Luận văn Thạc sĩ Khoa học Ngữ văn: Tiểu thuyết đàn trời của Cao Duy Sơn từ góc nhìn văn hóa

Chia sẻ: Minh Lộ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:97

Thêm vào BST

Báo xấu

33
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Lận văn làm sáng rõ hơn, đầy đủ hơn về góc nhìn văn hóa đƣợc nhà văn thể hiện qua sáng tác của mình, từ đó có cái nhìn toàn diện về những đóng góp của Cao Duy Sơn trong văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam đương đại. Không gian văn hóa; Các mẫu người văn hóa đặc thù trong tiểu thuyết Đàn trời của Cao Huy Sơn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học Ngữ văn: Tiểu thuyết đàn trời của Cao Duy Sơn từ góc nhìn văn hóa

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM CAO THÀNH DŨNG TIỂU THUYẾT ĐÀN TRỜI CỦA CAO DUY SƠN TỪ GÓC NHÌN VĂN HOÁ LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN THÁI NGUYÊN - 2013
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM CAO THÀNH DŨNG TIỂU THUYẾT ĐÀN TRỜI CỦA CAO DUY SƠN TỪ GÓC NHÌN VĂN HOÁ Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM Mã số: 60220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS NGUYỄN ĐỨC HẠNH THÁI NGUYÊN - 2013
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS Nguyễn Đức Hạnh. Nội dung đề tài nghiên cứu của Luận văn chưa được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Thái Nguyên, ngày 08 tháng 4 năm 2013 Tác giả luận văn Cao Thành Dũng i Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
LỜI CÁM ƠN Trong quá trình thực hiện luận văn, tác giả đã nhận được sự chỉ dẫn quý báu, trách nhiệm và nhiệt tình của PGS. TS Nguyễn Đức Hạnh. Tác giả xin chân thành cảm ơn sâu sắc tới thầy. Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn đến các thầy cô giáo khoa Ngữ văn trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên, Nhà văn Cao Duy Sơn đã tận tình giúp đỡ trong quá trình học tập và làm luận vặn. Xin cảm ơn những người thân trong gia đình, bạn bè đã động viên, giúp đỡ trong suốt quá trình hoàn thiện luận văn. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2013 Tác giả luận văn Cao Thành Dũng ii Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cảm ơn ........................................................................................................... i Lời cam đoan ....................................................................................................... ii Mục lục ............................................................................................................... iii MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1 Chƣơng 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ THUYẾT VÀ VÀI NÉT VỀ NHÀ VĂN CAO DUY SƠN ....................................................................................... 8 1.1. Khái niệm văn hóa ............................................................................... …..8 1.2. Mối quan hệ giữa văn hóa và văn học ....................................................... 9 1.3. Các khuynh hƣớng nghiên cứu văn học theo hƣớng văn hóa .................. 14 1.4. Vài nét về văn hóa Cao Bằng ................................................................... 17 1.5. Nhà văn Cao Duy Sơn và tiểu thuyết Đàn trời ........................................ 27 1.5.1. Nhà văn Cao Duy Sơn ........................................................................... 27 1.5.2. Vài nét về tác phẩm Đàn trời ....................................................... ……28 Chƣơng 2. KHÔNG GIAN VĂN HÓA TRONG TIỂU THUYẾT ĐÀN TRỜI.... 32 2.1. Không gian “Bản” trong tiểu thuyết Đàn trời của Cao Duy Sơn ............ 33 2.2. Không gian phố thị trong tiểu thuyết Đàn trời của Cao Duy Sơn ........... 39 2.3. Không gian xa lạ trong tiểu thuyết Đàn trời của Cao Duy Sơn .............. 44 2.4. Không gian tâm linh trong tiểu thuyết Đàn trời của Cao Duy Sơn ......... 49 Chƣơng 3 MẪU NGƢỜI VĂN HÓA TRONG TIỂU THUYẾT ĐÀN TRỜI CỦA NHÀ VĂN CAO DUY SƠN ........................................................ 58 3.1. Mẫu ngƣời văn hóa miền núi truyền thống .............................................. 59 3.2. Mẫu ngƣời văn hóa “rạn vỡ” .................................................................... 67 3.3. Mẫu ngƣời tha hóa ................................................................................... 74 3.4. Định hình một mẫu ngƣời văn hóa của thời đại mới ............................... 81 KẾT LUẬN ...................................................................................................... 85 THƢ MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................... 89 iii Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Trong những năm gần đây ở Việt Nam, nghiên cứu văn học theo hƣớng văn hóa đang trở thành một khuynh hƣớng khá sôi động. Đã có một số tác giả đi theo hƣớng nghiên cứu này nhƣ Trần Đình Hƣợu, Trần Ngọc Vƣơng, Đỗ Lai Thúy, Trần Nho Thìn… đã đạt đƣợc những thành công nhất định. Nguyên do của sự chuyển hƣớng nghiên cứu này về cơ bản là khi văn học “đóng khung” trong phạm vi thuần túy của nó, “chân trời” khám phá dần bị thu hẹp, bất lực trƣớc sự biến đổi của văn học trong xã hội tiêu dùng. Đặc biệt là đối với văn học đƣơng đại thì những hƣớng nghiên cứu truyền thống cần thiết phải thay đổi để phù hợp với thực tế văn học và cần có vận động linh hoạt theo hƣớng liên ngành. 1.2. Từ những năm 50, 60 của thế kỷ XX, ở phƣơng Tây các nhà nghiên cứu đã đặt ra vấn đề văn bản mở (liên văn bản) - tức là đặt văn học trong mối quan hệ với các kiểu văn bản khác, trong đó có văn hóa, để nhằm mở rộng ý nghĩa, có cái nhìn đa chiều, đa dạng hơn về văn học. Lịch sử nghiên cứu văn học thế giới nói chung, Việt Nam nói riêng cho thấy đây là một hƣớng đi đúng đắn, khả quan, phù hợp với thời đại. Ở Việt Nam nghiên cứu văn học theo hƣớng văn hóa bƣớc đầu đạt đƣợc một số thành tựu, tuy nhiên, để trở thành một hệ thống lý thuyết đầy đủ, toàn diện, có lẽ còn cần thêm nhiều thời gian và công trình khoa học. 1.3. Cao Duy Sơn là nhà văn của mảnh đất và con ngƣời miền núi. Trong những trang viết của ông ngập tràn sắc mầu văn hóa của con ngƣời Cao Bằng nhƣ ông đã từng tâm sự: “Tôi sinh ra và lớn lên ở thị trấn Cô Sầu (huyện Trùng Khánh, Cao Bằng). Đó là một thị trấn cổ rất nổi tiếng. Nghiệp văn chƣơng của tôi cứ bám lấy thị trấn Cô Sầu mà khám phá, viết mãi vẫn chƣa thấy đủ, chƣa thấy thấu cái tầng sâu văn hóa tiềm ẩn ở vùng đất này. Tôi viết nhƣ một sự trả 1 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
nợ, trả nợ quê hƣơng, trả nợ những ngƣời đã sinh ra mình, bè bạn, xóm giềng... Cả đời tôi sẽ vẫn là những cuộc khám phá về Cô Sầu với những con ngƣời miền núi chân chất” [12]. Có thể nói, tình yêu và bản sắc văn hóa độc đáo của mảnh đất này đã ngấm vào máu thịt của nhà văn để mỗi trang viết của ông có sự ám ảnh của thời gian, của hoài niệm, của chiều sâu văn hóa mà ngƣời đọc cần suy ngẫm. Xuất phát từ những vấn đề lý thuyết và thực tiễn văn học hiện nay, đặc biệt là tiểu thuyết Cao Duy Sơn với những giá trị nghệ thuật đã đƣợc khẳng định, tình cảm yêu mến của bạn đọc dành cho ông, chúng tôi nhận thấy hƣớng nghiên cứu văn hóa về tiểu thuyết Cao Duy Sơn là một hƣớng đi khả quan. Triển khai đề tài Tiểu thuyết Cao Duy Sơn từ góc nhìn văn hóa, chúng tôi muốn đóng góp thêm một cách khám phá sáng tác của nhà văn này. 2. Lịch sử vấn đề Đề tài miền núi là một những đề tài đƣợc nhiều nhà văn quan tâm và gặt hái nhiều thành công. Trong các nhà văn ấy, Cao Duy Sơn là nhà văn ngƣời dân tộc thiểu số gây đƣợc tiếng vang lớn và thu đƣợc sự quan tâm theo dõi của bạn đọc cũng nhƣ của các nhà nghiên cứu - phê bình văn học. Tác phẩm của Cao Duy Sơn đã đƣợc tập trung giới thiệu, phê bình nghiên cứu ở nhiều góc nhìn, nhiều cấp độ khác nhau. Theo sự tập hợp của chúng tôi, tác phẩm của Cao Duy Sơn đã đƣợc tìm hiểu, đánh giá theo một số hƣớng tiếp cận sau đây. Thứ nhất: Những bài báo giới thiệu chân dung nhà văn Cao Duy Sơn, hoàn cảnh ra đời một số tác phẩm tiêu biểu, phân tích, đánh giá đặc điểm nội dung và nghệ thuật trong tác phẩm của nhà văn này. Nhà thơ Hữu Thỉnh đánh giá cao sự thành công của văn suôi Cao Duy Sơn khi phản ánh hiện thực cuộc sống và con ngƣời miền núi: “Tác giả Cao Duy Sơn đem đến cho ngƣời đọc mảng sống đậm đặc, tƣơi ròng về con ngƣời miền núi, vừa cổ kính, vừa hiện đại, mộc mạc, chân chất không để đánh mất trong những hoàn cảnh éo le, đau đớn”. Tác giả Đỗ Đức lại tập trung phân tích 2 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
ngôn ngữ nghệ thuật của tập truyện Ngôi nhà xưa bên suối: “Tập truyện này của Cao Duy Sơn giống tổ chim gáy. Nó không cầu kỳ, thoáng đọc còn cảm thấy nó quềnh quàng, vụng dại. Nhƣng chuyện nào cũng có nhiều câu khiến ngƣời ta giật mình về sự sắc sảo trong quan sát cuộc sống và ngoại giao bằng chính ngôn ngữ của ngƣời vùng mình ”. Tác giả Chu Thu Hằng với bài viết: Cả đời tôi chỉ theo đuổi đề tài về người miền núi, trên Tạp chí Văn nghệ Quân đội lại khẳng định, qua lời tâm sự của nhà văn Cao Duy Sơn, về đề tài tâm huyết và tình yêu sâu đậm của nhà văn dành cho quê hƣơng miền núi thân thƣơng của mình. Tác giả Hứa Hiếu Lễ với hai bài viết Bông sen đang hát và Nhà văn người Cô Sầu đạt giải thƣởng văn chƣơng, không chỉ giới thiệu thành tựu văn học của Cao Duy Sơn mà còn phác họa chân dung văn học của nhà văn dân tộc thiểu số này... Đặc biệt, nhà nghiên cứu văn học Lâm Tiến đã phân tích và khẳng định cá tính sáng tạo độc đáo của nhà văn Cao Duy Sơn: “Truyện của Cao Duy Sơn còn hấp dẫn ngƣời đọc ở cách viết giàu cảm xúc, giàu hình tƣợng với cách cảm nhận sự vật, hiện tƣợng tinh tế, chính xác, sắc sảo với những tình huống gay gắt, bất ngờ. Với cách viết đó Cao Duy Sơn đã mang lại cho văn xuôi các dân tộc thiểu số một cảm nhận mới mẻ về con ngƣời và cuộc sống của các dân tộc” [45, 151]. Thứ hai: Những công trình nghiên cứu tác phẩm của Cao Duy Sơn, hƣớng tiếp cận Tự sự học và Thi pháp học. Tác giả Lý Thị Thu Phƣơng nhận xét: “Truyện ngắn Cao Duy Sơn là tiếng nói khẳng định, ngợi ca cái đẹp trong tâm hồn, trong lối ứng xử, vẻ đẹp nhân cách của con ngƣời... cái nhìn và giọng điệu truyện ngắn Cao Duy Sơn vừa chân thành, mộc mạc, vừa ấm áp, trữ tình” [27, 101 - 102]. Tác giả đã nhận ra giọng điệu khẳng định ngợi ca qua các tập truyện của Cao Duy Sơn, các nhân vật của nhà văn thƣờng đƣợc miêu tả sắc đẹp về tâm hồn, ứng xử, đặc biệt là vẻ đẹp nhân cách. Tuy nhiên tác giả không nghiên cứu chuyên sâu về vấn đề 3 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
giọng điệu mà chủ yếu phân tích thế giới nhân vật, không gian thời gian và ngôn ngữ nghệ thuật trong truyện ngắn Cao Duy Sơn. Khi tìm hiểu về đặc điểm truyện ngắn Cao Duy Sơn, tác giả Đinh Thị Minh Hảo có kết luận sơ lƣợc: “Các nhân vật lý tƣởng đƣợc miêu tả bằng cảm hứng ngợi ca. Cao Duy Sơn đã sử dụng hai bút pháp khác nhau nhƣng đều gần gũi với bút pháp của truyện cổ dân gian Việt Nam” [10, 54]. Ở phần luận văn của mình, tác giả Đinh Thị Minh Hảo chỉ ra cảm hứng ngợi ca nhân vật chính diện của Cao Duy Sơn đƣợc thể hiện qua bút pháp ƣớc lệ, tƣợng trƣng và bút pháp tƣơng phản. Luận văn của tác giả tập trung nghiên cứu về cốt truyện, nghệ thuật xây dựng nhân vật và ngôn ngữ nghệ thuật. Tác giả không đào sâu tìm hiểu về vấn đề giọng điệu trần thuật mà chỉ có đôi lời nhận xét về tình cảm, thái độ của Cao Duy Sơn đối với nhân vật của mình. Tác giả Đào Thủy Nguyên đề cập đến vấn đề giọng điệu trần thuật: “Giọng văn trần thuật của Cao Duy Sơn thực sự gieo vui khi kể về phong tục tập quán của dân tộc mình” [21, 46]. Hoặc: “Bên cạnh giọng điệu ngợi ca tự hào, giọng điệu xót xa thƣơng cảm cũng là biểu hiện của tình yêu quê hƣơng xứ sở. Yêu đất mẹ bao nhiêu, Cao Duy Sơn càng xót xa bấy nhiêu trƣớc thực trạng quê hƣơng còn nhiều điều chua xót…” [21, 49]. Nhƣ vậy là tác giả đã chỉ ra hai biểu hiện của giọng điệu trong truyện ngắn Cao Duy Sơn là giọng điệu ngợi ca tự hào và giọng điệu xót xa thƣơng cảm. Thứ ba: Những bài báo, công trình nghiên cứu tìm hiểu bản sắc văn hóa dân tộc trong tác phẩm của Cao Duy Sơn. Có rất ít tác giả tìm hiểu tác phẩm của Cao Duy Sơn theo hƣớng tiếp cận này, dù ở phần kết các công trình nghiên cứu về Cao Duy Sơn ít hoặc nhiều có đề cập đến một cách sơ lƣợc về vấn đề, những dấu ấn văn hóa miền núi đƣợc tái hiện trong tác phẩm của nhà văn. Theo thống kê chƣa đầy đủ của chúng tôi, tập trung nghiên cứu chuyên sâu về vấn đề bản sắc văn hóa dân tộc trong sáng tác của Cao Duy Sơn mới chỉ có hai tác giả với hai bài báo: Cội nguồn văn hóa 4 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
dân tộc trong truyện ngắn Cao Duy Sơn của Đào Thủy Nguyên; Cao Duy Sơn: giọng văn nhẹ nhàng mà sắc bén của Sông La. Bài báo của Đào Thủy Nguyên đã phân tích sự kết hợp giữa các phƣơng diện văn hóa truyền thống và hiện đại, từ đó khẳng định cội nguồn văn hóa dân tộc trong truyện ngắn Cao Duy Sơn. Tác giả Sông La lại khẳng định Cao Duy Sơn đã “ băng qua những vỉa tầng văn hóa” của miền núi để sáng tạo và thành công. Tác giả viết: “ngòi bút của Cao Duy Sơn đã phác thảo lên những bức tranh sinh động về cuộc sống ở vùng cao miền núi phía Bắc . Ở đó có những vỉa tầng văn hóa truyền thống dân tộc dày đặc đƣợc hun đúc qua hàng trăm thế hệ… Những phong tục tập quán của ngƣời Tày bị hiểu sai lệch làm biến dạng nét đẹp văn hóa truyền thống. Bằng bút pháp dung dị, nhẹ nhàng, thông qua đặc tả diễn biến nội tâm nhân vật trong từng cốt truyện, Cao Duy Sơn đã gửi đến độc giả một thông điệp: Mất văn hóa nghĩa là mất gốc” (Sông La, Cao Duy Sơn - giọng văn nhẹ nhàng mà sắc bén). Nhƣ vậy, dù đã có khá nhiều công trình nghiên cứu, bài báo tìm hiểu về sáng tác của Cao Duy Sơn nhƣng một công trình tìm hiểu chuyên sâu theo hƣớng tiếp cận văn hóa học vẫn chƣa đƣợc thực hiện. Chính bởi vậy, chúng tôi thực hiện đề tài: Tiểu thuyết Đàn trời của Cao Duy Sơn từ góc nhìn văn hóa, hy vọng với hƣớng tiếp cận này, những giá trị đã phát lộ và còn tiềm ẩn của tác phẩm sẽ đƣợc soi sáng thêm, phát hiện thêm. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1 Đối tƣợng nghiên cứu Thực hiện luận văn, chúng tôi không khảo sát toàn bộ tiểu thuyết của nhà văn Cao Duy Sơn mà chủ yếu tập trung vào tác phẩm Đàn trời. Trong qúa trình tìm hiểu, ngƣời viết cũng chỉ đi sâu vào những yếu tố văn hóa, phƣơng diện văn hoá để làm nổi bật hƣớng nghiên cứu văn hóa học. Trong trƣờng hợp cần thiết, chúng tôi sẽ so sánh với các tiểu thuyết khác của nhà văn cũng nhƣ một số tác giả khác. 3.2. Phạm vi nghiên cứu 5 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
Phạm vi khảo sát của luận văn là cuốn tiểu thuyết của nhà văn Cao Duy Sơn: Đàn trời (Nhà xuất bản Thanh niên, 2010), trong mối liên hệ với các hiện tƣợng văn hóa, văn học khác ngoài nó. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu và đóng góp mới của luận văn 4.1. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tổng hợp các khái niệm về văn hóa, mối quan hệ giữa văn hóa và văn học. - Tìm hiểu các dấu ấn văn hóa trong tiểu thuyết Đàn trời để đƣa ra một cách nhìn mới, khám phá mới về tác phẩm, từ đó khẳng định giá trị văn hóa, giá trị nghệ thuật của tác phẩm cũng nhƣ đóng góp của nhà văn cho văn xuôi dân tộc thiểu số Việt Nam nói riêng và cho nền văn học Việt Nam hiện đai nói chung. 4.2. Đóng góp mới của luận văn Nghiên cứu Tiểu thuyết Cao Duy Sơn từ góc nhìn văn hóa, luận văn làm sáng rõ hơn, đầy đủ hơn về góc nhìn văn hóa đƣợc nhà văn thể hiện qua sáng tác của mình, từ đó có cái nhìn toàn diện về những đóng góp của Cao Duy Sơn trong văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam đƣơng đại. Không gian văn hóa; Các mẫu ngƣời văn hóa đặc thù trong tiểu thuyết Đàn trời của Cao Huy Sơn. 5. phƣơng pháp nghiên cứu Thực hiện đề tài, chúng tôi vận dụng đồng bộ các phƣơng pháp sau: - Phương pháp tiếp cận văn hóa học: Văn hoá học hình thành trên vùng tiếp giáp của các tri thức xã hội, nhân văn về con ngƣời và xã hội. Nghiên cứu văn hoá nhƣ một chỉnh thể toàn vẹn với một phạm vi rộng khắp, trong đó văn hóa học văn học nghệ thuật nhƣ một tiểu hệ thống. Từ cái nhìn văn hóa, chúng tôi sẽ tìm thấy những mối quan hệ tƣơng hỗ, biện chứng giữa văn hóa và văn học. - Phương pháp nghiên cứu liên ngành: Để thực hiện đề tài này, luận văn cần kết hợp phƣơng pháp nghiên cứu lịch sử, nghiên cứu văn hóa, nghiên 6 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
cứu dân tộc học... Phƣơng pháp nghiên cứu liên ngành sẽ giúp luận văn giải quyết những vấn đề cần nghiên cứu đƣợc thỏa đáng. Ngoài ra chúng tôi sử dụng các thao tác nghiên cứu khác nhƣ phân tích thi pháp tác phẩm, tổng hợp và so sánh… 6. Kết cấu luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, thƣ mục tài liệu tham khảo, luận văn có cấu trúc gồm ba phần: Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ THUYẾT VÀ VÀI NÉT VỀ NHÀ VĂN CAO DUY SƠN Chương 2: KHÔNG GIAN VĂN HÓA TRONG TIỂU THUYẾT ĐÀN TRỜI CỦA NHÀ VĂN CAO DUY SƠN Chương 3: MẪU NGƢỜI VĂN HÓA TRONG TIỂU THUYẾT ĐÀN TRỜI CỦA NHÀ VĂN CAO DUY SƠN 7 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
NỘI DUNG Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ THUYẾT VÀ VÀI NÉT VỀ NHÀ VĂN CAO DUY SƠN 1.1. Khái niệm văn hóa Văn hóa là khái niệm mang nội hàm rộng với rất nhiều cách hiểu khác nhau, liên quan đến đời sống vật chất và tinh thần của con ngƣời. Cựu Tổng giám đốc Unessco Federico Mayor có đƣa ra định nghĩa về văn hoá: “Văn hoá phản ánh và thể hiện một cách tổng quát mọi mặt của cuộc sống (của mỗi cá nhân và cả cộng đồng) đã diễn ra trong quá khứ cũng nhƣ đang diễn ra trong hiện tại, qua hàng bao thế kỷ, nó đã cấu thành một hệ thống các giá trị, truyền thống thẩm mỹ và lối sống mà dựa trên đó từng dân tộc tự khẳng định bản sắc riêng của mình”. Nhà nghiên cứu Trần Ngọc Thêm trong lời ngỏ của trang Wed về văn hóa vanhoahoc.com cũng đƣa ra khái niệm tƣơng tự: “Con ngƣời tồn tại trong môi trƣờng văn hóa. Môi trƣờng ấy thể hiện trong không gian và qua thời gian. Cuộc sống trong ta và quanh ta thấm đẫm chất men của không gian văn hóa. Cha ông ta, bản thân ta, rồi con cháu ta, sinh ra trong văn hóa, sống trong văn hóa và chết đi trong thời gian văn hóa. Tất cả những cái ta đã biết, liên quan đến con ngƣời thuộc về văn hóa, tất cả những gì chúng ta còn chƣa biết liên quan đến con ngƣời cũng thuộc về văn hóa. Chính là theo nghĩa đó. Edouard Herriot (1872 - 1957) - nhà khoa học và chính khách, Viện sĩ Viện hàn lâm Pháp - đã nói câu bất hủ: “Văn hóa là cái còn lại khi ta đã quên tất cả, là cái còn thiếu khi ta đã học tất cả” [33, 1]. Từ định nghĩa trên ta có thể thấy văn hóa là một hiện tƣợng khách quan, là tổng hoà của tất cả các khía cạnh của đời sống bao quanh con ngƣời, tồn tại hữu thức và cả vô thức trong mỗi chúng ta. Ngay cả những 8 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
khía cạnh nhỏ nhất của cuộc sống cũng mang dấu hiệu văn hóa. Nó có thể xấu, có thể tốt, có thể cao cấp, có thể thứ cấp… nhƣng tất cả những yếu tố thuộc về con ngƣời, mang dấu ấn của con ngƣời đều là văn hóa. Bất kỳ một lĩnh vực nào cũng nằm trong văn hóa. 1.2. Mối quan hệ giữa văn hóa và văn học Văn học là nghệ thuật dùng ngôn từ, hình tƣợng để thể hiện đời sống và xã hội con ngƣời. “Văn học ở thời nào cũng phải đặt trong cấu trúc tổng thể của văn hoá, nhƣng ở ta xem xét văn học và tiếp cận văn học từ góc độ văn hóa hiện nay vẫn là vấn đề hết sức mới mẻ. Trƣớc đây, văn học và văn hóa bị xem xét một cách biệt lập do ngƣời ta quan niệm văn học có đặc trƣng loại biệt. Bây giờ đặc trƣng loại biệt không phải là không còn, nhƣng trong nhiều cách tiếp cận thì cách tiếp cận văn học từ góc độ văn hoá đang cho thấy đây là một hƣớng tiếp cận có hiệu quả. Cách tiếp cận này xem văn học nhƣ một thành tố trong cấu trúc của tổng thể văn hóa, nó truyền tải, lƣu giữ đƣợc những giá trị văn hoá” [41, 3]. Trong lịch sử văn học của bất cứ quốc gia nào cũng tồn tại mối quan hệ giữa văn hóa và văn học. Đó là một mối quan hệ hai chiều khăng khít không thể tách rời. Ở đây chúng tôi muốn khẳng định thêm một lần nữa mối quan hệ đó, để có thể thấy hƣớng tiếp cận tác phẩm văn học từ góc nhìn văn hóa là cần thiết. Có một thời gian dài văn hóa, văn học đƣợc đặt ở vị trí ngang bằng, “đƣợc coi là quan hệ tƣơng hỗ”, tức là nghiên cứu văn hóa thì dùng văn học làm tƣ liệu, còn nghiên cứu văn học lại dùng văn hóa để soi chiếu. Gần đây, sau khi Unesco phát động những thập kỷ phát triển văn hóa cùng với thay đổi nhận thức văn hóa, các công trình của M.Bakhtin đƣợc giới thiệu, các nhà nghiên cứu đã thống nhất văn hóa là nhân tố chi phối văn học. Văn hóa trở thành một hƣớng nghiên cứu hiệu quả. Đã có một số tác giả đi theo hƣớng nghiên cứu này: Trần Đình Hƣợu, Trần Ngọc Vƣơng, Đỗ Lai Thúy, Trần Nho Thìn… Tác giả Đỗ Lai Thúy khẳng định: “…Văn hóa là một tổng thể, một hệ thống bao 9 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
gồm nhiều yếu tố, trong đó có văn học. Nhƣ vậy, văn hóa chi phối văn học với tƣ cách là hệ thống chi phối yếu tố, toàn thể chi phối bộ phận. Đây là quan hệ bất khả kháng. Tuy nhiên, văn học so với các yếu tố khác là một yếu tố mạnh và năng động. Bởi thế, nó luôn có xu hƣớng đi trƣợt ra ngoài hệ thống. Trong khi đó hệ thống, nhất là hệ thống văn hóa, luôn có xu hƣớng duy trì sự ổn định. Nhƣ vậy, sự xung đột, sự chống lại của văn học đối với văn hóa là không thể tránh khỏi, nhờ thế mà văn học có sáng tạo. Sáng tạo những giá trị mới cho bản thân nó và cho hệ thống. Sáng tạo lớn thì có thể dẫn tới sự thay đổi của hệ thống” [41, 3]. Bởi vậy, chúng ta có thể khẳng định văn hóa chính là chất liệu để văn học sáng tạo nên thế giới nghệ thuật của mình, là “sân khấu” để văn học có thể thể hiện nổi bật các giá trị của mình, đồng thời văn hóa cũng là “chìa khoá” để “giải mã” các “ẩn số” nghệ thuật. Mặt khác, văn học lại phản ánh văn hóa, tái tạo mô hình văn hóa qua thế giới nghệ thuật. Chúng ta cũng không thể phủ nhận vai trò của văn học trong việc định hƣớng cho phát triển văn hóa. Ta có thể ví văn hóa nhƣ một dòng sông lớn, còn văn học là nhánh sông nhỏ. Sông lớn có đầy nƣớc thì nhánh sông nhỏ mới đầy, nhánh sông nhỏ lại góp phần điều tiết nƣớc cho sông mẹ. Lịch sử văn học đã chứng minh rõ điều này. Văn hoá dân gian Việt Nam phong phú, đa dạng. Ta có thể thấy điều đó qua sân khấu dân gian, tranh dân gian, âm nhạc… rõ nhất là ở văn học dân gian. Có thể nói, văn học dân gian chính là nơi bảo lƣu văn hóa đầy đủ nhất. Nhƣ chúng ta đã thấy, sân khấu dân gian đang dần bị lấn át bởi các loại hình nghệ thuật hiện đại, các làng nghề tranh dân gian đang dần lụi tàn, các giai điệu dân gian ngày càng ít ngƣời biết đến thì văn học dân gian vẫn ghi đậm dấu ấn trong tâm thức ngƣời Việt. Ở đó ngƣời Việt tìm đƣợc cội nguồn của mình, tìm đƣợc đầy đủ những nét văn hóa đẹp đẽ của dân tộc. Không biết từ bao giờ văn hoá đã trở thành “nguồn sữa”, chất liệu cho văn học “lớn lên”. Ta có thể bắt 10 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
gặp tục ăn trầu qua truyện cổ tích Trầu cau hay tục làm bánh trƣng, bánh dầy ngày tết qua Sự tích bánh trưng bánh dầy. Nhƣ vậy, các phong tục tập quán, các yếu tố văn hóa đƣợc đƣa vào văn học, làm đề tài cho văn học, bảo lƣu trong văn học. Mặt khác, văn học lại lý giải các giá trị văn hoá, đồng thời bảo lƣu chúng trong trƣờng kỳ lịch sử. Nhờ vậy mà nhiều giá trị văn hóa đã chiến thắng đƣợc thời gian đến tận bây giờ. Văn hoá thời kỳ phong kiến cũng đƣợc phản ánh sâu sắc qua các sáng tác văn học. Chúng ta có thể thấy đƣợc hào quang của các triều đại phong kiến qua các tác phẩm văn học, thấy đƣợc lịch sử qua các trang sách, thấy đƣợc cha ông ta đã sống ra sao, chiến đấu thế nào… trong hàng nghìn năm dựng nƣớc và giữ nƣớc. Qua văn học, chúng ta có thể thấy đƣợc bức tranh văn hóa của dân tộc qua từng thời kỳ lịch sử. Tuy nhiên, văn học không thể phản ánh trực tiếp đƣợc văn hoá: “...mà chỉ có thể phản ánh thông qua “lăng kính” văn hóa, thông qua “bộ lọc” của các giá trị văn hóa. Nhờ thế mà tránh đƣợc sự phản ánh “gƣơng”, phản ánh một cách trần trụi. Và, có lẽ, cũng nhờ thế mà tạo cho văn học một lối phản ánh đặc trƣng, phản ánh nhƣ ngƣời ta nói, có nghệ thuật” [41, 3]. Có ngƣời cho rằng, chúng ta có thể tìm thấy văn hóa qua sử sách, thậm chí còn rõ hơn văn học. Chúng ta có thể biết ngƣời xƣa ăn gì, mặc gì, sinh hoạt ra sao một cách cụ thể. Đây là điều không cần bàn cãi nhƣng cũng chỉ là một phần, bởi khái niệm văn hóa có nội hàm rất rộng. Sử học có thể tái hiện đƣợc những giá trị văn hóa cụ thể nhƣng còn những giá trị phi vật chất. Đó là điều khó có thể dựng lại đƣợc nếu chỉ qua một mảnh gốm, một lƣỡi cày hay lƣỡi cuốc. Chẳng hạn nhƣ tinh thần yêu nƣớc, tƣ tƣởng nhân đạo. Đó là những truyền thống văn hóa quý giá chỉ có thể thấy đƣợc rõ nhất qua hình tƣợng nghệ thuật văn học. Đó là khả năng phản ánh tuyệt vời của văn học nếu chỉ miêu tả bằng ngôn ngữ thông thƣờng khó có thể thuyết phục đƣợc. Mặt khác, có những yếu tố văn hóa từ lâu đã không còn nữa, thời gian đã xoá nhoà nó đi mà sử học cũng không sao tạo dựng lại đƣợc, lúc đó họ phải tìm đến các tác phẩm văn thơ. 11 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
Đó không phải là điều ngẫu nhiên bởi từng có thời kỳ văn sử bất phân. Nhờ các sáng tác đó mà các “ẩn số” lịch sử văn hoá đƣợc giải mã. Văn hoá của thời kỳ nào cũng có những chuẩn mực riêng, là thƣớc đo cái đẹp của thời kỳ đó. Ví dụ nhƣ thời trung đại coi áo the, khăn xếp là đẹp, còn ngƣời hiện đại lại coi quần jeans, áo phông… là hợp mốt. Nhƣ vậy, nếu không hiểu văn hoá ăn mặc của mỗi thời kỳ, lại đem cái chuẩn này đánh giá cái chuẩn kia sẽ sai lầm. Nhƣ vậy, khi thƣởng thức một tác phẩm văn học, ngƣời đọc cũng phải hiểu môi trƣờng văn hóa tác phẩm ấy hình thành mới có thể thấy đƣợc cái hay, cái đẹp của nó. Bởi vậy mới nói văn hóa là “chìa khoá” để đi vào thế giới văn học nói riêng và nghệ thuật nói chung. Chỉ đơn cử nhƣ việc tìm hiểu văn học nƣớc ngoài, nếu chúng ta không hiểu văn hóa của họ (tôn giáo, tín ngưỡng, phong tục, quan niệm thẩm mĩ…), chúng ta sẽ không hiểu đƣợc văn học của họ. Ví dụ việc tìm hiểu văn học Nhật Bản, chí ít chúng ta cũng phải biết đến văn hoá Trà đạo, Kiếm đạo hay tinh thần Samurai của họ. Để cho nhân vật ngồi uống tách trà ngắm hoa anh đào nở phải hiểu nhân vật ấy đang thƣ thái, tâm tĩnh nhƣ mặt nƣớc mùa thu. Hay một võ sĩ nếu thua cuộc tại sao phải mổ bụng tự sát? Đó là quan niệm về danh dự của ngƣời võ sĩ, nếu không biết văn hoá của họ có thể đánh giá sai lầm. Mỗi dân tộc đều có văn hóa riêng, nghiên cứu văn học không thông qua văn hóa sẽ dẫn đến những nhận định sai lầm, phiến diện. Trong các tác phẩm của nhà văn Hồ Anh Thái gần đây, nhƣ cuốn Đức Phật, nàng Savitri và tôi, ngập tràn một màu sắc Phật giáo cũng nhƣ phong tục tập quán của ngƣời Ấn Độ. Nếu chúng ta không hiểu về văn hóa Ấn Độ, đặt tác phẩm trong môi trƣờng đó thì chắc chắn ngƣời đọc không thể đánh giá hết đƣợc giá trị của nó, nhƣ tại sao các đền đài ở đây lại khắc hình nam nữ giao hoan, tại sao nhà văn lại để giáo lý nhà Phật bên cạnh Kama Sutra Dục lạc kinh?. Một vấn đề nữa về lý thuyết cần phải tìm hiểu, văn hóa không chỉ là vật chất hiện hữu, còn là những yếu tố tinh thần. Những yếu tố tinh thần này không 12 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
những thuộc về ý thức, còn thuộc về vô thức. Ở đây ngƣời viết muốn nhắc tới Tâm phân học của C. G. Jung. Tâm phân học là một học thuyết đƣợc bắt nguồn từ Phân tâm học của S. Freud. Xuất phát từ những lý thuyết ban đầu của ngƣời thầy mình, Jung đã tự tìm cho mình một hƣớng đi riêng khi chia vô thức con ngƣời thành ba tầng: - Ý thức là phần nhô lên trên mặt nƣớc của hòn đảo. - Phần chìm dƣới nƣớc là vô thức cá thể. - Cắm sâu dƣới đáy biển là vô thức tập thể. Ông cho rằng vô thức tập thể là những yếu tố ẩn sâu trong tâm lý con ngƣời, do những dấu ấn nguyên thủy của cộng đồng chi phối. Nhƣ đã nói ở trên, những gì thuộc về con ngƣời đều là dấu ấn văn hóa. Bởi vậy khi tìm hiểu văn học theo hƣớng này, chúng ta cũng không thể không khảo sát tới các yếu tố tâm lý thuộc về vô thức. Không chỉ vậy, mối quan hệ giữa văn hóa và văn học còn thể hiện ở khả năng điều chỉnh văn hóa của văn học. Có thể nói, văn hóa phát triển theo từng thời kỳ lịch sử. Ở đó có những giá trị vẫn trƣờng tồn, có những giá trị đã mất đi hay gần bị mất đi. Đó là sự “thanh lọc” của thời gian. Thời gian lƣu lại những gì đẹp đẽ và “phủ bụi” lên những gì không còn phù hợp. Sự “thanh lọc” ấy một phần nhờ vào vai trò của văn học. Chẳng hạn nhƣ tác phẩm Vang bóng một thời của tác giả Nguyễn Tuân. Trƣớc những cách sống đẹp, tao nhã nhƣ uống trà, thƣởng hoa, thả thơ… đang dần mất đi cùng sự suy tàn của triều đại phong kiến, nhà văn đã dùng văn học để bảo lƣu nó. Nhƣ vậy, những nét văn hóa đó sống cùng tác phẩm của ông để nhắc nhở chúng ta về một thời quá khứ vàng son, sống mãi cùng tâm thức ngƣời Việt. Một tác phẩm đƣợc đánh giá là “kỳ thƣ” nhƣ Tôtem sói (Khương Nhung) cũng thể hiện rất rõ điều này. Có lẽ với nhiều nƣớc trên thế giới thì văn hóa du mục và loài sói thảo nguyên vẫn còn rất xa lạ. Chúng ta không biết rằng nền văn hóa đó đang dần bị biến mất bởi sự phát triển của đô thị, của khoa học hiện đại. Tác giả Khƣơng Nhung bằng tác 13 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
phẩm của mình đã giới thiệu cho bạn đọc thế giới về điều đó. Nó nhƣ một tiếng chuông cảnh tỉnh chúng ta về sự lụi tàn của văn hóa du mục, sự biến mất của loài sói thảo nguyên, rộng hơn nữa là sự xói mòn của nhiều nền văn hóa trong cuộc sống hiện tại. Nói cách khác, tác phẩm văn học qua việc phản ánh văn hóa đã tác động vào tình cảm con ngƣời, để qua đó điều chỉnh cách sống, cách ứng xử với văn hoá, điều chỉnh hành vi, lối sống văn hóa của con ngƣời. Tác phẩm để lại trong lòng ngƣời đọc nhiều cảm xúc, nhiều tri thức. Tiếng sói tru dƣới ánh trăng ám ảnh mỗi ngƣời. Bàn về điều này, tác giả Đỗ Lai Thuý cũng khẳng định: “Văn học không thể có ảnh hƣởng tức thời, trực tiếp đến hành động của con ngƣời mà chỉ có thể tác động đến con ngƣời với tƣ cách là chủ/ khách thể của văn hoá, làm cho con ngƣời biến chuyển rồi mới phát sinh hành động cụ thể” [41, 3]. Bàn về mối quan hệ giữa văn hoá và văn học, chúng tôi muốn giải thích tại sao hƣớng nghiên cứu tác phẩm văn học dƣới góc nhìn văn hóa là cần thiết và đúng đắn. Với những gì đã trình bày ở trên, chúng tôi có thể khẳng định, nhiều tác phẩm văn học nếu chỉ tìm hiểu ở bình diện đạo đức, thẩm mĩ… thì chƣa thể khám phá đƣợc hết những giá trị của nó. Có nhiều “con đƣờng” đi vào tác phẩm văn học, trong đó có “con đƣờng” văn hoá nhƣ tác giả Đỗ Lai Thuý đã khẳng định: “Có thể xây dựng một cách tiếp cận văn học mới nhƣ phê bình văn học từ văn hóa. Đây là một phƣơng pháp có nhiều thuận lợi, bởi lẽ nó dẫn ngƣời ta đi từ cái đã biết đến cái chƣa biết, cái biết nhiều đến cái biết ít, cái toàn thể đến cái bộ phận bằng con đƣờng loại suy” [41, 3]. 1.3. Các khuynh hƣớng nghiên cứu văn học theo hƣớng văn hóa Nghiên cứu văn học theo hƣớng văn hóa học từ lâu trên thế giới đã vô cùng đa dạng và phong phú. Có rất nhiều cách để đi vào tác phẩm thông qua các môi trƣờng văn hóa và từ các phƣơng diện văn hóa đƣợc phản ánh vào tác phẩm văn học qua các hình tƣợng văn học. Trên cơ sở tổng hợp của ngƣời viết, về cơ bản, chúng ta có những hƣớng chính sau đây: 14 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
Thứ nhất, định hƣớng nghiên cứu thi pháp văn hóa, bao gồm thi pháp đối thoại, thi pháp Cácnavan kiểu M. Bakhtin, nghiên cứu mẫu gốc huyền thoại kiểu Northrop Frye, trần thuật lịch sử kiểu H. White, so sánh văn loại học kiểu E. Miner, phê bình văn hoá kiểu F. Jameson… Về cơ bản, hƣớng nghiên cứu này tập trung tìm hiểu, khám phá các dấu hiệu văn hóa trong hình thức tác phẩm văn học. Chẳng hạn nhƣ việc nghiên cứu “cổ mẫu” (Archetype) là hƣớng nghiên cứu tập trung vào những biểu tƣợng văn hóa ảnh hƣởng trong vô thức cộng đồng xuất hiện trong sáng tác văn học. Mục đính của thao tác này nhƣ C. G. Jung đã từng tuyên bố: “Nỗi buồn sáng tạo dẫn đƣa nghệ sĩ đi vào bề sâu cho tới khi nó tìm thấy trong vô thức mình cái nguyên tƣợng có khả năng bù đắp lại cao nhất sự tổn thất và què quặt của tinh thần hiện đại” [17]. Nói cách khác, việc tìm hiểu cổ mẫu chính là tìm về cõi vô thức nơi động lực thôi thúc nhà văn viết và ảnh hƣởng của nó tới việc xây dựng tác phẩm thông qua những biểu tƣợng văn hóa. Hay hƣớng nghiên cứu thi pháp đối thoại kiểu Bakhtin cũng nhằm khám phá bề sâu tác phẩm trong mối quan hệ đối thoại với các văn bản khác trong đó có văn bản văn hóa. Ở đây ngƣời viết muốn nhấn mạnh thêm một vấn đề: đấy chính là quan niệm của văn học đƣơng đại coi văn bản không đơn thuần là một quyển sách hay tờ giấy cụ thể nữa mà còn bao gồm những gì thuộc về ý thức, tinh thần. Nói nhƣ vậy văn hóa cũng đƣợc coi là một văn bản mà văn học trong tính đối thoại của nó cần có mối quan hệ chặt chẽ để nhằm kêu gọi tối đa ý nghĩa. Tính đối thoại này trong biểu hiện của nó cũng ảnh hƣớng tới việc xây dựng, kết cấu tác phẩm. Thứ hai, nghiên cứu mối quan hệ văn học với các truyền thống văn hóa, chẳng hạn văn học với Nho học, Đạo học, Phật học, văn hóa với thi ca, văn hóa với tƣ duy tiểu thuyết, sinh thái tinh thần với thể loại phóng sự… Mối quan hệ văn học với chính trị đƣợc nghiên cứu dƣới góc độ văn học với văn hóa chính trị, văn học với các thiết chế văn học nhƣ nghị quyết về văn học, phê bình văn học, tổ chức văn học, báo chí… Hƣớng nghiên cứu này tập trung việc đƣa văn 15 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn