văn sinh ra ở làng quê, Nam Cao có tấm lòng đôn hậu chan chứa yêu thương, đặc biệt là gắn bó ân tình sâu nặng, hiểu biết sâu sắc hoàn cảnh của người nông dân nghèo khổ ở quê hương. Những trang viết của ông thấm đẫm tình người, lòng người vì ông là người sống gần gũi và hiểu rõ hơn ai hết về cuộc sống và nỗi khổ của họ. Bắt đầu là Chí Phèo và tiếp đó là gần 80 truyện ngắn viết về người nông dân như: Một đám cưới, Trương Rự, Nửa đêm, Lão Hạc, Một bữa no... Qua những tác phẩm trên, Nam Cao đã miêu tả một cách thấm thía và cảm động về số phận tăm tối của những người nông dân lương thiện, chỉ vì nghèo đói khốn khổ mà bị ức hiếp, bị lăng nhục một cách tàn nhẫn, độc ác. Là một trí thức, Nam Cao đã miêu tả sâu sắc tấn bi kịch tinh thần của người trí thức nghèo trong xã hội cũ. Lên án xã hội phi nhân đạo đã tàn phá con người, thể hiện niềm khao khát một cuộc sống có ích, thật sự có ý nghĩa, với những tác phẩm chính: Đời thừa, Giăng sáng, Sống mòn... Trong các sáng tác này, Nam Cao đã miêu tả hết sức chân thực hoàn cảnh nghèo khổ dở sống, dở chết của những nhà văn nghèo, những giáo khổ trường tư thất nghiệp... Nhà văn đặc biệt đi sâu vào những bi kịch tâm hồn của họ, qua đó, đặt ra những vấn đề có ý nghĩa xã hội vượt ra khỏi phạm vi của đề tài. Đó là tấn bi kịch dai dẳng, thầm lặng mà đau đớn của người trí thức, những người ý thức một cách sâu sắc về giá trị sự sống, của nhân phẩm. Họ luôn ôm ấp hoài bão lớn về một sự nghiệp tinh thần nhưng buộc phải sống trong cảnh đời thừa, chết mòn... Sau Cách mạng tháng Tám, Nam Cao đã sớm đến với Cách mạng, tham gia Hội Văn hoá cứu quốc, tích cực trong mọi công việc của Đoàn thể; và nhanh chóng có tác phẩm phục vụ cho cách mạng và kháng chiến như: Mò Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn