Luận văn Thạc sĩ Khoa học Ngữ văn: Văn hóa tâm linh người Việt trong tiểu thuyết Mẫu thượng ngàn của Nguyễn Xuân Khánh

Chia sẻ: Minh Lộ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:111

Thêm vào BST

Báo xấu

20
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn tập trung tìm hiểu những biểu hiện của văn hóa tâm linh trong tác phẩm và sự ảnh hưởng của các yếu tố này đối với cuộc sống con người trong thời điểm hiện tại. Đồng thời khẳng định, làm sáng tỏ giá trị đặc sắc và chiều sâu của tác phẩm do yếu tố văn hoá tâm linh mang lại.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học Ngữ văn: Văn hóa tâm linh người Việt trong tiểu thuyết Mẫu thượng ngàn của Nguyễn Xuân Khánh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM TRƢƠNG THỊ HÒA VĂN HÓA TÂM LINH NGƢỜI VIỆT TRONG TIỂU THUYẾT MẪU THƢỢNG NGÀN CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN THÁI NGUYÊN - 2013 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM TRƢƠNG THỊ HÒA VĂN HÓA TÂM LINH NGƢỜI VIỆT TRONG TIỂU THUYẾT MẪU THƢỢNG NGÀN CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH CHUYÊN NGÀNH VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 60220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Vũ Tuấn Anh THÁI NGUYÊN - 2013 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi. Các nội dung nêu trong luận văn là kết quả làm việc của tôi và chưa được công bố trong bất cứ một công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 5 năm 2013 Tác giả luận văn Trƣơng Thị Hòa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
LỜI CẢM ƠN Bằng sự kính trọng và lòng biết ơn sâu sắc, em xin chân thành cảm ơn PGS. TS Vũ Tuấn Anh, người đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ em trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo khoa Ngữ văn, khoa Sau đại học, cán bộ phòng quản lý khoa học trường Đại học Sư phạm – Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu tại trường. Tôi cũng xin được bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc tới bạn bè cùng gia đình và những người thân đã động viên, quan tâm chia sẻ và tạo mọi điều kiện giúp tôi hoàn thành tốt khoá học này. Thái Nguyên, tháng 5 năm 2013 Tác giả luận văn Trƣơng Thị Hòa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cảm ơn Lời cam đoan Mục lục ............................................................................................................... i PHẦN MỞ ĐẦU ...............................................................................................1 NỘI DUNG........................................................................................................9 Chƣơng 1. KHÁI QUÁT VỀ VĂN HÓA TÂM LINH VÀ TIỂU THUYẾT MẪU THƢỢNG NGÀN CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH................9 1.1. Khái quát về văn hóa tâm linh ................................................................9 1.1.1. Văn hóa và văn hóa tâm linh ............................................................9 1.1.2. Văn hóa tâm linh trong đời sống cộng đồng người Việt ............... 14 1.1.3. Văn hóa tâm linh trong văn học nghệ thuật.................................. 19 1.2. Nhà văn Nguyễn Xuân Khánh và tác phẩm Mẫu Thượng Ngàn ......... 24 1.2.1. Nguyễn Xuân Khánh và chủ đề lịch sử - tôn giáo......................... 24 1.2.2. Nét đậm của văn hóa tâm linh trong Mẫu Thượng Ngàn .............. 28 Chƣơng 2. NHỮNG BIỂU HIỆN VÀ GIÁ TRỊ CỦA VĂN HÓA TÂM LINH TRONG MẪU THƢỢNG NGÀN............................................ 32 2.1. Lễ hội Kẻ Đình với những tục lệ cổ xưa mang đậm dấu ấn tâm linh.. 32 2.2. Thờ cúng bách thần và tín ngưỡng vật linh – sức hấp dẫn của văn hóa bản địa .................................................................................................. 36 2.3. Tín ngưỡng thờ Mẫu – điểm hội tụ của văn hóa tâm linh trong tác phẩm .. 42 2.3.1. Ý niệm thiêng liêng về Mẫu trong Mẫu Thượng Ngàn. ................ 44 2.3.2. Những chân dung mang tính Mẫu ................................................. 50 2.3.2.1.Vẻ đẹp phồn thực và khả năng bảo tồn, duy trì nòi giống. ............. 51 2.3.2.2. Sức mạnh hóa giải những đau khổ và hồi sinh sự sống bằng tính thiện và tình thương yêu ................................................................. 58 i Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
2.3.2.3. Giữ gìn và phát triển sức sống bất diệt của văn hóa bản địa trước văn hóa Phương Tây ................................................................... 65 2.4. Giá trị phản ánh hiện thực và tư tưởng triết lí của những yếu tố tâm linh trong tác phẩm.......................................................................................... 68 Chƣơng 3. CÁC PHƢƠNG THỨC THỂ HIỆN YẾU TỐ TÂM LINH VÀ HIỆU QUẢ NGHỆ THUẬT .................................................................. 77 3.1. Những yếu tố kì ảo, huyền thoại với chức năng khám phá thế giới bên trong đầy bí ẩn của con người .............................................................. 77 3.2. Những phương thức đặc tả tín ngưỡng thờ Mẫu ................................. 83 3.2.1. Tục lên đồng, hầu đồng ................................................................. 83 3.2.2. Tiếng đàn hát của cung văn ........................................................... 89 3.3. Ngôn ngữ và kết cấu nghệ thuật ......................................................... 92 3.3.1. Ngôn ngữ ....................................................................................... 92 3.3.2. Kết cấu nghệ thuật ......................................................................... 95 KẾT LUẬN .................................................................................................... 98 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 101 ii Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài 1.1. Tiểu thuyết Việt Nam sau đổi mới đã trở thành một tâm điểm thu hút sự chú ý của nhiều nhà nghiên cứu. Nó được coi là một trong những thể loại phát triển mạnh mẽ nhất của văn học Việt Nam. Thành công của thể loại tiểu thuyết trong văn học giai đoạn hiện nay có thể được coi là sự phát triển vượt bậc của văn học nhằm đến sự hoàn thiện cho chức năng của văn học đối với cuộc sống, phản ánh cuộc sống một cách toàn diện nhất. Trong quá trình khám phá ấy, tiểu thuyết tập trung đi tìm những cách tân trong đề tài, chủ đề, bút pháp nghệ thuật, ngôn ngữ, cấu trúc...và từng bước tìm đến vấn đề tâm linh, một yếu tố quan trọng trong việc xây dựng hình tượng nghệ thuật, biểu tượng văn hóa nhằm thấy được mối quan hệ giữa biểu tượng văn hóa và hình tượng văn học như một tất yếu được thức nhận chủ yếu qua ý thức tâm linh. Mẫu Thượng Ngàn (Nguyễn Xuân Khánh) ra mắt bạn đọc năm 2006 được đánh giá là cuốn tiểu thuyết giàu giá trị. Ngay từ khi ra đời, cuốn tiểu thuyết đã được đông đảo bạn đọc và giới phê bình, nghiên cứu văn học quan tâm. Người ta chú ý đến nhiều khía cạnh của tác phẩm, trong đó đặc biệt phải kể đến một vấn đề quan trọng, đó là việc nhà văn đã thể hiện một cách độc đáo những nét đặc sắc về tín ngưỡng, phong tục tập quán của nền văn hóa Việt. Bằng cách đưa hàng loạt những hình ảnh liên quan trực tiếp đến đời sống, tín ngưỡng và phong tục Việt Nam, tác giả đã tạo dựng trong sáng tác của mình một thế giới tâm linh đa dạng, đậm nét từ ngoại cảnh đến nội tâm. Có thể xem đây là một khám phá mới mẻ, mở đường cho thể loại tiểu thuyết về phong tục tập quán, về văn hóa trong văn học Việt nam. 1.2. Đối với mỗi quốc gia dân tộc, cái quan trọng nhất, cao quí nhất là giá trị văn hoá. Văn học là một biểu hiện của văn hóa, sản phẩm của văn hoá. Là một dạng văn hoá tinh thần, văn học chính là nơi lưu giữ giá trị văn hoá tinh thần cho mọi thế hệ. Từ văn học có thể hiểu thêm về văn hoá. Đứng ở 1 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
góc độ tương quan giữa văn hoá và văn học, có thể thấy văn hoá đựơc hiểu thêm một cách tinh tế và sống động hơn, còn văn học trên nền tảng văn hóa, văn học sẽ được tiếp nhận một cách sâu sắc hơn. Với Mẫu Thượng Ngàn, nhà văn Nguyễn Xuân Khánh đã đặt ra và trả lời về vấn đề Văn hóa Việt, bản sắc văn hóa Việt – một câu hỏi đã được nêu ra và được hàng trăm nhà nghiên cứu tìm cách lý giải từ rất lâu. Không phải bằng lý lẽ uyên bác mà bằng một cuốn tiểu thuyết sinh động, Mẫu Thượng Ngàn còn dày dặn, bề thế, phong phú hơn cả cuốn Hồ Quý Ly từng gây xôn xao của dư luận mấy năm trước. Đây chính là câu trả lời hấp dẫn, nếu không nói là thuyết phục hơn cả. Lựa chọn đạo Mẫu làm lăng kính soi rọi, Nguyễn Xuân Khánh đã để các nhân vật trong tiểu thuyết được bao bọc bởi niềm tin hồn nhiên vào một thế giới đa thần giáo, xuất phát từ tín ngưỡng phồn thực, phồn sinh của mảnh đất nhiệt đới gió mùa hình chữ S này. Nguyễn Xuân Khánh đã đi sâu vào nguồn cội của sức sống Việt Nam, căn nguyên để người dân Việt Nam vượt lên mọi ách thống trị trong suốt mấy ngàn năm chứ không đơn thuần ở thời Pháp thuộc. Mẫu Thượng Ngàn đã đạt giải thưởng Tiểu thuyết Hội Nhà Văn Hà Nội năm 2006. Qua cuốn tiểu thuyết đầy ấn tượng này, tác giả Nguyễn Xuân Khánh một lần nữa chứng tỏ bút lực mạnh mẽ, sâu sắc, giàu chất trữ tình của mình, đồng thời chứng tỏ sự am hiểu sâu sắc về văn hóa tâm linh người Việt, một bộ phận quan trọng trong nền văn hóa Việt. 1.3. Hiện nay, xu thế mở cửa, giao lưu, hội nhập văn hóa ngày càng trở nên sâu rộng, Việt Nam đang phải đối mặt trực tiếp với những thách thức lớn, liên quan đến sự sống còn của văn hóa dân tộc. Trước những yêu cầu của dân tộc và thời đại, đặc biệt là trong xu thế giao lưu, hội nhập hiện nay, việc nghiên cứu vấn đề văn hóa tâm linh Việt để có cái nhìn đúng về sức mạnh văn hóa tâm linh Việt có ý nghĩa to lớn đối với việc giữ gìn bản sắc văn hóa , phát huy sức mạnh văn hóa để nâng giá trị con người Việt Nam lên một tầm cao mới. 2 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
Đó là những lí do chúng tôi tiếp cận, tìm hiểu Văn hóa tâm linh ngƣời Việt trong tiểu thuyết Mẫu Thƣợng Ngàn của Nguyễn Xuân Khánh. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Các ý kiến phê bình trên báo, tạp chí, các bài phỏng vấn Nhà văn Ma Văn Kháng nhận xét: “ Đóng góp lớn của nhà tiểu thuyết là sự khám phá sâu sắc con người Việt ở chiều kích văn hoá tâm linh, phong tục, tập quán, tín ngưỡng - con người vừa là chủ thể vừa là sản phẩm của một cơ tầng văn hoá bản địa vô cùng giàu có, ẩn hiện trong sương khói mộng mị huyền bí mà nguyên khối trong lành, tươi sáng, vẻ như cổ quái mà thân mật ấm áp nhân tình, tràn trề sức sinh sôi như cây đời, bền vững vĩnh hằng như trời đất. Khám phá này có cơ sở bền vững ở sự hiểu biết thấu đáo, kỹ lưỡng trong sự tham chiếu và được nhà văn biểu hiện qua một loạt hình tượng nhân vật, đặc biệt là tầng tầng lớp lớp các nhân vật nữ huyền ảo mà chân thật, chứa chan phồn thực mà cao sang, chất phác, giản dị mà lộng lẫy tươi đẹp. Cuốn sách là một công trình văn hoá, văn học, vừa nghiêm túc, vừa tráng lệ.” [25]. Nhà nghiên cứu Phạm Xuân Nguyên trong cuộc trả lời phỏng vấn của VTC News đă khẳng định: “Mẫu Thượng Ngàn là nhân vật quần chúng nhưng lại mang tính đại diện tiêu biểu cho dân tộc Việt và Đạo Mẫu trong tiểu thuyết (được thể hiện trong tiểu thuyết qua nhân vật bà Tổ Cô bí ẩn, bà ba Váy đa tình, cô đồng Mùi, mơ Hoa nghèo khổ, trinh nữ Nhụ…) vừa là tín ngưỡng, vừa thể hiện tính phồn thực và sự trường tồn của dân tộc Việt. Từ Hồ Quý Ly đến Mẫu Thượng Ngàn, Nguyễn Xuân Khánh đã dùng văn chương phác hoạ rõ nét về nền văn hoá Việt. Nhà văn rất cần phải làm văn hoá, nói về văn hoá, nhưng trên hết, trong tư cách là một người viết thì văn Nguyễn Xuân Khánh rất đẹp, rất trong sáng, thú vị. Mẫu Thượng Ngàn đã chứng tỏ nội lực văn chương, tri thức, và cả tư chất một nhà nghiên cứu của Nguyễn Xuân Khánh.” [47]. 3 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
Nhà văn Nguyên Ngọc cũng có những nhận xét: “Nếu đi tìm một nhân vật chính cho cuốn tiểu thuyết này, thì hẳn có thể nói nhân vật chính đó là nền văn hóa Việt, cái thực tại vừa vô cùng hiện thực, vừa rất hư ảo, bền chặt, xuyên suốt mà cũng lại biến hóa khôn lường, rất riêng và rất chung, rất bản địa mà cũng rất nhân loại…Hàng chục, hàng chục nhân vật nữ hết sức gần gũi, hiện thực, mơn mởn, sần sùi, dào dạt, trễ tràng, trữ tình, thừa mứa, khát khao cho và nhận, nhận và cho... và đến cả bà Đà của ông Đùng huyền thoại nữa..., tất cả tràn trề sinh lực, đầm đìa phồn thực... Bằng cuốn tiểu thuyết này, bằng khám phá này - tôi muốn nói vậy - Nguyễn Xuân Khánh một lần nữa khiến ta kinh ngạc vì bút lực còn dồi dào đến tràn trề và say đắm của anh. Tác giả đã ngót 75 tuổi. Gừng già thật cay!” [46]. Nhà nghiên cứu Châu Diên cho rằng đây là “cuốn tiểu thuyết mang tầm khái quát văn hóa, nhân vật không còn là những thân phận riêng lẻ mà là cả một cộng đồng..” [11]. Dương Thị Huyền trong bài viết về Nguyên lý tính mẫu trong truyền thống Văn học Việt Nam –Tạp chí Văn học tháng 3/2009 nhấn mạnh: “Trước hết, có thể nói rằng đây (Mẫu Thượng Ngàn) là cuốn tiểu thuyết có giá trị, nhất là khi nhà văn đã thể hiện một cách vô cùng độc đáo những nét đặc sắc về tín ngưỡng, phong tục tập quán của nền văn hóa Việt. Cũng có thể coi đây là một hướng đi mới của thể loại tiểu thuyết, bởi khi đề cập tới những giá trị về mặt văn hóa phong tục sẽ rất dễ dàng tạo nên cho tác phẩm một sức sống lâu bền trong nền văn học dân tộc…Thành công của Nguyễn Xuân Khánh phải chăng sẽ là điểm bắt đầu, là sự mở đường cho thể loại tiểu thuyết về phong tục tập quán, về văn hóa trong văn học Việt Nam?” [32]. Trần Thị An - (Viện Khoa học Xã hội) trong bài viết Sức ám ảnh của tín ngưỡng dân gian trong tiểu thuyết "Mẫu Thượng Ngàn" trên Tạp chí Văn học , số 6/2007 khẳng định: “Chọn thời điểm đầu thế kỷ XX làm bối cảnh cho cuốn tiểu thuyết, có thể thấy, vấn đề mà Nguyễn Xuân Khánh đặt ra trong 4 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
Mẫu Thượng Ngàn là vấn đề số phận của dân tộc trước ngoại xâm, rộng ra là những thách đố về ứng xử của cả dân tộc trước sự tiếp xúc với ngoại bang - một vấn đề nổi lên nhức nhối ở nhiều thời điểm trong lịch sử Việt Nam…” [1]. Cũng theo Trần Thị An thì vấn đề trung tâm mà tác phẩm này đặt ra là nỗ lực tìm kiếm và dựng lại một không gian tinh thần mà từ đó, căn cốt tinh thần của người Việt được định hình. Không gian tinh thần ấy, là không gian văn hóa làng mà hạt nhân quan trọng nhất trong đó là tín ngưỡng dân gian. Ngoài các ý kiến trên, còn có nhiều bài viết trên các báo Văn nghệ trẻ, Thanh niên, Nhân dân…cũng quan tâm đến Mẫu Thượng Ngàn và nhà văn Nguyễn Xuân Khánh như: Nguyễn Xuân Khánh tuổi 74 và cuốn tiểu thuyết mới – Tác giả Quỳnh Châu [9]; Mẫu Thượng Ngàn – cơ duyên của Nguyễn Xuân Khánh – Tác giả Hòa Bình [7]… Nhìn chung các ý kiến, các bài viết trên đều thống nhất khẳng định thành công và tài năng của Nguyễn Xuân Khánh trong Mẫu Thượng Ngàn khi tiếp cận vấn đề bản sắc văn hóa Việt . Bản thân nhà văn Nguyễn Xuân Khánh cũng nói điều mà ông muốn thể hiện trong tác phẩm đó chính là nét đẹp của nền văn hóa Việt Nam và “ông tận dụng tất cả kinh nghiệm về làng quê, văn hóa của mình để viết..Văn hóa Việt có những lúc thay đổi cực mạnh, tuy nhiên thay đổi đến mức gốc rễ thì không nhiều. Khi viết, tôi đặt văn hóa Việt trong sự thay đổi, trong sự giao thời … Mẫu Thượng Ngàn không phải chỉ viết về văn hóa làng mà viết về sự tiếp biến văn hóa, giữa văn hóa Việt và văn hóa Tây Phương…” [39]. 2.2 Các công trình nghiên cứu trong nhà trƣờng Như đã nói ở trên, ngay từ khi mới ra đời Mẫu Thượng Ngàn đă trở thành một trong những cuốn tiểu thuyết thu hút sự quan tâm của xă hội. Tác phẩm này là một đề tài hấp dẫn cho những người làm nghiên cứu khoa học nói chung và nghiên cứu văn học Việt Nam hiện đại nói riêng. Trong số đó có thể kể đến một số công trình như : 5 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
Hoàng Thị Thu Trang, Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn, LV Thạc sĩ, H.,5/2007. Phạm Thị Kiều, Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết Hồ Quý Ly và Mẫu Thượng Ngàn, LV Thạc sĩ, H.,2007. Dương Thị Huyền, Nguyên lý tính mẫu trong tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn, LV Thạc sĩ, H 2007. Lê Thu Trang, Nhân vật trong tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh, LV Thạc sĩ, Thái Nguyên 2010. Mới đây nhất là công trình nghiên cứu của Nguyễn Thị Hà, Một số đặc sắc nghệ thuật trong tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn của Nguyễn Xuân Khánh, LV Thạc sĩ, H 2011. Từ những nhận định của các nhà nghiên cứu cũng như từ phía tiếp nhận của người đọc và phát biểu của chính nhà văn, chúng ta có thể thấy đối tượng mà nhà văn thể hiện trong tác phẩm đó chính là sức sống mạnh mẽ của nền văn hóa Việt Nam được thể hiện thông qua những số phận, những cuộc đời người phụ nữ trong những năm đầu thế kỷ XX ở miền Bắc Việt Nam. Lịch sử, nhân vật có thể được hư cấu, cũng có thể là những nhân vật “từ trong ký ức của nhà văn” nhưng tất cả đều tập trung để truyền tải những giá trị của nền văn hóa Việt từ bao đời nay. Tất nhiên, không thể phủ nhận tính đa nghĩa của một tác phẩm văn chương, nhưng có thể nói tiếp cận văn hóa lịch sử từ sự hư cấu, từ những thủ pháp văn học có thể nói là một hướng đi mới mẻ nhưng sẽ hứa hẹn “những kết tinh độc đáo”. Tuy nhiên các nhận định, các ý kiến đánh giá mới chỉ dừng lại ở sự khái quát, các công trình nghiên cứu tập trung đi sâu khai thác thế giới nhân vật, đặc sắc về nghệ thuật, nguyên lý tính Mẫu …đặc biệt chưa có một công trình nghiên cứu nào đề cập trực tiếp đến vấn đề văn hóa tâm linh trong tác phẩm . Trên những cơ sở đó, đề tài Văn hóa tâm linh ngƣời Việt trong tiểu thuyết Mẫu Thƣợng Ngàn của Nguyễn Xuân Khánh sẽ đi sâu và tìm hiểu một cách trọn vẹn một trong những nét đẹp của nền văn hóa Việt: Văn hóa 6 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
tâm linh. Vấn đề ấy sẽ được thể hiện như thế nào trong tác phẩm thông qua những cuộc đời, những số phận cụ thể ở một làng quê nghèo, trong một thời kỳ biến động của lịch sử đất nước. Khi nét đẹp ấy được khẳng định, được lý giải một cách thấu đáo qua việc tìm hiểu cuốn tiểu thuyết, sẽ góp phần nhìn nhận, đánh giá đúng đắn giá trị của văn hóa tâm linh trong đời sống người Việt. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đặt vấn đề nghiên cứu Văn hóa tâm linh trong Mẫu Thƣợng Ngàn của Nguyễn Xuân Khánh, trên cơ sở đi sâu nhận dạng, thống kê, phân loại các hiện tượng tâm linh trong tác phẩm, lấy điểm tựa là văn hoá truyền thống dân tộc (phong tục tập quán, tín ngưỡng…), bước đầu luận văn đi sâu tìm hiểu, phân tích một số biểu hiện văn hóa tâm linh nổi bật và các phương thức thể hiện các yếu tố tâm linh, qua đó thấy được ý nghĩa của chúng đối với tác phẩm, cũng như đối với đời sống con người. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi có sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu khác nhau. Trong đó có thể kể đến một số phương pháp chính như sau : 4.1. Phƣơng pháp phân tích tác giả, tác phẩm văn học Đây đựợc xem là phương pháp chủ đạo khi triển khai dạng đề tài về tác giả, và tác phẩm văn học. Luận văn của chúng tôi nghiên cứu về tác phẩm Mẫu Thượng Ngàn và tác giả Nguyễn Xuân Khánh cũng sử dụng triệt để phương pháp nghiên cứu này. 4.2. Phƣơng pháp hệ thống Văn hóa tâm linh trong Mẫu Thượng Ngàn là cả một hệ thống với nhiều những biều hiện khác nhau. Phương pháp này giúp chúng tôi thiết lập lại phần nào diện mạo phong phú, đa dạng của văn hóa tâm linh trong tác phẩm đồng thời có được cái nhìn hệ thống trong quá trình nghiên cứu. Từ đó, 7 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
luận văn sắp xếp các yếu tố, phân tích, lí giải mối liên hệ giữa chúng để thấy tính chỉnh thể của một cấu trúc văn hoá trong văn học. 4.3. Phƣơng pháp phân loại thống kê Phương pháp này, nhằm thống kê, phân loại tần số xuất hiện của các yếu tố tâm linh trong tác phẩm để thấy mức độ ảnh hưởng của nền văn hoá truyền thống đối với sáng tác của tác giả, cũng như hiệu quả của chúng trong việc thể hiện nội dung tư tưởng và nghệ thuật. 4.4 Phƣơng pháp khái quát, tổng hợp Sau khi đã tiến hành thống kê, phân loại, phân tích các biểu hiện văn hóa tâm linh và các phương thức thể hiện các yếu tố tâm linh, luận văn sẽ tiến hành khái quát, tổng hợp lại để từ đó đưa ra các nhận định, đánh giá về giá trị của nó đối với việc thể hiện tưởng cũng như nghệ thuật của tác phẩm. 5. Đóng góp của luận văn Luận văn tập trung tìm hiểu những biểu hiện của văn hóa tâm linh trong tác phẩm và sự ảnh hưởng của các yếu tố này đối với cuộc sống con người trong thời điểm hiện tại. Đồng thời khẳng định, làm sáng tỏ giá trị đặc sắc và chiều sâu của tác phẩm do yếu tố văn hoá tâm linh mang lại. 6. Cấu trúc của luận văn Chương 1: Khái quát về văn hóa tâm linh và tác phẩm Mẫu Thượng Ngàn của Nguyễn Xuân Khánh . Chương 2: Những biểu hiện và giá trị của văn hoá tâm linh trong Tác phẩm Mẫu Thượng Ngàn . Chương 3: Các phương thức thể hiện yếu tố tâm linh và hiệu quả nghệ thuật. 8 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
NỘI DUNG Chƣơng 1 KHÁI QUÁT VỀ VĂN HÓA TÂM LINH VÀ TIỂU THUYẾT MẪU THƢỢNG NGÀN CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH 1.1. Khái quát về văn hóa tâm linh 1.1.1. Văn hóa và văn hóa tâm linh 1.1.1.1. Văn hóa Văn hóa (dịch từ Culture) là khái niệm mang nội hàm rộng với rất nhiều cách hiểu khác nhau, liên quan đến mọi mặt đời sống vật chất và tinh thần của con người, khó có định nghĩa nào bao quát đầy đủ nội hàm của nó. Mọi hoạt động của con người và sản phẩm -kết quả của những hoạt động ấy do con người có ý thức tác động vào tự nhiên và xã hội mà có đều thuộc về văn hoá. Quá trình phát triển của loài người gắn liền với các hoạt động cải biến hoàn cảnh tự nhiên và hoàn cảnh xã hội. Con người sáng tạo ra văn hoá và văn hoá lại tái tạo bản thân con người. Nhìn một cách khái quát nhất, “văn hoá là tổng thể nói chung những giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo ra trong quá trình lịch sử” [50, 1100]; “văn hoá gồm tất cả những sáng tạo kiến thiết của loài người ở trong xã hội, tất cả những cái gì không là không phải tự nhiên, là phi tự nhiên” [2]. Văn học là một hình thái đặc biệt của văn hoá, thuộc về hệ ý thức, lĩnh vực văn hoá tinh thần. Với đối tượng nghiên cứu là văn hóa tâm linh - một phương diện của văn hoá tinh thần trong văn học, chúng tôi lưu ý đến một số định nghĩa sau: Theo Bách Khoa Toàn Thư Pháp, “Văn hoá theo nghĩa rộng là tập tục, tín ngưỡng, ngôn ngữ, tư tưởng, thị hiếu thẩm mỹ,… những hiểu biết kỹ thuật cũng như toàn bộ việc tổ chức môi trường của con người, những công cụ, nhà ở,… và nói chung là toàn bộ công nghiệp có thể truyền lại được, điều tiết những quan hệ và những ứng xử của một nhóm xã hội với môi trường sinh thái của nó”. 9 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
Nhà dân tộc học người Anh, E.B.Tylor định nghĩa: “Văn hoá là một chỉnh thể phức hợp bao gồm tri thức, tín ngưỡng, nghệ thuật, đạo đức, pháp luật, tập tục và bất kì năng lực thói quen nào khác mà con người cần có với tư cách là một thành viên của xã hội” [53]. Ở Việt Nam, văn hóa cũng được định nghĩa rất khác nhau. Chủ tịch Hồ Chí Minh cho rằng “Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hằng ngày về mặt ăn, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hóa” [44]. Với cách hiểu này, văn hóa sẽ bao gồm toàn bộ những gì do con người sáng tạo và phát minh ra. Cũng giống như định nghĩa của Tylor, văn hóa theo cách nói của Hồ Chí Minh sẽ là một “bách khoa toàn thư” về những lĩnh vực liên quan đến đời sống con người. Phạm Văn Đồng cho rằng “Nói tới văn hóa là nói tới một lĩnh vực vô cùng phong phú và rộng lớn, bao gồm tất cả những gì không phải là thiên nhiên mà có liên quan đến con người trong suốt quá trình tồn tại, phát triển, quá trình con người làm nên lịch sử… (Văn hóa) bao gồm cả hệ thống giá trị: tư tưởng và tình cảm, đạo đức với phẩm chất, trí tuệ và tài năng, sự nhạy cảm và sự tiếp thu cái mới từ bên ngoài, ý thức bảo vệ tài sản và bản lĩnh của cộng đồng dân tộc, sức đề kháng và sức chiến đấu bảo vệ mình và không ngừng lớn mạnh” [69]. Nhân dịp phát động thập kỷ thế giới phát triển văn hoá (1988-1997), tổ chức văn hoá thế giới UNESCO công bố định nghĩa mới về văn hoá: “Văn hoá là tổng thể các hệ thống giá trị, bao gồm các mặt tình cảm, tri thức, vật chất, tinh thần của xã hội. Nó không thuần tuý bó hẹp trong sáng tác nghệ thuật mà bao gồm cả phương thức sống, những quyền con người cơ bản, truyền thống tín ngưỡng”. Từ các định nghĩa trên, có thể hiểu văn hoá theo hai nghĩa rộng-hẹp. Nghĩa rộng, văn hoá bao gồm các giá trị vật chất (văn hoá vật chất) và giá trị 10 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
tinh thần (văn hoá tinh thần) do con người sáng tạo ra và tích luỹ qua hoạt động thực tiễn trong quá trình lịch sử. Nghĩa hẹp, văn hoá chỉ liên quan đến đời sống tinh thần của con người, tức những giá trị tinh thần nhằm thoả mãn nhu yếu tinh thần trước hết của con người. Với đối tượng nghiên cứu của luận văn là văn hoá tâm linh, chúng tôi hiểu và vận dụng khái niệm văn hoá theo nghĩa hẹp là những giá trị văn hoá trong lĩnh vực tinh thần - văn hoá tinh thần. Đó là những di sản văn hóa đem lại nguồn cảm hứng thẩm mĩ cho con người bằng những hoạt động của các loại hình nghệ thuật. Cụ thể là văn, thơ, hát… nghề mĩ nghệ thủ công, trò chơi nghệ thuật…Cùng với các loại hình trên là phong tục, tập quán, lễ nghi, tín ngưỡng, tết, lễ, luật tục và những hương ước, định ước và tri thức dân gian. Ở đây, có thể xem các thành tố phong tục, tập quán, lễ nghi, tín ngưỡng thuộc về văn hoá tâm linh bởi chúng đều gắn với yếu tố tâm linh - vấn đề cơ bản trong đời sống văn hoá tinh thần dân tộc. 1.1.1.2. Văn hóa tâm linh Khái niệm “Tâm linh” Theo Từ điển Tiếng Việt 2000, tâm linh có một nét nghĩa là “tâm hồn, tinh thần”. Trong khi đó, “tâm hồn” được định nghĩa là “ý nghĩ và tình cảm làm thành đời sống nội tâm, thế giới bên trong của con người” [50, 896] và “tinh thần” là “tổng thể nói chung những ý nghĩ, tình cảm, những hoạt động thuộc về đời sống nội tâm của con người” [50, 994]. Theo đó, thế giới tâm linh chính là thế giới tâm hồn, thế giới tinh thần và nói đến tâm linh tức là nói đến đời sống nội tâm của con người trong tương quan với đời sống vật chất bên ngoài. Theo nghĩa này, tâm linh còn là một phần của tâm lý bởi tâm lý là “toàn bộ nói chung sự phản ánh của hiện thực khách quan vào ý thức con người, bao gồm nhận thức, tình cảm, ý chí,… biểu hiện trong hoạt động cử chỉ của mỗi người” [50, 897]. Ở đây tâm linh là một biểu hiện của đời sống tâm lí con người ở khía cạnh tình cảm và niềm tin. 11 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
Trong Pháp Việt từ điển của Lê Khả Kế, tâm linh là: “linh tính”. Hay cũng theo Từ Điển Tiếng Việt 2000, một nét nghĩa khác của tâm linh là “khả năng biết trước một số biến cố nào đó sẽ xảy ra đối với mình, theo quan niệm duy tâm” [50; 897]. Ở đây, tâm linh được dùng như một động từ với nội hàm “tiên tri” (biết trước và nói ra trước các sự kiện trước khi chúng xảy ra). Còn theo tác giả Nguyễn Đăng Duy thì: “Tâm linh là cái thiêng liêng cao cả trong cuộc sống đời thường, là niềm tin thiêng liêng trong tín ngưỡng tôn giáo. Cái thiêng liêng cao cả, niềm tin thiêng liêng ấy được đọng lại ở những biểu tượng, hình ảnh, ý niệm” [12, 11]. Các khái niệm tâm linh trên tuy khác nhau nhưng vẫn có điểm chung là hiểu tâm linh gắn với con người, ở trong con người. Nhưng không thật là đủ nếu không hiểu tâm linh từ ý nghĩa tự thân của nó cũng như từ thực tiễn đời sống tinh thần. Tâm linh gồm hai chữ tâm và linh. Tâm (lòng, tấm lòng). Chữ tâm ở đây được hiểu trong từ “tâm niệm” (thường xuyên nghĩ tới, tự nhắc mình ghi nhớ làm theo, tức tin theo điều đó). Như thế tâm trong tâm linh là niềm tin. Còn linh là thiêng trong linh thiêng, thiêng liêng (ví dụ: “linh khí” tức khí thiêng-khí thiêng sông núi). Vậy tâm linh là niềm tin của con người vào sự linh thiêng. Tâm linh là một phần không thể thiếu trong đời sống bởi “trong đời sống con người, ngoài mặt hiện hữu còn có mặt tâm linh. Về mặt cá nhân đã như vậy, mà mặt cộng đồng (gia đình, làng xã, dân tộc) cũng như vậy. Nếu mặt hiện hữu của đời sống con người có thể nhận thức qua những tiêu chuẩn cụ thể sờ mó được, có thể đánh giá qua những gì cụ thể nhất định, thì về mặt tâm linh bao giờ cũng gắn với cái gì đó rất trừu tượng, rất mông lung, nhưng lại không thể thiếu được ở con người. Con người sở dĩ trở thành con người, một phần căn bản là do nó có đời sống tâm linh. Nghĩa là tuân theo những giá trị bắt nguồn từ cái thiêng liêng, cái bí ẩn, những giá trị tạo thành đời sống tâm linh của nó [45, 36]. 12 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
Tâm linh là thế giới của cái thiêng liêng, cao cả mà con người luôn hướng tới, luôn tin tưởng nên nó có giá trị cố kết cộng đồng, ràng buộc con người bên cạnh các mối quan hệ hữu hình khác. Nên tâm linh có mặt trong cả đời sống tinh thần, đời sống xã hội và đời sống tôn giáo. “Không chỉ có Thượng đế, có Chúa, Trời, Thần, Phật mới thiêng liêng, mà cả Tổ quốc, lòng yêu thương con người, sự thật công lí cũng thiêng liêng không kém” [62, 8]. Từ những ý kiến trên, chúng ta có thể tổng kết như sau: Tâm linh là một hình thái ý thức của con người. Nói đến tâm linh là nói đến những gì trừu tượng, cao cả, vượt quá cảm nhận của tư duy thông thường và gắn liền với niềm tin thiêng liêng trong cuộc sống. Nói tâm linh là một hình thái ý thức của con người - tức là tâm linh gắn liền với ý thức con người và chỉ có ở con người. Trong đời sống của các loài vật không có sự tồn tại của tâm linh. Trong ý thức con người, tâm linh là một dạng của ý thức – ý thức hướng về cái thiêng liêng. Ý thức tâm linh thường được biểu hiện dưới dạng quan niệm và những hình ảnh, biểu tượng thiêng liêng. Hạt nhân cơ bản của tâm linh là niềm tin, không có niềm tin, chắc chắn sẽ không có tâm linh. Đó là niềm tin, sự ngưỡng vọng vào “cái thiêng”, gọi là niềm tin tâm linh hay niềm tin tâm thức. Do vậy niềm tin tâm linh thuộc về bản chất của con người, nó là nhân tố cơ bản tạo nên đời sống tâm linh của con người, cũng giống như đời sống vật chất, đời sống xã hội, tinh thần, tư tưởng. Tâm linh tồn tại trên nhiều phạm vi: đời sống cá nhân, gia đình, cộng đồng làng xã, Tổ Quốc, trong văn học nghệ thuật, trong tín ngưỡng, tôn giáo. Văn hóa tâm linh Văn hóa tâm linh là thuật ngữ được hiện diện rộng rãi trên văn đàn vào khoảng mười lăm năm gần đây, nhất là sau khi một số nhà nhân học, tâm lí học, khoa học xã hội quốc tế thừa nhận yếu tố tâm linh, một trong bốn thuộc tính của con người (con người xã hội, con người sinh học, con người tâm lí, con người tâm linh). Từ cách hiểu và giới hạn hai khái niệm Văn hóa và khái niệm Tâm linh, chúng tôi nhận thấy dù thuộc lĩnh vực tinh thần, văn hóa tâm 13 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
linh không chỉ gồm giá trị văn hóa vô hình (nghi lễ, tập tục, ý niệm..) mà cả những văn hóa hữu hình phát tín hiệu thiêng (đình, đền, miếu, phủ, chùa, nhà thờ...). Như thế, tất cả những gì liên quan đến đời sống tâm linh con người sẽ tạo nên văn hóa tâm linh. Như vậy, có thể khẳng định rằng đời sống tâm linh là một phần của đời sống tinh thần, ở đó con người tin vào cái thiêng. Ở đó, con người sống với phần tâm linh của mình. Đó là không gian của những thần cây đa, ma cây gạo, của thần thánh, Phật Tiên… Đó là thời gian giỗ, tết, các lễ hội với phần lễ thiêng liêng, những thời điểm giúp con người giao hòa với trời đất, thiên nhiên và các thế lực thánh thần. Sống trong không gian, thời gian mang tính tâm linh ấy, con người được giải tỏa, cởi bỏ phiền muộn lo âu, cầu những điều tốt đẹp cho mình và người thân. Từ cách hiểu trên, theo chúng tôi, khái niệm văn hóa tâm linh của Nguyễn Đăng Duy là tương đối đầy đủ: “Văn hóa tâm linh là văn hóa biểu hiện những giá trị thiêng liêng trong cuộc sống đời thường và biểu hiện niềm tin thiêng liêng trong cuộc sống tín ngưỡng tôn giáo” [12, 26]. Đó là niềm tin thiêng liêng về tổ tiên, niềm tin về Mẫu, Phật, Chúa, niềm tin về các thần Thành hoàng v.v.. Niềm tin thiêng liêng do vậy, được xem là yếu tố then chốt tạo nên đời sống tâm linh, văn hóa tâm linh đúng nghĩa và trang trọng. Một xã hội văn minh, phát triển, niềm tin thiêng liêng, niềm tin cao cả càng có giá trị bền vững. Tóm lại, với những biểu hiện vô cùng phong phú, đa dạng nhưng vẫn có thể khẳng định, văn hóa tâm linh là sợi dây cố kết cộng đồng, lưu giữ truyền thống, giáo dục lòng nhân ái và tinh thần hướng thiện đã góp phần tạo nên chiều sâu, sức sống cho nền văn hóa dân tộc. 1.1.2. Văn hóa tâm linh trong đời sống cộng đồng ngƣời Việt Văn hóa tâm linh có những biểu hiện vô cùng phong phú, đa dạng trong đời sống của người Việt. Trong đó,tín ngưỡng đa thần, tín ngưỡng sùng bái tự nhiên và con người là những biểu hiện quan trọng trong đời sống văn hóa 14 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn